مولانا شاعر ترك جهان
+0 به یه ن
اولو تورك شاعیر مولانا
مولانا
جلال الدین محمد بن
الدین بن حسین الخطیبی آدلیم آدیله”مولانا”بلخ شهرینین توركلریندن
۱۲۰۷ میلادی ایلینده دونیایا بلخ شهرینده گوز آچیب و اوشاقلیق چاغلاریندا
،آتاسی سلطان بها الدین ولدله ،آناتولیه كوچوب قونیه شهرینده یئرلشیب و
یاشایش سوردوروب.آتاسی
بویوك عالیم و بویوك صوفیلردنیدی كی سلطان محمد خوارزمشاه دان اینجیدیگیندن
بلخ
شهریندن كوچمگه مجبور قالمیشدیر.بیر نئچه یئری گزدیكدن سونرا قونیه شهرینده
مسكن
توتموش.
جلال الدین ین اورتمنلیقینی
اوسلنن آتاسی ؛اولدوكدن سونرا،ترمذی آدلی بیر بویوك اوستادین تعلیمنین قراریندا
حلب و دمیشق شهرلرینده تحصیل سوردورموشدور.اورنجیلیك دونمینی بیتیردیكدن سونرا
اوزی بیر بویوك اورتمن و معلیم اولدی.
۶۲۴ هجری
ایلینده “شمس تبریزی”ایله قارشیلاشیب بیر بویوك اینقلاب و سئودایا سوروكلندیكدن
سونرا چوخلی ماجرادان سونرا شعروشاعیرلیقا اوز قویوب دونیاسینی عشق یارادماقا
آداییب اوزونی اویله یوكسك و یوجه زیرویه اولاشدیردی كی دئماق اولار كیمسه اونون یاراددیجیلیقینا
اولاشا بیلممیش.اونا تای هیچ كیمسه اوندان اونجه و سونرا بویله سینه عشق و سئودانی
آنلادیب ؛سوزلریله بیرناخیش تك چیزممیش ،كیمسه مولانا تك گوی قوبسینه بویله عشق
سوزیله یئرده كی اوركلری یاخین ائدمییب؛بویلسی بیر یوجه تخت قورامامیش دیر.
آدلیم مولانایا گوره هرنه
یازیلا گئنه آز سایلا بیلر،بویوك قلملر و باشاریلی یازارلار بو ساحده باشارسیز
قالاركن بیزیم حدیمیزه دوشمز كی بو كونودا قلم ووروب و بویوك شاعیردن سوز یازاق و
اونی آنلادماقا چالیشاق.
مولانانین فارسجا شعرلرینه
راجع بوگونه قدر چوخلی معظم اوستادلارو تدقیقات چیلار و یازارلار چوخلی كیتابلار و
مقاله لر و بیتكلر یازیبلار.اما تاسف بودوركی مولانانین توركجه و تورك
یازدیقلارینا گوره بوگونه دك چوخ آز و هیچ قدر سایلان یازی اوزلیكله ایراندا یازی
و چالیشما واردی.
بیلدیگمیز بودور كی مولانانین
بیر بویوك تورك دیوانی واریمیمش كی چوخلی تاسفله بیزیم المیزه چاتماییب و یادا
بوگونه جان الده ائدیلمییب.تكجه بو بویوك دیواندان بیر نئچه غزل و پارچا و بیر
بیتی قالمادادیر كی بونلاردا بیر چوخ قیسقانج و غرضلی یازیچینین طرفیندن یا اینكار
ائدیلیب و یادا باشدوشمیرك آرادان گئدیب ؛الده اولان بیر نئچه یازیدا گرچه فارسجا دیوانندا
یئر آلیبدیر.اوررنك اوچون اوستاد” فروزانفر”ین طرفیندن هیچ بیر تدقیق و قارشیق اوزده
یازلیب .
بورابویوك اوستاد دوكتور
ح.محمد زاده صدیق”دوزگون”ون دیرلی كتابی ایله بیزلری مولانانی تورك دونیاسین تانتدیقندان اوچون،سایگی گوستررك
؛او یوجه اوستادا مینت دارلیقلارمیزی ایلتیریك.(سیری در اشعار تركی مكتب مولویه)
مولانانین تورك یارادیجیلیقی
ایلك ایزلریندن آذربایجانین ”غریبی”آدلی یازار طرفیندن “مجالس شعرای
روم”آدلی كیتابیندا گورمك مومكوندور:
«…اعلم المحققین و افضل العارفین
؛فرید المله والدین مولانا جلال الدین قدس سره دورور كه عجم ولایت لرینده “ملای
روم”و روم اقلیمینده “مولانا خونكار”دئوم ایله مشهورومعروفدور.
اولدورور سر دفتر اهل كتاب سر گفتاریندا عاحزدیر فهوم
قرمان ولایتینده و قونیه
شهرینده ئاقع اولموشدور و مرقد پرنورلار همان آندادیر.مولویلرخانقاهی و موالیلر
زیارتگاهدیر…… بو مختصر
اول طوطی شكرستان حقیقت اسم شریفی ایله قیلیندی…..
و توركی اشعاریندان بو مطلع و
حسن مطلع دوازده امام ع اوصافین یازدیغی بندلرندیر:
اولار كیم بنده ی خاص خدادیر
محب خاندان مصطفادیر
حقیقت كعبه سینین قبله گاهی
امام و پیشوامیز مرتضادیر…
وبو بیت داخی درویشلر پندی
ایچون اول بولبول گلستان ارم نطق جانبخشیندن واردیر كه اهل گفتار اشعارلرینه بو
بیت ایله رونق وئریب ،ترجیع بند قیلمیشلاردیر:
دینمه،كوزت،باقما،چاپار بوشمه
هئچ رند جهان اول،یوری دوقونما كئچ»
غریبیدن باشقا بیر چوخ شاعیرده
مولانادان سونراكی دونملرده بو بویوك و یوجه شاعیره بیرچوخ نظیره و تضمیین و
استیقبال دئریك بو شاعیرین شعرلرینه قارشیلق وئرمیشلر.حتی عثمانلی سراینین
شاعیرلریده بو شاعیرین توركجه شعرلرینه نظیرلر و ایستیقباللاری اولموشدور.
بیر چوخ تدقیقاچی طرفیندن مولانانین
سویی و نیژادی اوزرینده تدقیق اپارانلار چالیشیبلار كی بواولو شاعیرین سویونی
توركجه یوخ تاجیك (فارس)اولدوقونی بیلدیرسینلر نیسه كی شاعیرین اوزی دئدیگی كیمی و
بیر چوخ شعرینده ن آنلاشیلدیگی كیمی مولانا اوزون تاجیك یوخ بلكه تورك بیلدیریب:
بیگانه می گوئید مرا زین كویم درشهر شما خانه ی خود می جویم
دشمن نیم ارچند كه دشمن رویم اصلم ترك است اگر چه هندی گویم
گوروندیگی كیمی شاعیر اوزون
تورك بیلدیریب ،بیرچوخ شعرده شاعیر آچیقجا تورك بیلدیگی و تورك اولدوقونودا اثباتلامیش:
خمش كن كز ملامت او بدان
ماندكه می گوید
زبان تو نمی دانم؛كه من تركم
،تو هندوئی
***********************************
تركی همه تركی كند،تاجیك
تاجیكی كند
من ساعتی تركی شوم ،یك لحظه
تاجیكی كنم
***********************************
من كجا شعر از كجا لیكن بمن در
می دهد
آن یكی تركی كه آید گویدم”هی
كیم سن ”
***********************************
ای شاه تو تركی ؛عجم وار
چرائی؟
تو جان و جهانی تو و بیمار
چرائی؟
**********************************
ای ترك چرا بزلف چون هندوئی روی رخ و زنگی خط و پرچین موئی
نتوان دل خود را بخطا كم كردن ترسم كه تو تركی و بتركی گوئی
********************************
بونلاردان ان اونملی اولان و مولانانین
تورك اولدوقونی ثبوتلایان مولانانین اولادلاری و عایله سنین تورك اولدوقلاریدیر
.مولانانین اوغلی “سلطان ولد”ین بیر نئچه فارسجا دیوانی اولدوقی حالده ایكی تورك
دیوانی “ابتدانامه”و”ربابانامه “آدلی اثریده الددیر كی شاعیرین تورك
اولدوقونی گوسترن ان دیرلی بیتكلردن سایلیر.و تورك دیلینده چوخ اونملی و دیرلی
یئری واردیر.
بوندان باشقا ان كسین كانیت و
سند” شمس تبریزینین” توركلوقدور كی مولانا اونی بوتون دیوانیندا دال – به
–دال شعرلرینده گورسدمیشدیر.شمس تبریزلی بیلدیگمیز كیمی قبچاق توركلریندن
و تبریزین اوز دوغما یوردو اولاراك بو شهردن مولانایله گورشوب اوندا بیر
بویوك
اینقلاب یارادان و مولانانی عشق و سئودایا و ان یوكسك مقامه چاتدیران كس
مولانانین
دئدیگی كیمی تورك ائللریندن و بیر توركیدی:
زهی بزم خداوندی؛زهی می های
شاهانه
زهی یغما كه می آرد شه قبچاق
تركانه
************************************
شمس تبریزی شاه تركان است رو به صحرا كه شه بخرگه نیست
************************************
آن سرخ قبایی كه چو مه بر آمد امسال درین خرقه زنگار در آمد
آن ترك كه آن سال بیغمای بدیدی
آنست كه امسال عرب واربرآمد
************************************
زه تركستان آن دنیا بنه تركان
زیبا روی
بهندوستان آب و گل بامر شهریار
آمد
***********************************
مولانا حتا بیر چوخ یئرده شمس
تبریزیله دانیشیقلاریندا توركجه اولدوقونی اچیقجا ایشارت ایلمیش :
بطلح آمد آن ترك تند عربده كن
گرفت دست مرا گفت”تك لیقلا
یئرلیغسن”+
سوال كردم ار چرخ و گردش گز او
گزید لب كه رها كن حدیث بی سر
و بن
بگفتمش كه چرا می كند چنین
گردش
بگفت هیزم تونیست بی صداع توتن+
+ دیواندا شمس:تكری یر لیغسن
+ دیوان شمس :دتن
*********************************
آن ترك سلامم كند و گوید “كیم سن” گویم كه “خمش كن كه نه كی دانم نی بی”(بیگ)
*********************************
تركان پری چهره تك عزم سفر كردند یك یك بسوی قیشلاق+ از غارت بیگانه
+دیوان شمس:قشلق
*********************************
هست سماع ما نظرهست سماع او بتر لیك نداند ای پسر ترك زبان ارمنی
**********************************
قاباقجادا دئدگمیز كیمی مولانا
بیر چوخ دفعه اوزون تورك آدلاندریب و اوزونی تورك بیلدیریب:
من ترك و سر مستم تركانه سلح
بستم
درده شدم و گفتم سالار سلام
علیك
********************************
چه رومی چهرگان دارم چه تركان
نهان دارم
چه عیبست ارهلاوورا نمی دانم
نمی دانم
هلاوورا بپرس آخر ازان تركان
حیران كن
كزان حیران هلاوورا نمی دانم
نمی دانم
رها كن حرف هندو را ببین تركان
معنی را
من آن تركم كه هندو را نمی
دانم نمی دانم
********************************
گه تركم و گه هندو گه رومی گه
زنگی از نقش تو است ای جان اقرارم و آنكارم
*********************************
ترك توئی زه هندوان چهره ترك
كم طلب زانكه نداد هندورا صورت ترك تانگری
**********************************
بر ترك ظن بد مبر و متهم مكن
مستیز همچو هند و بشتاب همرها
***********************************
مولانانی دیوانیندا بو گون ان
آز ۲۰۰ بیت اصیل و دوزگون تورك شعربولونماقدادیر ؛بو آرادا دیوانلارنین
بیر چوخ یئرینده ده چوخلی توركجه سوزجوك بولماق ممكوندور.ایشلنیلن توركجه
سوزجوكلری اصیل بیرتورك اولمایان ادامین طرفیندن ایشلدیلمكلری چوخ چتین و ممكونسوز
گورنور نیه كی بوسوزلرین چوخی اسكی توركجه دیلیندن اولدوقلارینا گوره باشاریكلی
بیر تورك طرفیندن ایشلدیلمگی ممكوندور.
ارتباط بین تركان اغوز(تركمن)وساخا(یاكوت)
+0 به یه ن
روابط بین تركمنها و ساخاها/یاكوت‌ها (شرقی‌ترین و شمالی‌ترین ترك‌نژادها: http://v.gd/LkqBpf). در تصویر — «چیس خان»، خدای زمستان در بین ساخاها (در بین تركمنها، قزاق‌ها و قرقیزها: Aýaz Ata). آهنگ Hotoý از گروه راك یاكوتی و شامانیست Çolbon (به تركمنی: Çopan)، از روستای «خورو» در جمهوری یاكوتیا (فایل ویدئو، به حجم ۲۱،۸ مگابایت): http://v.gd/BoHNoM.
در صفحه Il-Ulus، پیشتر به بررسی حماسه‌های تركمنی گؤراوغلی (http://jabb.im/8p0) و یاكوتی اولونخو و ریشه‌های باستانی اون‌ها پرداخته بودیم: http://v.gd/x5FUNy. در این نوشتار، به اشتراكات زبان‌شناسی و اتنوگرافیك بین تركمنها و ساخاها خواهیم پرداخت.
به لحاظ گراماتیك، زبان ساخا به گروه اغوزی-اویغوری زبانهای تركی تعلق داره. Kurykan-ها به عنوان اجداد ساخاها و بخشی از طوایف Tele، در تاریخ‌نگاری معاصر، غالباً به عنوان قومی اغوزی (http://v.gd/xoZYUZ) شناخته می‌شن.
پروفسور فیلیپوف، آكادمیك آكادمی علوم جمهوری ساخا در فدراسیون روسیه، در تز دكترای خودشون، حول موضوع مورفولوژی زبان یاكوتی، بحث می‌كنن كه در بین زبانهای سیبری، ساخا تنها زبانی‌است كه تعلق خودش به گروه اغوزی (http://jabb.im/95c) رو حفظ كرده.
حقیقتاً، تركمنی و ساخا تنها زبانهای تركی‌ای هستن كه تمایز بین اصوات كوتاه و بلند (از خصوصیات زبان پروتو-تركی) رو حفظ كردن. برای مثال، bar در شكل كوتاه، معنی «رفتن» و در شكل بلند، معنی «وجود داشتن» رو می‌رسونه؛ al در شكل كوتاه، بر «گرفتن» و در شكل بلند بر «سرخ‌فام، قهوه‌ای مایل به قرمز» دلالت داره؛ ot در شكل بلند به معنی «آتش» و در شكل كوتاه به معنی «علف» هستش و ... .
در بحث اتنوگرافی، برخی مختصصان، منجمله پروفسور آتا جیكی‌یف، پیشنهاد دادن كه ریشه طایفه تركمنی Garkyn («غارقئن»: http://v.gd/TedW1V) از Kurykan-های قدیمه. در اسناد تاریخی چین، توصیفات فراوانی از اسب مردم «گولیگان» (تلفظ چینی Kurykan) شده كه پروفسور اوكلادنیكوف، اون‌ها رو مربوط به اسب‌های تركمنی (http://v.gd/rkDI5j) می‌دونن. بعد از قرن هشتم میلادی، ذكری از قورئقان‌ها در منابع چینی موجود نیست كه محتملا، از حركت اون‌ها به مناطق غربی‌تر حكایت داره.
حقیقتاً هم، اغوزها از قرن هشتم میلادی به آسیای میانه مهاجرت كردن، اما در هر صورت، بخشی از اون‌ها در سرزمینهای تاریخی‌شون (http://jabb.im/8rp) باقی می‌مونن. برای مثال، در بین بازماندگان اغوزها در سیبری جنوبی، می‌شه از آلتای‌ها (http://v.gd/oiAUkI) نام برد كه اتنونیم‌های Telewüt (نام Tele + پسوند جمع‌ساز t، به معنای «Tele-ها») و Teleňit در بینشون غالبه. در متون تاریخی چینی، در بین طوایف تله-اغوز، از Dubo نام برده می‌شه كه پدران توواها هستن (http://v.gd/hXYwu3). همچنین، Soyot-های سیبری («Soý + پسوند جمع‌ساز t») رو كه با نام Seýanto در سالنامه‌های چینی ذكر شدن، می‌شه با Saý-های تركمنی و حتی عنوان Saýat مقایسه كرد.
در اینجا باید ذكر بشه كه پروفسور زویف، در كتاب «تامغاهای اسب در كشورهای تابعه»، معتقدن كه طایفه Ýuý-meý-hun در اسناد چین، Ýomut-های تركمن هستن.
عنوان ملی یاكوت‌ها، «ساخا»، نام طوایف مشهور و كوچ‌نشین منطقه در تاریخ هستش كه بین آلتای و آسیای میانه زندگی می‌كردن و در متون فارسی، با نام «سكا» ظاهر شدن. در بین تركمنها هم طوایف Sakar و Sakawy (ریشه Saka + پسوندهای ربط) وجود دارن.
همچنین، برخی از نامهای قومی ساخا به تركی باستان بر می‌گردن كه بعدها، هسته طوایف اغوز رو تشكیل دادن. برای مثال:
- طایفه بزرگ ساخاها، Nahara، در مقابل طایفه تركمنی Nohur و بلغارهای Nokrat (بلغارهای باستان، ترك‌نژاد بودن؛ Nokur یا Nokra + پسوند جمع‌ساز t)؛
- طایفه Çakyr در بین ساخا، در مقابل طایفه Çakyr در بین تركمنها و قرقیزها (http://v.gd/BBtocU).
- طایفه Uwodeý در بین ساخا، در مقابل طایفه Ödeý/Ödeýli در بین تركمنها. در این طوایف می‌شه فرزندان طایفه تله‌ای Adýie رو دید؛
- نام فرزند قهرمان حماسی ساخاها، Elleý Botur («قهرمان، Elleý»)، «چریك تای» (Çeriktaý) رو می‌شه با Çerik-های قرقیز و Çaryk-های تركمن بررسی كرد؛
- طایفه Ala در بین ساخاها، در مقابل Alat-ها در بین تركمنها، قزاق‌ها (http://is.gd/STThTr)، قرقیزها و ازبك‌ها (http://on.fb.me/16RnWcy). طایفه Alili یا Alilli تركمن هم ریشه خودش رو از Alat می‌گیره: Al یا Ala + پسوند جمع‌ساز t؛
- ناحیه Baýagantaý در یاكوتیا و طایفه یاكوتی Baýdy (به تركمنی: Baýly)، در مقابله طوایف تركمنی Baýandyr (ریشه Baýan + پسوند dyr) و Baýat/Baýatlar و همچنین، طایفه آلتایی Paýat/Paýattar. در حماسه اولونخو (http://v.gd/x5FUNy)، ساخاها خودشون رو Saha Baýattar (به تركمنی: Saha Baýatlar) یا Saha Bayan می‌نامن؛
- تا پیش از ورود روس‌ها به یاكوتیا، بزرگترین طایفه ساخا، Batuli بوده و بسیاری از گروههای فعلی، از باتولی‌ها منشعب شدن. برخی از زبان‌شناسان معتقدن Batuli و طایفه اغوزی/تركمنی Baýtili/Bektili یكی هستن.
به علاوه، ارتباط مشخصی بین نام اجداد ساخاها با نواحی همسایگی قئپچاق‌ها و اغوزها دیده می‌شه. در نسب‌شناسی قهرمان اولونخو، Elleý، به اسامی Argyn و Aýal و Törtgul و Meýrem برمی‌خوریم: Argyn از طوایف بزرگ قزاق‌هاست و عنوان Törtgul در بین قاراقالپاق‌ها و تركمنها وجود داره.
پلاتون اویونسكی، زبان‌شناس ساخا نیز معتقده كه توپونیم Arat Baýgal («دریاچه آرات»)، موطن قهرمان حماسه اولونخو، دریاچه آرال (http://jabb.im/8vs) در آسیای میانه است. در شكل‌گیری اتنوس ساخا، یك هسته تله-اغوزی از طوایفی كه در ناحیه دریاچه بایكال باقی مونده بودن، شركت داشته. زبان ساخا از تنه اصلی زبانهای اغوزی-اویغوری در قرن ۸ میلادی جدا و با مهاجرت به سمت شمال، تاثیر شدید زبانهای مغولی و تونگوز-مانچو رو متحمل شده.
مسأله یادگیری ساختار اتنیكی مردمان تله-اغوز رو باید از طریق كمپلس متدهای باستانشناسی، اتنوگرافی، ژنتیك، زبان‌شناسی مقایسه‌ای و فولكلور بررسی كرد. مطالعات بیشتر در سكونتگاه‌های تاریخی طوایف اغوز، شامل كوهستان آلتای (http://v.gd/4DKJC3)، منطقه دریاچه بایكال، مغولستان و شمال چین (http://v.gd/mXqnYx)، حقایق بیشتری رو در رابطه با گذشته ما، آشكار خواهند ساخت.
منبع : fb/Il-Ulus
ارزش و مقام زن در میان تركان باستان
+0 به یه ن
دورنانیوز- سرویس تاریخی و فرهنگی: در داستان آفرینش (یارادیلیش داستانی) در میان تركان قدیم ” آق بانو ” زنی است كه الهام بخش خدا در آفرینش كاینات و انسان بوده است.
زن اول اوغوز خان از نوری آبی رنگ و با شكافتن تاریكی از آسمان فرود آمد ؛ زن دوم او نیز از درون یك درخت زاده شد و هر دوی این زنان موجوداتی فوق بشری بودند.
در میان تركان یاقوت (یاكوتسك) ، ” آق اوْغلان ” توسط زنی نورانی كه از درون درخت بیرون آمده بود، شیر داده شد.
(شاهزاده خانیم های اویغور)
در سنگ نبشته بیلگه خاقان نیز از خطاب ” شما خاتونْ مادرم ، مادر بزرگ هایم ، خواهرانم ، خاله و عمه هایم، شهبانو و شاهزادگانم …. ” استفاده شده است. در باور تركان قدیم ” خان “(شاه) و ” خاتوُن ” (شهبانو) فرزندان آسمان بودند.
(زنان گؤك تورك )
در داستان های تركان ، زنان یار و یاور مردان هستند. در حماسه ی دده قورقود ، در داستان ” دهلی دومرول ” ، زمانی كه دومرول در تقلای یافتن فدیه و جان بهای خویش است ، زنش بی دغدغه حاضر می شود كه به جای ” دومرول ” جان دهد و زندگی خویش را فدای شوهر كند.
در داستان های پهلوانی، قهرمانان ترك دوست دارند با زنانی ازدواج كنند كه دراسب سواری ماهر ، در شمشیرزنی توانا و در جنگاوری شجاع باشند. در داستان بامسی بئیره ك (از داستان های دده قورقورد)؛ ” چیچك بانو ” نمونه ای عالی از این دسته زنان است.
پاپوش زنان قدیم ( یافت شده در پازیریك)
یك ضرب المثل ازتركان قازاق چنین است: نخستین ثروت انسان تندرستی و دومین ثروت او زن اوست.
گردیزی در اثر خود از عفت زنان ترك تمجید می كند و ابن بطوطه نیز در سفرنامه ی خود از احترام ویژه زنان در میان تركان كریمه سخن می گوید.
در پیش از پذیرش دین مبین اسلام ، خاتون (شهبانو) در سمت چپ خاقان (شاه) می نشست و در مراسم آیینی و جشن ها حضور می یافت.
صلحنامه ی ” مَته خان ” – امپراتور بزرگ هون – با چین را همسرش به نیابت از او امضاء كرده بود.
ابوالغازی بهادر حسن در كتاب ” شجره تراكمه ” از امارت و حكومت هفت دختر بنام های ” بوُرلا ، بارچین ، سالوُر ، شاباتی خاتوُن ، كونین كؤركلی، كرچه بوُلادی ، كوُغاتلی خانیم ” در میان مردم اوغوز سخن گفته است.
ارزش زن در میان تركان در حالی مطرح بود كه اعراب جاهلی عربستان ، دختران را زنده به گور می كردند و زن در میانشان ارزش و جایگاهی والایی نداشت. زنان انگلیس هم تا قرن شانزدهم حق دست زدن و مسّ انجیل را نداشتند.
منبع : زبان و فرهنگ سومری
حاكمیت تركان ایشغوز-ایسكیت- در آذربایجان باستان
+0 به یه ن
یكی از اقوام باستانی ترك كه در سده های ۷-۸ قبل از میلاد بتدریج به آذربایجان كوچ كرده و در بین خلقهای قوتتی،سابیر، توروك، آذ و … در ماننا و ماد مركزی سكونت گزیدند، ایشغوز ها میباشند. طبق منابع چینی ، ایشغوز ها در حوالی ۱۰-۱۳ ق . م در كنار سرحدات چین در داخل اتحادیه قبیله ای”سیوننو” ” Siynnu” زندگی میكردند ودر ۹۰۰ ق . م در تصرف پایتخت “چین چژوو” ” Cin cejo” تركهای هون را یاری كردند. آنها بعدها به قزاقستان امروزی كوچ كردند و در اوایل ۷۰۰ ق . م از آنجا بدلیل فشار “ایسه دونلار” به سمت غرب كوچ كردند. به نوشته “هرودت “، آنها از رودخانه “ایدیل”، ولگا ، گذشته و سرزمین كیمئر ها را تصرف كردند. كیمئر ها مجبور شدند كه از طریق شمال دریای سیاه و بعد اورارتو به آنادولو رفته ودرآنجا ساكن شوند.
تقریبا ۳۰-۴۰ سال بعد یعنی اواخر ۷۰۰ ق . م عده كثیری از ایشغوزها به رهبری “ایش پاكا” با هدفی مشخص آنجا را ترك كرده و از طریق دربند وارد آذربایجان شدند. هدف آنها تشكیل دولت در آنجا بود. لذا با دولت اورارتو كه قسمت اعظمی از سرزمینهای شمال ارس را در اختیار داشت، وارد جنگ شده و در نزدیكی گنجه “روسای دوم” شاه اورارتو را شكست دادند. بعد از ایجاد دولت ایشغوز در شمال آذربایجان، متوجه جنوب ارس شدند. البته قبرهای ایشغوزی پیدا شده در “تپه حسنلی” نشانگر آن است كه شاخه هایی از ایشغوز ها از ۱۰۰۰ ق . م در ماننا زندگی میكردند. اراضی شمال و غربی دریاچه اورمیه كه قبلا تحت حاكمیت ارارتو بود، بدلیل شكست اوارتوها از سارگون دوم در ۷۱۴ ق . م از دست آنها خارج شده بود، لذا ایشغوز با در اختیار گرفتن این اراضی، مرزهای دولت خود را از كوههای قفقاز تا جنوب دریاچه اورمیه بسط دادند و پایتخت خود را به نام “ساققیز، سقز” در جنوب دریاچه اورمیه بنا كردند. به دلیل قرابت نژادی و زبانی بین ایشغوزها و اهالی ماننا، و همچنین بدلیل اینكه از صدها سال پیش گروههایی از ایشغوز ها در ماننا – ماد در بین دیگر خلقها زندگی میكردند، هیچ درگیری بین ایشغوز های تازه وارد و ماننائی ها رخ نداد و آمدن ایشغوز ها همچون تزریق خون تازه ای در رگهای مردم ماننا – ماد بود، چون باعث تقویت آنها در مقابل آشوریان شدند. ( منبع ۱ ص ۵۶۷ )
در این زمان ماد مركزی زیر سلطه آشور بود. بعد از این تاریخ، ایشغوزها متحدأ با خلق ماننا – ماد ها بر علیه آشوری ها عمل میكردند. عده ای از ایشغوزها بعدأ به ماد مركزی رفته و در حوالی اسدآباد و همدان ساكن شدند و در مخالفت های شاهان محلی ماد مركزی با آشوری ها آنان را یاری میكردند. در قیامهای مردم ماد – ماننا بر علیه اشغالگران آشوری در سالهای ۶۷۵-۶۷۸ ق . م ایشغوز ها نیز فعالانه اشتراك داشتند. “اسرحدون ” برای سركوبی قیام سراسری در ماد مركزی، بدانجا نیرو فرستاد، ولی موفقیت زیادی كسب نكرد.
در این جنگها، “ایش پاكا” اولین شاه ایشغوز ها در سال ۶۷۳ ق . م كشته شد. بعدأ “پارتاتوا” پسر “ایش پاكا” رهبری ایشغوزها را به عهده گرفت. آشوریان برای تضعیف دشمن، سعی درتفرقه اندازی در بین آنها میكند و برای رهبران سه ایالت ماد مركزی و ایشغوز ها پیشنهاد صلح میدهد. مادها به رهبری “خیشتریت” پیشنهاد آشوریان را رد میكنند ولی شاه جوان و بی تجربه ایشغوزها گول آشوریان را خورده و با آنها صلح كرده و با آشوریان متحد میشود. “اسرحدون” شاه آشور برای تحكیم این اتحاد دختر خود را به عقد “پارتاتوا” در می آورد. پارتاتوا علایق خود را با مادها كه برای آزادی ماد تلاش میكردند قطع و با پدرزنش بر علیه آنان متفق شد. ” پارتاتوا” با تشویق پدرزنش، “اسرحدون” شاه آشور همچنین به آنادولی حمله و تا فلسطین را فتح كرده و تمام قیامهایی را كه در آنجاها بر علیه آشور شكل گرفته بود سركوب كرد و با این كارش دولت آشور را از گرفتاریهای سختی كه دچار آن شده بود نجات داد.
“توقدامیس، توختامیش” شاه تركان كئمر نیز در این جنگها بدست مادییا كشته شد.
“پارتاتوا” بعدا به آذربایجان برگشته و در پایتخت ایشغوزها در “سقز،ساققیز” ساكن شد. بعد از مرگ او، پسرش “مادئی” (مادی ـ مادییا ) شاه ایشغوزها شد، او نیز به اتحاد با آشوریها ادامه داد. ( منبع ۱ ص ۵۶۸ )
هویت قومی ـ نژادی ایشغوزها
“ساكاها”، “ایشغوزها،ایش اغوزها”، “ایسكیت ها” یكی از بزرگترین و قدرتمندترین اقوام تركهای باستانی بودند، كه در سرزمین وسیعی، از كناره های دریاچه بایكال تا شمال دریای سیاه زندگی میكردند. محقق شهیر ترك، محمود كاشغری در ۱۰۰۰سال پیش از آنها یاد كرده و آنها را یكی از قبایل ۲۴ گانه تركان اوغوز معرفی كرده است. ( منبع ۴ )
ایشغوزها برای اولین بار در اوایل قرن ۷ ق . م به طور جدی، وارد صحنه سیاسی شرق میانه شدند. ایشغوزها، بعد از مهاجرت قبایل ترك “هیت” كه در حوالی هزاره دوم ق . م انجام گرفت، دومین گروه تأثیر گذار در روندهای اجتماعی – سیاسی خاور نزدیك بودند.
به قول “هرودت”، مهاجرت آنها به ماد مركزی و ماننا، به صورت مدنی و با آرامش انجام گرفته، و در آنجا مورد استقبال سران ماد – ماننا قرار گرفتند، بطوری كه آنها فرزندان خود را، برای تربیت، پیش آنها گذاشتند تا زبان خالص ( تركی، تاكید از من ) و تیراندازی را خوب یاد بگیرند. ( وكیلی،جلد ۱، ص ۶۶ ) لازم به ذكر است كه، اعیان و اشراف اعراب نیز در زمان امویان و عباسیان، فرزندان خود را، بخاطر یادگیری عربی خالص و رسم و سوم اصیل عربی، به دست قبایل بادیه نشین عربی می سپردند.
تا اوایل قرن بیستم، بدون استثناء در تمام متون تاریخی، از آنها به عنوان ترك یاد شده است و همه بر ترك بودن آنها عقیده داشتند. اما از اوایل قرن بیستم، برای اولین بار، عده ای به دلایل سیاسی، در اروپا و روسیه، ادعای هندواروپایی بودن آنها را مطرح كردند.
عده زیادی از تاریخدانان با استناد به هزاران آثار یافته شده از قبرهای ایشغوز ها و نوشتجات قدیمی یونانی، چینی، هندی، رومی و غیره، آلتائی بودن آنها را ثابت كرده اند و یافته های بعدی از پازیریك نظریه آنها را هر چه بیشتر تائید كرده است. ( منبع ۵ ص ۲۶ )
“ایش غوز، ایچ غوز، ایچ اوغوز ها” اتحادیه طوایف بزرگ ترك بود كه از طوایف ساكاها، ماساژت ها و … تشكیل شده بود.
یونانی ها آنها را “ایسكیت یا ایسكوت” ، و آشوری ها و بابلی ها ” ایشغوز” و “هرودت” آنها را “ایسكیف” دارندگان كلاه نوك تیز می نامیدند.
زبان ایشغوزها در منابع قدیمی، زبان ایشغوزی ذكر شده است، چون در آن زمان هنوز اصطلاح “تركی” مطرح نشده بود و زبان اقوام مختلف ترك با اسم قبیله ای آنها مطرح می شد.
سرگذشت “مه سكت ها” در عصر ما دلیل زنده ای است مبنی بر ترك بودن ایشغوزها. استالین گرجی در راستای سیاستهای ترك ستیزی خود، عده ای از تركهای گرجستان را كه”مه سكت، ماس كت” نامیده میشوند، به ازبكستان تبعید كرده بود. در زمان گورباچف، بعلت نارضایتی شان از شرایط در ازبكستان، خواستار عظیمت به سرزمین مادری خود، گرجستان، بودند ولی گرجستان اجازه برگشت به آنها نداد، و درعوض دولت آذربایجان آنها را كه بیش از ۲۰۰۰۰ نفر بودند، قبول كرد. تحقیقات انجام شده، نشان داده كه، آنها بازمانگانی از “ماساژت ها، ماساقت ها” هستند كه قرنها در گرجستان زندگی كرده و اسم قبیله ای و زبان اصیل خود را حفظ كرده اند. آنها به لهجه ای تركی كه نزدیك به تركی آذری است، صحبت میكنند. ( منبع ۱ )
از ایشغوزها هزاران اثر تاریخی، لوازم زینتی مثل گوشواره، گردنبند از جنس طلا، ظروف و وسایل دكوری طلایی، زین اسب، پارچه، فرش و… پیدا شده است. این آثار از قبرهای ایشغوزها كه در گستره ای وسیع از آسیای میانه تا شمال دریای سیاه و آذربایجان پخش شده اند، پیدا شده است. مهمترین این قبور در ارتفاعات شرقی كوههای آلتایی قرار دارند و معروفترینشان قبرهای موجود در “pazyryk” پازیریك در قزاقستان میباشد. از “پازیریك” هزاران اشیاء زینتی از جنس طلا و نقره، كه همراه اجساد بزرگان ایشغوز دفن شده بودند، پیدا شده است. از آنجا قدیمیترین قالی دنیا، كه شبیه قالی تركمنی است، و قدیمیترین زین اسب دنیا پیدا شده است. ( منبع ۱ )
از قبور ایشغوزها در “سقز” پایتخت شان در آذربایجان، نیز آثار كاملا شبیه آثار پیدا شده در “پازیریك” پیدا شده است. آثار ایشغوزی پیدا شده در “ساقیز، سقز” مربوط به سالهای ۶۶۸-۶۸۱ ق . م میباشد. ( منبع ۴ )
طبق منابع تاریخی چینی، قبایل “hiung-hu”، تركهای هون، به طور سیستماتیك به شهرهای چینی حمله میكردند و “Suan” امپراطور چین، برای خاتمه دادن به این حملات، جنگهای وسیعی را در سالهای ۷۸۱-۸۲۷ ق . م بر علیه آنها شروع كرد و این حملات باعث مهاجرتهای وسیعی به طرف غرب شد. ایشغوز ها كه در سرزمینهای شرقی خویشاوندان هونی خود زندگی میكردند به سمت غرب، اطراف دریای سیاه و قفقاز كوچ كردند. ( منبع ۵ ص ۳۹ )
منابع آشوری تائید میكنند كه ایشغوز ها در زمان حكومت سارگون ( ۷۰۵-۷۲۲ ق . م ) در اطراف دریاچه اورمیه و در بین اهالی ماننا – ماد ساكن شدند. ( منبع ۱ )
در حوالی قرن ششم ق . م جوامع یونانی نشینی در سواحل شمالی دریای سیاه وجود داشتند و در شمال آنها تركان كیمر ساكن بوده و به كشاورزی مشغول بودند و یونانیان به آنها ” georger” یعنی زارعین میگفتند. در آغاز قرن ۶ ق . م ایشغوز ها سرزمین های كیمر ها را اشغال و با یونانیان همسایه شدند.
"Hlpokrates" پزشك یونانی (۴۶۰ق.م.) كه به جاهای زیادی سفر كرده بود، تنها كسی است كه راجع به نژاد و قیافه ایشغوز ها نوشته است، و از توصیفات او، كه خود شخصأ آنها را دیده بود، معلوم میشود كه آنها قیافه آلتائئ ـ مغولی داشتند. او در كتاب" در باره سرزمین ها، آبها و هوا" مینویسد كه ایسكیتها قسمتهایی از بدنشان را میسوزاندند تا اعصاب را قوی كرده و بهتر بتوانند تیراندازی كنند. سرخپوستان كالیفرنیا نیز عین این عمل را برای بهتر تیراندازی كردن ، انجام میدادند.لازم به ذكر است كه سرخپوستان جزر اقوام آلتایی بشمار میروند.
قوتشمید" تاریخدان مشهور، از رهبر ساكاها در آسیای میانه كه هنگام حمله اسكندر، در شرق رود جیهون با او جنگیدند، با نام "كارتاس"Kartas, یاد میكند كه همان كلمه تركی"قارداش - كارداش" میباشد كه بدلیل نبودن حرف"ش" در زبان یونانی،" كارتاس" نوشته شده است.رئیس نیا،جلد۱، ص۲۵۹
دیگر اسامی رهبران ایشغوزها نیز كاملا تركی میباشد: بوقاتای، آلپاقای، مادییا ...سلطنت اغوز،ص۳۴
"مئناندر" تاریخدان بیزانسی در عصر ۶ میلادی مینویسد: در قدیم تركها را "ساكا" مینامیدند."تاریخ آذربایجان، ص۱۷، محمود اسماعیل"
"استرابون"(۶۳ق.م.ـ ۱۹ب.م.) ، تاریخنویس و جغرافیدان یونانی كه در شمال دریای سیاه زندگی میكرد در باره ایشغوزها طلاعات زیادی داده است.، او از طوایف ایشغوز ساكاها و ماساقت ها را نام برده و راجع به مسكن آنها مینویسد٫ كه آنها از شمال دریای سیاه تا شمال هند مسكون هستند. او مینویسد كه گروهی از ایشغوزها كشاورزی و گروهی دامداری میكنند . وی همچنین به وجود معادن زیاد طلا در قفقاز كه ایشغوزها از آنها طلا استخراج میكردند اشاره كرده است.ص۹۰ـ۹۱ (bok XI 211)
.
آنا تومروس ملكه ایشغوزها در تبریز
ایشغوزها نیزهمچون دیگر خلقهای ترك ـ آلتائی ، به نیروها و پدیده های طبیعی (شامانیسم) عقیده داشتند.
از ایشغوز شناسان مشهور و بیطرف ، "Rost0vtsev"در روسیه ؛ "Mlnns" و "Geza Nagy" در انگلیس، بعد از تحقیقات علمی زیاد بر روی آثار پیدا شده در "پازیریك" به این نتیجه رسیدند كه، ایشغوز ها یك خلق آلتایی بودند.خود "Rost0vtsev" كسی است كه مسئولیت كاوشگری در "پازیریك" را به عهده داشت. اجساد پیدا شده در قبر شماره ۲ پازریك كه سالمتر از اجساد دیگر مانده اند،قیافه كاملا مغولی دارند.
"سارمات ها" كه اجداد تركمن ها میباشند و خویشاوندی نزدیكی با ایشغوز ها داشتند، در حوالی ۳۴۶ ق.م.حاكمیت سرزمینهای ایشغوزها را بدست گرفتند. هرودت، سارمات ها را فرزندان ایشغوزها معرفی میكند.
عدهای از ایشغوز ها كه در شرق خزر،تركمنستان امروزی، ساكن بودند، بتدریج با دیگراقوام آلتایی قاطی شده و بعدها تركهای "بارد، پارت" را تشكیل دادند.
عدهای هم كه در اروپا در اطراف دانوب و شمال مقدونیه بودند بارها با فیلیپ دوم پدر اسكندر كبیر جنگ كردند.
منابع آشوری و یونانی نشانگر آن است كه ، ایشغوزها در هنگام جنگ دم اسبهایشان را گره میزدند. . ما میدانیم كه این رسم فقط در بین اقوام ترك رایج بوده است،مثلا، بنا به منابع بیزانسی، درجنگ تاریخساز"ملازگرد" تركان دلیر سلجوق قبل از حمله شجاعانه شان دم اسبها را گره زدند. تركان سلجوق(تركان اغوز) فرزندان همان ایشغوزها بودند.
جواهرلعل نهرو دانشمند گرانقد ر و اوّلین نخست وزیر هند ،انسانی مبارز و حقیقت جوی بود و هنوز هم مورد احترام جهانیان میباشندلذا ایشان در كتاب" تاریخ تمدن جهان" بدور ازعقده های آریاگری و كاملا بیطرفانه، اطلاعات دقیقی را در باره ایشغوزها ارائه میدهد:
در اوایل ۶۰۰ق.م. قبایل ترك اسكیتها و ساكاها كه به وسیله كوشان ها از آسیای مركزی رانده شده بودند، در شمال هند جایگزین شده و حكومتهای مختلفی را در آنجا تاسیس كردند. قصد تركهای ایسكیت چپاول و تاراج نبود،بلكه به سرزمینهای جدید برای سكونت احتیاج داشتند.ص۱۶۶
كوشان ها، اقوام ترك ـ مغول بودند كه در حوالی ۱۰۰..ق.م. به هند حمله كرده و یك امپراتوری بزرگی را بنا نهادند كه تا ۳۰۰ سال دوام داشت. این همزمان با حكومت همنژادان آنها،پارتها،باردها، در ایران بود. اولین پایتخت كوشان ها كابل و بعد پیشاور بود، مجسمه های بزرگ بودا یادگار آنها میباشد، هزاره ها در افغانستان امروزی بازماندگان آنها میباشند.
در سال ۳۰۸ میلادی "سامودراگوپتای" هندی،سلسله هندی"گوپتا" را در هند ایجاد كرد و این سلسله شروع به پاكسازی آثار تركها و مغولها در هند كرد. و جان تازه ای به فرهنگ هندی دادند.این سلسه همزمان با سلسله ساسانیان در ایران بود.جلد اول،ص ۱۶۷.( توجه كنید كه با آنها همزمان همنژادان آنان در ایران ،ساسانیان نیز آثار تركهای بارد را از بین بردند،تمدن كشی خصلت قومی آریایی ها میباشد. تاكید از من)
سلسله "گوپتا" به زور اقوام تر ـمغول را از هند بیرون كردند و مناطق پنجاب و كاتیاواد را كه بیش از هزار سال در دست تركها بودند، آزاد كردند . این سلسله هندی بعد از ۲۰۰ سال ،در اواخر ۵۰۰میلادی بدست تركهای هون برچیده شد..
قبایل ترك كه در شمال هند ساكن شدند،مذهب بودایی داشتند،آنها در مدت نزدیك به هزار سال در آنجا حكومت كردند و قسمتهای شمال هند شدیدأ تحت تأثیر فرهنگهای ترك ـ مغول شد و زبانی هم كه امروزه در آنجا رایج است تركیبی است از تركی ـ مغولی و هندی، ولی در جنوب فرهنگ آریایی كمتر تحت تأثیر قرار گرفت.
تركهای ساكا و ایسكیت در شمال هند به مرور زمان جزوی از مردم هند شدند و ما مردم شمالی هند به همان اندازه كه از اولاد آریایی ها هستیم ، به همانقدر نیز اولاد آن اقوام هستیم، مخصوصا مردم دلیر و خوش سیمای" راجیپوت" و اهالی جسور و پرطاقت "كاتیاواد" از اولاد مستقیم آن اقوام هستند.
در جنگ تركهای پارت با رومیان، مغولها نیز آنها را یاری میكردند.ص۱۶۸�جلد ۱ ٫ تاریخ تمدن جهان.
در منابع تاریخی، ایشغوز ها ، با نام "ساكاها" نیز نامیده شده اند، ولی در حقیقت ساكاها، یكی از ۲۰ ایل تشكیل دهنده ، اتحادیه ایشغوزها بودند. هر یك از ایل های بیستگانه ایشغوز ، اسامی خود را داشتند، مثلا ماساقتها یا ماساژتها، ساكاها و...ودر بین آنها ایلی به اسم ایشغوز وجود نداشت ، امروزه نیز ایل بزرگ "قشقایی" از قبایل زیادی با اسمهای مستقل تشكیل شده است ولی هیچ قبیله ای به اسم قشقایی در بین آنها نیست.
ساكا نیز یك كلمه كاملا تركی میباشد و در" دیوان لغات الترك" كه در هزار سال پیش نوشته شده است، اینطور آمده:
ساك: ساق ،یعنی "كاردان"، "زیرك"
ساكا: "داغ یاماجی"،
با توجه به مقام بالا و تقدس گونه "كوه" در میتولوژی تركان، معنی دوم آن كلمه در باره"ساكاها" بیشتر صدق میكند.
نظامی گنجوی ،شاعر بزرگ آذربایجان، كه " اسكندرنامه" را بر اساس اطلاعات دقیقش از تاریخ و منابع یونانی نوشته است، در بیتی از زبان اسكندر به وجود تركان از غرب خزر تا مرز چین، چه خوب اشاره كرده است:
" ز كوه خزر تا به دریای چین........ همه ترك بر ترك بینم زمین"
در كتاب"د ده قورقوت" كه در حوالی قرن ۱۱ میلادی نوشته شده ولی داستانهای آن مربوط به هزاره های قبل از میلاد میباشد، نیز به ایشغوزها اشاره شده و آنها را به دو گروه، ایچ اغوز و دیش اغوز، تقسیم كرده است.
ایچ اغوز= ایش اغوز.... درزبان تركی در خیلی از كلمات ، حرف"چ" در زبان گفتاری به حرف"ش" تغییر می یابد؛ مثلا: "اوچ = اوش"، " قاچ = قاش".و كلمه" ایچ اوغوز، ایچ غوز" نیز با تبعیت از این قاعده به "ایش اوغوز،ایش غوز" تغییر یافته است.
كلمه "اغوز" نیز در منابع تاریخی بصورت"غز"،"غوز"، و "اغوز" آمده است. در كل میتوان با اطمینان گفت كه، كلمه ایشغوز ،كلمه ای كاملأ تركی و از دو كلمه "ایش"و "غوز" تشكیل شده است،و هیچ ربطی به اقوام هندواروپایی ندارد.
كتیبه های تركی ایشغوزی اهر - ایران
كلمه"ایش پاكا" یا "ایس پاكا"، اسم اولین شاه ایشغوزها نیز یك كلمه ثابت شده تركی است. در زبان تركی اغوز ، كارلوق و قبچاق به سگ "كوپك" و به سگ شكاری" ایس پاك" و "ایزباك" میگویند و این كلمه هنوز هم در بین تركان "باشقیرد" "قاراچای"و"قاراقالپاق" بعنوان اسم مرد رایج است.
اسامی بزرگان و رهبران دیگر ایشغوز ها: بوقاتای، اوكاتای، آلپاتای،... همه ریشه و معنای تركی قدیم را دارند.۱�
اعتمادالسلطنه، مشهورترین تاریخدان ایران كه به هفت زبان تسلط داشت ، در ۱۵۰ سال قبل،بعد از شرحیات مفصل در باره ایشغوز ها نوشته است: ایسكیتها یا ساكاها ، طایفه ای بزرگ از تورانیان( تركها) بودند.
"آ.ن. بئرنشتام" در باره ریشه تركها مینویسد: ریشه خلق های ترك را در هون ها و اگر عقبتر هم برویم در ایسكیت ها میبینیم. تاریخ آذربایجان
ایشغوزشناس معروف"ی.و. دیانكوف" : وقتی كه صحبت از ماساژت ها، ماساقت ها، میشود، منظور تركها میباشند.
"ف.ق.هیشچئنكو" عالم روسی كه كتاب تاریخ هرودت را به زبان روسی ترجمه كرده است، در باره كلمه"ایسكیت" نوشته است : تصویری را كه هرودت از تیپ و خصوصیات فیزیكی "ایسكیف ها،ایشغوزها،ارایه میدهد، كاملأبا تیپ تركها صدق میكند.
در ترجمه انگلیسی كتاب "تاریخ هرودت" كه توسط"سئیس" انجام شده، در باره ایشغوزها آمده است: ایسكیفهای هرودت ،همان نژاد ترك ـ تاتار است.
پایان حكومت ایشغوزها در آذربایجان جنوبی: به نوشته هرودت،" كیاكسار" شاه مادها در سال ۶۲۵ق.م.، "مادییا" شاه ایشغوزها و دیگر بزرگان آنها را به جشنی بزرگ دعوت،و بعد از مست كردن آنها ،دستور داد همه را بكشند. و بدینوسیله به حكومت ۲۸ ساله(۶۲۵ـ۶۵۳) آنها درجنوب ارس خاتمه داده شد. ولی حكومت ایشغوزها در شمال ارس قرنها ادامه داشت وسر كوروش متجاوز و خونخوار را، رهبر همین ایشغوزها، تومریس خاتون، نوه مادییا، در شمال ارس از تنش جدا كرد. ایشغوزهای شمال ارس بعدها با دیگر اقوام ترك در آنجا قاطی شده و خلق آلبان را آفریدند. ایشغوزهایی كه در آسیای میانه مانده بودند، بعدها نقش مهمی را در ایجاد امپراطوریهای جهانی هونها و گؤك تركها داشتند.البته جمع كثیری از ایشغوزها نیز در آذربایجان جنوبی مانده و با اقوام باستانی آنجا قاطی شده و در تكامل ملت امروزی آذربایجان و زبان آنها تأثیرزیادی گذاشتند. نوشته بعدی در باره " امپراطوری ماد" خواهد بود.
۱ـ تاریخ قدیم تركان ایران،جلد۱؛ پروفسور دكتر م.ت. زهتابی
۲ـ آذربایجان در سیر تاریخ ایران، از آغاز تا اسلام، دكتر رحیم رئیس نیا
۳ـ تاریخ ماد، ا.م.دیاكونوف،ترجمه ك. كشاورز
۴ـ ایران از آغاز تا اسلام ، گیریشمن، ترجمه معین، ۱۳۵۵ تهران.
۵ـ the scythians, tamara talbot rice,
۶ـ " سلطنت اغوز"،آلتای ممدوف، چاپ باكو
۷ـ " تاریخ آذربایجان، ، محمود اسماعیل، چاپ باكو
۸ـ دیوان لغات الترك، محمود كاشغری،
۹ـ جواهرلعل نهرو، تاریخ تمدن جهان
۱۰ـ تطبیق لغات جغرافیایی، اعتمادالسلطنه
سوگواره ای بر جنگجویان ترك كربلا
+0 به یه ن
كَرَم ائت، اَرلریمین وای گونودی!
نوشته شده توسط دكتر حسین فیض الهی وحید
جنگجوی تُرك كه در خون خود می تپید و آخرین لحظات حیات خود را سپری می كرد، با احساس برخورد چهره ای به چهره اش چشم باز كرد و وقتی سر خونین خویش را بر روی زانوی امام حسین(ع) مشاهده كرد، خواست به احترام مولای خویش تكانی به خود داده، از جای برخیزد كه امام به آرامی او را دعوت به آرامش كرد. جنگجوی تُرك وقتی متوجه شد كه امام حسین(ع) گونه های او را با لبان عطشان خویش بوسیده و پای پیاده به بالینش آمده است با تبسمی حاكی از فرط ذوق شهادت به آرامی چشم هایش را بست و به آسمان ها پرگشود(1) و امام ، پیكر غلطان در خون او را بر دوش گرفته،
به سوی خیمه ها به راه افتاد. اهل حرم با ناله های دلسوز و جانگداز به پیشواز آمده، پیكر خونین جنگجوی تُرك را در میان گرفته اذن سیلاب بر چشم هایشان دادند...
ساعتی پیش نبود كه او، برای حلالی طلبیدن از اهل حرم به مقابل خیمه ها آمده و الوداعی كرده و عازم جنگ شده بود. وقتی خبر به حضرت « زین العابدین»(ع)- آن بیمار كربلا- بردند كه جنگجوی تُرك عازم میدان است فرمود: دامان خیمه ها بالا زنید تا جنگ و جانثاری تركان بینم.
او، وقتی در مقابل لشكر كوفیان ایستاد لحظه ای لشكر عمرسعد و جوش و خروش آنان را دیده به آرامی از اسب به زیر آمد و دست بر بالای دم اسب نهاد و دوباره لشكر را از نظر گذراند. لشكر متحیر شد كه چه می خواهد بكند، در جنگ پیاده می شوند یا سوار؟ وقتی دستی به آرامی از بالای دم تا به پائین دم كشید یكی از كوفیان سر در گوش دوستش نهاد و گفت:
- زود باش برگردیم عقب صف ها، ما را توان مقابله با این بلای آسمانی نیست!
دوستش به آهستگی گفت:
- معاذ الله،تو و ترس؟! قهرمان صد میدان و ترسی این چنان؟! مگر چه شده یا ابوجبار؟!
كوفی در حالی كه عنان اسب را امتحان می كرد گفت:
-اگر حدسم درست باشد و قصد گره زدن دم اسبش را داشته باشد هم معاذ الله، هم اعوذ بالله!!
-چرا ؟!
-معلوم می شود جنگجوی تُركی آماده شهادت می شود. من آن نیستم كه یارای جنگ ایشان را داشته باشم، آن هم در این سن و سال! آنچه در "دشت سلق آذربایجان"(2) به روز معروف به "یوم آذربایجان"(3) در جوانی دیده ام تا به امروز كابوس خواب هایم است، راضی نشو كابوسی دیگر برآن اضافه شود. لشكری جواب این تك سوار بدهد، تا داند جواب هزاران گره زننده را به چه بهایی دادیم: فتحی كه نبود، به صلحی جانی رهانیدیم تا به شبها نظاره گركابوس هایش باشیم!
وقتی جنگجوی تُرك گره بردم اسب زد و پای در ركاب آورد از صف كوفیان دو سوار خود را به انتهای صفوف حرب رسانیدند. جنگجوی تُرك ابتدا جولانی در میدان داد و شمشیر خویش برآسمان افكند و به چابكی در چندین وضعیت مختلف شمشیر را گرفته و تردستی های جنگی نمود كه لشكر را انگشت حیرت بر لبان كرد. بعد در وحله آخر اجازه دادكه شمشیر بر زمین افتد.او بعد از آن به تاختی سریع از روی زین خم شده شمشیر زمین افتاده رابه چالاكی برداشت و تا لشكر از تعجب در آید در مقابل عمر سعد فرمانده لشكركوفیان ایستاد. جنگجوی تُرك هنوز زبان به رجز نگشوده بود كه صدها سوار در ردیف آن دو سوار قبلی و به موازات شانه های آنان قرار گرفتند.
با اندك وزش باد و آوردن گرد و غبارسم سوارانی كه راه كوفه در پیش گرفته بودند سواران صفوف آخر را از اینكه هنوز به جان خویش بهای لازم را نداده بودند را متاسف كرد.
جنگجوی تُرك بعد از معرفی خویش رجزی به زبان عربی و خطابی به زبان تركی به عمر سعد نموده و گفت:
سعد وقاص! یوز قاره نه بیداد ائیله دون
نورِ چشمِ حیدرِ كرّاری ناشاد ائیله دون
گئت گؤروم نسلین قازیلسین هیچ نشانی قالماسین
بو كی نمرود ائتمه میش سن نسل شدّاد ایله دون
سیز عرب، احمد عرب، من تُرك ، ای بی رحم لر
مركز ایمانی ییخدین كفری بنیاد ایله دون
ظولمونن سولموش بو گلشنده بهاری زینبین
تیشه ی ظلمیله قطعِ سروِ شمشاد ایله دون (4)
عمر سعد پرسید:«كیست این سوار كه به عادت عجمان به زبان جنگ های میادین بزرگ سخن می گوید،»(5) گفتند:« تركی از آخرین یاران حسین!» با تعجب گفت:«حسین و تركان! تركان و خاندان فاطمه؟! پدرم سعد وقاص فرمانده شكست ناپذیر جنگ قادسیه كه رحمت خدا بر او باد از قول یاران خود چیزهایی از شجاعتها و جنگ های تركان می گفت. خود بدان جهت چندان رغبتی به جنگ با ایشان نداشت، به نظرم احتیاط می كرد و خوف برباد رفتن افتخارات قادسیه را داشت. كاش امروز در این جا بود و جنگ فرزندش را با آنان می دید. پدر كه هزاران رحمت خدا بر او باد چنان مبالغه در فضائل اتراك می كرد كه لایق شان یك سركرده ی پیروز میادین بزرگ نبود.لذا بنظر می رسد امروز فقط روز حسین نیست، روز محك زنی صدق و كذبِ گفتار و شنیدارهای پدر و پسری هم است. شرط می بندم كه پدر می بازد...
تند بارشی از خون و دست و پا و سر و اعضای بدن از آسمان او را از ادامه سخن بازداشت و تبسم را بر لبانش خشكاند.
تلاطم امواج صفوف پَست نشت لشكر، او را نیز واداشت تا میدانی عقب نشیند. غضب بر چهره ی عمر سعد دوید و فریاد برآورد«كوفیان شجاعت را در كوفه جای گذراده اند؟ سواری بَدَلِ لشكری؟ شمر، شمر!!»
شمر«اطاعت یا امیری» گفت و با اطرافیان در گرد غبارمیدان گم شد. چندی از او و اطرافیانش خبری نشد. عمر سعد از احوال شمر پرسید. خبر آوردند كه ذوالجوشن را جوشن دریده از زیر سم اسبان بزور جانی رهانیده اند.
فریاد زد: گویا كوفیان به جای نیزه دوك آورده اند؟! آیا از شامیان كسی هست بر این تك سوار نصرتم دهد؟!...
ساعتی بیش نبود كه امام نیز با قطع دست های برادر و نگونسار شدن بیرق مقاومت در بالین پیكر خونین عباس نشسته، نگاهش را به راه كوفه دوخته بود. چون گَرد سواری ندید رو به خیمه ها كرد و نالید:
«هل من ناصر ینصرنی؟!» (آیا یاری دهنده ای هست؟!)
جنگجوی تُرك كه به زبان عربی تسلط كامل داشت و خود نویسنده بود(6)، كلمات امام را به زبان مادری خویش دریافت. گویی از جفای كوفیان و از تیر و سنگ و سنان ایشان در سر نعش برادر گلایه داشت. برادر را كه یار وفادار و چابكسوار علمدار كربلا بود گویی امام می خواست از خواب مرگ بیدار نماید تا همدم و پشتیبانش در این عرضه بلا باشد، او می نالید:
اویان ای یار وفاداریم اویان
منی تك قویما علمداریم اویان
سنه من قانه باتان آی دییرم
سینمی لاله لره تای دییرم
داش آتان لاردان اگر اولسا آمان
تؤكرم گؤز یاشی لای لای دییرم
بعد در حالی كه چشم در چشم جنگجوی ُترك داشت آهی كشید:«آه... تمام یارانم، قهرمانانم، شیران میدانم. امروز عزای بزرگ حسین است:
كَرَم ائت اَرلریمین وای گونودی
سوت اَمَر اصغریمین وای گونودی...
هنوز، پیكر خونین عباس به خیمه
ی شهدا نرسیده، جنگجوی تُرك در مقابل خیمه ی امام برای لبیك و وداع آخرین ایستاد و
حال در حال عمل به لبیك خویش بود ولی به صدای: كمك كنید... كمكم كنید های عمر سعد
كسی پاسخ نمی داد و همه در فكر جان خویش بود. عمر سعد به ناچار فرمان حمله ی عمومی
داد:
ناگهان بر روی كوه آتشفشان، دریایی آوار شد و آتشفشان خاموش گردید. امام، آتشفشان خاموش را به خیمه ی شهدا رساند.
عمر سعد هنوز نفس راحتی نكشیده بود كه گدازه های آتشین آتشفشانی همچون بلای آسمانی در صفوف سپاه افتاد. سیل گدازه های آتشفشان موج برموج ،تلاطم بر تلاطم به اندازه ی میدانی او را نیز پس نشاند .
با خشم پرسید: «چه خبر شده؟». گفتند: «مسلم اردبیلی(7) در حال گره زدن دم اسبش است».
عمر سعد در روی زین اسب خشكید و نالید:
- « چند نفر از ما و چند نفر از آن ها مانده است؟!»
توضیحات:
1-در كتب مقاتل آمده است كه امام حسین بر بالین معدود یارانش حاضر و پیكرهای آنان را به خیمه های شهدا منتقل كرد كه یكی از آن ها نیز همین جنگجوی ُترك بود.
3و2-جنگ بزرك اعراب با آذربایجانیان كه به خاطر شكوه و عظمت و شدت این نبرد در كتب به نام های «محاربه آذربایجان»(دربحر المصائب)،جنگِ«دشت آذربایجان»(در شمس الضحی)، جنگِ«دشتِ سلق»(چغندر)آذربایجان (نفس المهموم) ،«روزِجهاد آذربایجان»(در مخزن البكاء) و «یوم آذربایجان»(قاموس الاعلام)نامیده شده است.
4-رجز جنگجوی تُرك مندرج در «كلیات كتاب طوفان البكاء»، جوهری، كتاب فروشی و چاپخانه علی اكبر علمی، تهران، بی تا، ص 181-179
5-« بهرام گور به هر زبانی سخن می گفت، بوقت چوگان زدن پهلوی گفتی و اندر حربگاه تُركی گفتی و اندر مجلس عامه دری گفتی...»
(تاریخ گردیزی، ابوسعید عبد الحی بن ضحاك، به تمحیص عبدالحی جبینی، انتشارات دنیای كتاب، تهران، 1363، صفحه 77)
6-به نوشته ی اكثر مقتل نویسان جنگجوی تُرك، «كاتب» هم بود.
تاثیر تركها بر فرهنگ و تمدن پاكستان
+0 به یه ن
تاثیری پذیری تمدنهای مختلف از فرهنگهای دیگر در طول زمان غیرقابل اجتناب است. این واقعیت را امروزه در تمامی جهان می توان بچشم مشاهده كرد. در برنامه این هفته تاثیر فرهنگ تركها برتمدن و فرهنگ پاكستان را بررسی خواهیم كرد. برای اینكه این تاثیر مهم و ارزشهای فرهنگی نیاكان ترك آسیای میانه را بر پاكستان بهتر درك نمائیم، باید از گذشته مناطق مختلف پاكستان مطلع باشیم.
تاریخ خلق و سرزمین پاكستان به هزاره سوم قبل از میلاد مسیح میرسد. تصمیم گیری در مورد هویت ساكنین پاكستان امروزی كاری بس مشكل است. اولین حفاریهای باستانشناسی منطقه درۀ ایندوس، اطلاعات ذیقمتی از فرهنگهای مختلف سالهای ۳۰۰۰ تا ۱٥۰۰ قبل از میلاد نشان میدهد، در سالهای ۲۰۰ قبل از میلاد پیوندهای فرهنگی مهمی مابین پاكستان امروزی، آسیای میانه و ایران برقرار گردید. فرهنگ پاكستان در مقیاسی مهم ریشه ای مسلمان داشته و از این نظر ساختاری اسلامی دارد. دین اسلام توسط اعراب در آغاز قرن هشتم تا حوالی رودخانه سندرواج یافته و برای همیشه در آنجا مستقر گردید.
تقریبا سه قرن بعد نیز افغانها و تركها، اسلام را با خود به مناطق شمال و شمالغربی پاكستان بردند. در مناطقی كه امروزه پاكستان را تشكیل می دهند، مسلمانان اهمیت فراوانی دارند. در این مناطق، اسلام، تنها دین حكومت نبوده، بلكه از طرف تمامی مردم مورد قبول قرار گرفته است. یدین ترتیب پاكستان امروزی از شبه قاره هندوستان، جدا قبول می شد. این تفكیك بعد از فتح منطقه مذكور توسط ومسلمانان در قرن هشتم و شكل گیری فرهنگی با مركزیت دینی مشخص تر گردید. تركها بعد از قبول دین اسلام، نقش مهمی در اشاعه و ترویج آن ایفا نمودند. غزنویان ترك اولین مسلمانانی بودند كه وارد این شبه قاره گشتند. سبكتكین موسس سلسله غزنویان، در بخارا مركز فرهنگی و سیاسی مهمی برای مسلمانان تاسیس كرده بود. محمود پسر سبكتكین كه بعد از او برتخت سلطنت نشست، برای اولین بار مناطق شمالغربی و میانی پاكستان را فتح نموده و لاهور را بصورت یكی از مراكز مهم اسلامی درآورد. در مناطق مختلف پاكستان امروزی، حاكمیت غزنویان قریب ۲۰۰ سال بطول انجامید. در اواسط قرن دوازدهم، حكمرانی غزنویان سقوط كرده و هنرمندان، شاعران، نویسندگان و فیلسوفان این دولت بزرگ غزنه را به قصد لاهور ترك گفتند.
تاثیرات حاكمیت تركها در مناطق مختلف پاكستان امروزی تا آغاز قرن پانزدهم ادامه یافته است. بعد از این تاریخ تحولات منطقه ایی تاثیر مذكور را كاهش بخشید. مسلمانان ترك بعد از جایگزینی در پاكستان و مناطق مجاور، عادات و سنن خود را توسعه دادند. در مورد ریشه یابی كلمه اردو بعنوان زبان ملی پاكستان، بعضی ها آنرا منتج از كلمه اردوی تركی بمعنای ارتش می دانند. زبان اردو راه بسیاری پیموده و به شكل امروزی درآمده است. زبان تركی و اردو وجوه مشترك بسیاری دارند. در زبان امروزی اردو، بیش از شش هزار كلمه تركی وجود دارد.
در مراسم مختلف پاكستان نیز می توان با موتیف های تركهای آسیای میانه برخورد كرد. در میان این نمونه ها مراسم دینی از اهمیت فراوانی برخوردار می باشد. از مراسم دینی مختلف می توان به روزهای سپاس و اعیاد دینی اشاره ورزید. در روز عید اَل اَ حذ، قوچ و گاوها ذبح گشته و بین فقرا تقسیم می گردد. در مراسم عروسی و زایمان پاكستان نیز تاثیر فضای اسلامی و آسیای میانه حاكمیت دارد. در پاكستان مدت كوتاهی بعد از تولد نوزاد، در گوشش اذان خوانده شده و نامگذاری میگردد. سپس خویشاوندان و نزدیكان برای دیدن نوزاد نزد خانواده و هدایایی برای آنها می آورند.
در پاكستان، ازدواجها رنگین ترین مراسم هستند. در گذشته این مراسم هفته ها بطول انجامیده و امروزه حداقل سه روز ادامه می یابد. برای جفت جدید جهیزیه داده می شود. خانواده داماد جشن گرفته، خانواده و خویشاوندان به ضیافتی باشكوه دعوت می گردند. نام این دعوت والیحه است. در این مراسم هدایای بسیاری به عروس داده می شود. جالب ترین و مفرح ترین مراسم حنابندان و یا Mehndiنام دارد كه یك روز قبل از ازدواج برگزار می شود. گرچه گهگاه مردان نیز در آن شركت می جویند، ولی در اصل باید گفت كه این مراسم مخصوص زنان می باشد. كاسه هایی پر از حنا با شمعهای روشن تزئین شده و در سینی كه اطرافش پر از شیرینی می باشد به داماد تعارف می شود.
تاریخ تركان اغوز
+0 به یه ن
مقدمه
اوغوزها كه در منابع اسلامی « غز » نامیده شده و از قرن یازدهم میلادی با نام تركمن معروف شده اند ، اجداد ترك زبانان ایران ، آذربایجان ، تركیه ، عراق و تركمنستان را تشكیل می دهند .
خاندان های سلاجقه و عثمانی اوغوز بوده اند . به این ترتیب اوغوزها یكی از اقوام ترك زبان می باشند كه در تاریخ جهان بخصوص در عالم اسلامی نقش مهمی را ایفا نموده اند .
متن حاضر ترجمه فارسی چاپ پنجم « كتاب اوغوزها » نوشته پروفسور فاورق سومر است كه در سال 1999 از طرف موسسه تحقیقات دنیای ترك چاپ و منتشر شده است . مطالب ارایه شده از كتاب « اوغوزها » ترجمه آنا دردی عنصری می باشد .
درباره مرحوم پروفسور فاروق سومر
مرحوم پروفسور فاروق سومر ، استاد تاریخ دانشگاه استانبول یكی از برجسته ترین پژوهشگران تاریخ و فرهنگ ترك بشمار می رود . وی در سال 1924 م . در قونیه تولد یافت و پس از گذراندن دوره های ابتدایی و متوسطه ، تحصیلات عالیه خود را در دانشكده ادبیات دانشگاه استانبول دنبال كرد و در سال 1948م. ازاین دانشگاه فارغ التحصیل شد و در سال 1950م. به اخذ درجه دكتری تاریخ از دانشگاه آنكارا توفیق یافت . وی سپس به استخدام این دانشگاه در آمد و در بخش تاریخ آن تدریس « تاریخ قرون وسطی » را بر عهده گرفت . در سال 1963م. به مقام استادی دانشكده ادبیات دانشگاه آنكارا نایل شد ودر طی این مدت در بخش تاریخ قرون وسطی به پژوهش در تاریخ تمدن تركان در دوره اسلامی پرداخت ، از سال 1971 م. به سمت ریاست « گروه تاریخ قرون وسطی » در دانشكده ادبیات دانشگاه آنكارا منصوب و تا سال 1982 م. كه بازنشسته گردید در این سمت اشتغال داشت .
استاد درمدتی كه به تدریس می پرداخت هیچ گاه از مطالعه و تحقیق درتاریخ ترك بویژه دوران اسلامی آن باز نماند . نتیجه این فعالیت ، انتشار بیش از هفتاد مقاله و كتاب است كه از آن جمله : اوغوزها ( تركمن ها ) ، نبرد ملازگرد ، قراقویونلوها ، مغولان آناطولی ، قرامان ها ، تركان عراق ، سوریه ، آناطولی ، ترك شدن آناطولی ، نقش تركان آناطولی در تشكیل وتوسعه دولت صفوی و ... استاد بعد از عمری تدریس ، تحقیق و تالیف در سال 1995 م. در گذشت . روحش شاد !
درباره كتاب اوغوزها
كتاب حاضر در واقع ثمره سالیان دراز تحقیق ، ژوهش و مطالعه استاد در زمینه تاریخ اوغوزها ( تركمن ها ) است كه استاد با پشتكاری مثال زدنی و عشقی عمیق نسبت به تهیه و تنظیم آن اقدام نموده است . بحق می توان ادعا كرد كه شاهكار دكتر فاروق سومر بوده و به عنوان یك اثر مرجع در كرسی های ترك شناسی دانشگاه های برخی كشورها تدریس شده و مورد مراجعه محققین و پژوهشگران و علاقه مندان تاریخ ترك ـ اوغوز می باشد .
كتاب با ارائه قدیمی ترین اطلاعات راجع به تاریخ اوغوزها شروع شده و ضمن بهره گیری از سنگ نوشته های اورخون و تحقیقات صورت گرفته در این زمینه می كوشد زوایای تاریك تاریخ اوغوزها را در ارتباط با امپراطوری گوگ ترك ها و چگونگی رخدادهای متقابل این دو توضیح دهد . در ادامه بطور مشخص در خصوص اوغوزهای سیحون و ارتباط آنها با اوغوزهای قرن دهم میلادی و سپس تركمن ها توضیح می دهد و مطلب را با تشكیل امپراطوری سلجوقی توسط اوغوزها ( تركمن ها ) و پیشروی آنها به غرب به سوی عراق عرب ، آذربایجان و آسیای صغیر و تشكیل دولت های محلی سلجوقی در نقاط مختلف جغرافیای ذكر شده ادامه می دهد .
قسمت های پایانی كتاب حاوی اطلاعات بسیار مفید و تازه ای در خصوص حضور تركمن ها در سایر كشورها از جمله الجزایر ،مصر ، سوریه ، یمن و هند است .
نكته بسیار مهم كه به لحاظ علمی اثر را بسیار ارزشمند می كند احاطه كامل استاد به آثار و منابع متنوعی است كه حاوی جنبه های مختلف تاریخ ترك ـ اوغوز می باشند . تنها یك ذهن خلاق و جستجوگر كه از عشقی عمیق به تاریخ ترك نشأت می گیرد ، می تواند این چنین كار تحقیقی سترگی را به انجام برساند .
به نظر می رسد نوع نگاه استاد به تاریخ قوم اوغوز ( تركمن ) دارای دو مختصه است :
الف ) روحیه استقلال طلبی اوغوز
ب ) روحیه حكومت مدار اوغوز
قوم اوغوز بطور اخص بر محور قومیت گرایی تركی در هزاره اول میلادی تحت حاكمیت امپراطوری گوگ ترك شرقی و سپس گوگ ترك غربی مستمرا در اتحاد با سایر اقوام ترك زیر سلطه گوگ ترك و بعضا به تنهایی به منظور كسب استقلال و تشكیل حكومت اقدام به شورش می كند . بارها توسط تركان شرقی و غربی سركوب و منهدم و مقهور می شود اما در طول قرون همواره روحیه استقلال طلبی و حكومت مداری خود را حفظ كرده و این ایده را بصورت آرمانی ملی سینه به سینه نسل های بعد منتقل می كند . تا اینكه اواخر قرن هشتم میلادی در قالب اون اوق ها ، تورگیش ها و سپس اوغوزهای سیحون به تشكیل حكومت یابغوی اوغوز منقرض می شود ، اما ایده حكومت مداری نزد قوم اوغوز هرگز نمی میرد و پس از سالها ركود در ابتدای هزاره دوم میلادی این ایده به صورت آرمانی ملی توسط خاندان سلجوقی به واقعیت می پیوندد و اوغوزها ( تركمن ها ) در قالب خاندان سلجوقی اولین حكومت پس از اسلام را تشكیل می دهند. تشكیل امپراطوری سلجوقی مقدمه شكل گیری بسیاری از حكومت های منطقه ای در اقصی نقاط ایران ، عراق عرب و آسیای صغیر می شود كه در عین اعتلای فرهنگ ، هنر و علم در جهان اسلام باعث رشد و توسعه فرهنگ و ادبیات قوم اوغوز نیز می شود . این حقیقتی انكار ناپذیر است كه تشكیل امپراطوری سلجوقی توسط اوغوزهای تركمن اعتلای دنیای اسلام را به دنبال داشت . با تدبیر سلاطین سلجوقی بود كه مرزهای جغرافیای اسلام ، دانش اسلامی ، معماری و هنر اسلامی ، منطق و فلسفه اسلامی به اعلا درجه اعتلا نائل آمد .
تعین روحیه استقلال طلبی نزد قوم اوغوز ( تركمن ) را به صورت تلاش آن در محافظه و مدافعه از « من ملی » خود در مقابله با اقوام مهاجم می بینیم . به گواهی تاریخ این مختصه حراست از « من ملی » در روح جمعی اوغوز ( تركمن ) به مرور نهادینه شده و در طول تاریخ به عنوان مختصه محوری در حفظ و حراست و سلامت ملی ، آن را یاری می كند . استاد نشان می دهد در قرون متمادی در تاریخ ترك اقوام بسیاری مدتی در صحنه تاریخ ظاهر شده و سپس ناپدید می شوند . ادیزها ، تورگیش ها ، قارلوق ها ، چگیل ها ، یغماها و ... همه می آیند و می روند . برخی از این اقوام نیز در امتزاج با اقوام دیگر ( مغول یا ترك ) اقوام جدیدی به وجود می آورند ، اما قوم اوغوز با جسمیت بخشیدن به آن حس ملی ، از موجودیت خود در امپراطوری گوگ ترك ، هجوم مغول ، هجوم ازبكان و قالموق ها حراست كرده و خود را حفظ می كند و در طول تاریخ ، حیات ملی خود را تداوم بخشیده با آفرینش محصولات فرهنگی ـ مردمی خود مطابق با آن حس ملی جنبه های ادبی ، هنری و انسانی خود را غنا می بخشد . فرایندی كه به شهادت تاریخ هرگز قطع نشده و مستمرا ادامه داشته است.
1- منشاء نام اوغوز
در خصوص معنای « اوغوز » در منابع كهن اطلاعاتی ارائه نمی شود . مولفین كهن در خصوص مفهوم كلمه « تركمن » بررسی هایی را انجام داده اند ، اما در باب نام « اوغوز » تحقیقی صورت نگرفته است .
در داستان « اوغوز خان » كه به زبان اویغوری و در دوره سلطنت « قازان خان ایلخانی » ( 1304 – 1294 ) و نیز دردوره سلطنت جانشین وی « اولجاتیو » ( 1316 – 1304 ) تالیف شده است ، كلمه « آغیز » كه به معنی شیر اول است به شكل « اوغوز » ثبت شده است . حتی برخی صاحب نظران به استناد تعریف فوق معتقد بودند كه ریشه نام « اوغوز » از این واژه است . منتها در كتاب دیوان لغات الترك كه حدودا سه قرن قبل از كتاب اوغوزخان نگاشته شده است ، مفهوم شیر اول با واژه های « آغوج » و « آغوز » نشان داده می شود . چنانچه واژه آغوز ( آغیز = شیر اول ) در گویش اویغوری به شكل اوغوز تلفظ می شد ، مطمئنا كاشغری در كتاب خود آن را قید می كرد . این در حالی است كه در گویش اویغوری نیز مفهوم شیر اول به شكل « آغیز » تلفظ می شود . به این سبب است كه احتمال داده می شود در اثر یك خطای املایی واژه اوغوز به معنی شیر اول به این شكل ثبت شده باشد . اگر به فرم اسلامی شده متن اویغوری داستان اوغوز كه در دوره فرمانروایی اولجاتیو نوشته شده است توجه كنیم ، اوغوزخان درست یك سال بعد از ولادت سخت گفتن را آغاز كرده می گوید : « به مناسبت تولدم در قصر ، مرا اوغوز نام گذارید . » این مسئله كه بین ولادت وی در قصر و نامگذاری به نام اوغوز چه رابطه ای می تواند باشد مبهم و دور از فهم است .
برخی مولفین معاصر نیزدر خصوص تبیین نام اوغوز تحقیقاتی را انجام داده اند :
ج . ماركوارت عقیده دارد كه كلمه اوغوز از دو بخش « اوق + اوز » تركیب شده است . به عقیده وی « اوق » به معنی تیر و « اوز » به معنی انسان ، فرد ، شخص بوده و تركیب اوغوز به معنی تیزانداز است . نظریه ماركوارت از جانب صاحب نظران پذیرفته نشده است . زیرا در زبان تركی كلمهای به شكل « اوز » به معنی انسان نیامده است .
د . سینور اوغوز را با كلمه « اوكوز » به معنی ورزا مرادف می گیرد . منتها این كلمه با اینكه با اشكال « اوقوس » و یا « اوكس » ریشه تخاری دارد با این حال در زبان تركی به شكل اوكوز تا زمان حاضر حفظ شده و مورد استفاده قرار می گیرد .
ل . بازین كه با استناد به دلایل قوی گرامری به مقابله با نظریه سینور برخاسته معتقد است كه اوغوز به معنی گوساله نر است . نظریه ل . بازین را نیز نمی توان قبول كرد ، زیرا در تركی تركیه و در سایر لهجه های تركی كلماتی به شكل اوغوز ه معنای گوساله نر دو ساله را برساند وجود ندارد .
ج . هامیلتون معتقد است اوغوز از كلمه « اوغوش » مشتق شده است . كلمه اوغوش در سنگ نبشته های گوگ ترك بعضا به همراه كلمه اوغوز در یك جمله به كار برده شده و به وضوح معنی خویشاوندان و خانواده را مستفاد می كند .
نظریه دیگر درارتباط با ریشه كلمه اوغوز از جانب صاحب نظر مجاری ج . نمت ارائه شده است . به نظر ایشان كلمه اوغوز از تركیب « اوق + ز » تشكیل شده است . « اوق » به معنی قبیله و « ز » نیز پسوند جمع است . منتقدین به این نظریه با این استدلال كه واج «ق» چنانچه با پسوندی كه با مصوت شروع شده باشد جمع شود به واج «غ» تغییر شكل نمی دهد ، سعی در رد نظریه نمت را داشته اند . در عین حال ازمیان كلمات نقطه نظرات ، دیدگاهی كه به حقیقت نزدیك تر است به نظر ، دیدگاه نمت است . زیرا واج «ق» در تركیب (اوق + اوز ) به مرور زمان و در اثر كثرت استعمال می تواند به واج «غ» تبدیل شود.
قوم توروك ( تورك )
موسس دولت گوك ترك بوده و خاقان ها مستظهر و منسوب به این قوم هستند . به منظور نشان دادن انتساب خاقان ها به این قوم بعضا به این نام متصف شده اند : توروك یامی خاقان ، توروك بیلگه خاقان .
به نظر می رسد توروك اسمی است كه از تركیب بن فعلی تورو یا ( تؤرو ) و پسوند ك ساخته شده باشد . اما واژه توروك به معنی مقتدر و توانمند بعد از گوك تركها و در متون اویغوری مربوط به قرون دهم تا سیزدهم آمده است . به این معنی كه مفهوم قدرتمند و مقتدر بعد از ظهور نام ترك و تنها مختص یك قوم ترك در متون مشاهده شده است . منتها همانطور كه نه در سنگ نبشته ها و نه در دیوان لغات الترك و نه در هیچ یك از منابع دیگر دیده نشده است . در هیچیك از لهجه های معاصر تركی نیز دیده نشده است . البته باید یادآور شد كه دلیل اینكه این اسم به این معنی در میان اویغورها به كار برده شده احتمالا در ارتباط با آوازه شهرت و افتخار گوك تركها بوده است . به دلایل فوق در مقرون به حقیقت بودن نظریه آ . وامبری كه برای اولین بار اعلام كرد نام ترك از بن فعلی تور مشتق شده است هیچگونه تردیدی نمی توانیم داشته باشیم .
كلمه یؤروك به معنی كوچ نشین نیز در قرون چهاردهم ، پانزدهم در آناطولی از بن فعلی یؤرو تشكیل شده است . به این نحو ظاهر شده است . توروك (تورك ) به معنی آفریده ، متولد شده و مخلوق آمده است . « كیشی اوغلی كوپ اؤلگه لی تورومیش = آدمیزاده به جهت مردن زاده شده است » .
در خصوص قبایل تشكیل دهنده قوم گوك ترك شرقی اطلاعی نداریم . منابع چینی ضمن توصیفات افسانه ای درخصوص اصلیت گوك تركها ، قوم توروك را همچون هم قومان غربی شان متشكل از ده شاخه نوشته اند . ( در منابع مربوط به دوره پادشاهی سلسله تانگ مستمرا از 9 شاخه تركها سخن گفته می شود . منتها این 9 شاخه محتملا 9 شاخه اوغوزان باید باشد . )
تنها سند مهم بدین قرار است . در آخرین سنگ نبشته مربوط به خاقان اویغور ایل اتمیش بیلگه خاقان ، قوم ترك با عنوان قومی توروك با سه درفش نمایانده شده است . عنوان قوم توروك با سه درفش به این مفهوم است كه از سه شاخه یا سه بخش یا سه گروه تشكیل می شده است .
قوم اوغوزها :
در سواحل تولا ( توغلا ) در آن بخش از رودخانه كه مستقیما رو به شمال امتداد دارد سكونت داشته اند . در سنگ نبشته ها اوغوزها قومی معرفی شده اند كه در شمال سكونت داشته اند . همسایه شرقی آنها تاتارها بودند . چون متشكل از 9 طایفه می شدند بعضا به آنها توقوز اوغوز ( 9 اوغوز ) نیز گفته می شده است . ما از این 9 شاخه تنها نام دو قبیله آن را می دانیم . قبیله قونی و قبیله تونگرا .
ذیلا شرح خواهیم داد كه زمانی كه ایل تیریش خاقان به منظور احیای مجدد دولت ترك بپا خاست ، به عنوان قدرتمند ترین قوم ، اوغوزها را پیش روی خود داشت . آنها توسط حكمرانی كه عنوان خاقان را داشت اداره می شدند . به همین جهت وی با اوغوزان 5 بار پیكار كرد . حكمران آنان بنام خاقان در پنجمین نبرد شكست خورد . وی معزول و حكومت اوغوز ساقط شد . بدین سان اوغوزان به تابعیت در آمدند . اما بر خلاف بسیاری از اقوام برای اداره آنها حكمرانی از خاندان سلطنتی منصوب نشد . آنها نیز همچون قوم ترك مستقیما و بدون واسطه تحت رهبری خاقان بودند . آنها از شرایط حقوقی تقریبا یكسانی با قوم ترك برخوردار بودند .
به همین سبب نیز همانگونه كه « توروك بیلگه خاقان توروك سیر بودونوگ ، اوغوز بودونگ ایگیدو اولورور » گفته است . بیلگه خاقان نیز در خطاب به قوم ترك ، قوم اوغوز و بیگ های آنان را هم مخاطب قرار داده و می گوید : « توروك ، اوغوز بیگلری ، بودون اشیدینگ » ( ای بیگ های توروك و اوغوز ، ای قوم گوش فرا دارید ) بیلگه خاقان در جای دیگر مشخصا و صراحتا می گوید : « توقوز اوغوز بودون كنتو بودونوم ارتی = قوم توقوز اوغوز قوم خودم بود » . ( در سنگ نبشته كؤل تگین ، ارخون ص 48 )
سخنان فوق بیانگر وجود خویشاوندی بین خاقان و اوغوزان بوده و دولت گوك ترك همچون یك دولت اوغوز تصویر شده است . البته در حقیقت خاقان با آن سخن خود یك رابطه حقوقی را منظور كرده است . بدین معنی كه قوم توقوز اوغوز ، همچون قوم توروك ، مستقیما وابسته به من بوده و تحت رهبری من می باشد .
« توروك بودون اوچون تون اودیمادیم ،كونتوز تورمادیم ، اینیم كول تگین بیرله ایكی شاد بیرله اولویتیو قازغاندیم دی ین = بخاطر قوم توروك شب نخوابیدم ، روز نیاسودم و به همراهی برادر كوچكترم كؤل تگین و دو شاد ( عنوان حكمرانان ) با مرارت پیروزی را به دست آوردم » .
توروك بیلگه خاقان چگونه می توانسته است به قوم توقوز اوغوز منسوب باشد در سنگ نبشته متعلق به بیلگه خاقان اوغوزها با صفت « سیر توقوز اوغوز » نامیده شده اند . درسنگ نبشته تون یو كوك ، قوم توروك نیز به عینه با همان صفت توصیف شده است . از این موارد ، اینگونه استنباط می شود كه با گذشت زمان موقعیت اوغوزان تعالی پیدا كرده است . منتها متاسفانه مفهوم واژه فوق ( سیر ) كه بیانگر موقعیت بالای موصوف بوده بر ما نامعلوم مانده است . ( اورخون ، ج 1 ، ص 58 )
توقوز اوغوزها همانگونه كه ذیلا خواهیم دید ، همانند دولت گوك ترك ، در دولت اون اویغور نیز نقش خود را ایفا كردند . در این دولت نیز اوغوزان دومین نیروی پشتیبانی كننده دولت مركزی بوده و حتی بر علیه خاقان اویغور سر به شورش برداشته اند .
البته برخی محققین اوغوز و اون اویغور را یك قوم واحد تصور كرده اند . این خود جای تعجب دارد . در حقیقت نیز اوغوزان كه در سواحل تولا سكونت داشتند و مشتمل بر 9 شاخه بودند وتابعیت خاقان را پذیرفته بودند ، متمایز از اویغورهایی بودند كه در سواحل سیلنگا سكونت داشته و مشتمل بر 10 شاخه می شدند و توسط حكمرانانی با عنوان ایل تبر اداره می شدند . مسلما این دو قوم متمایز از یكدیگر بوده اند .
قوم ادیز :
ادیزها از دو شاخه تشكیل شده بودند .به همین جهت است كه در سنگ نبشته ها بعضا به نام دو ادیز خوانده می شوند . مساكنشان در جوار سرزمین اوغوزان قرار داشت . به همین سبب بعد از جنگی كه در محل توغوبالیق با اوغوزان در گرفت ، تار دوش شاد ( بیلگه خاقان آینده ) در سال 715 م. به همراهی كؤل تگین روبه جانب ادیزها عزیمت كرده و در محل قؤشلاغاق آنها را در شرایط اسفباری مجبور به قبول شكست كرد . « قوم ادیز در آنجا معدوم شد = ادیز بودونی آندا اولتی » ( اورخون ص 48 – 50 )
از منابع چینی چنین بر می آید كه جنگ قوشلاغاق در پی شورش ایل تبر ادیز رخ داده است . ایل تبر نیز به دلیل سوء مدیریت قاپقان عصیان كرده است .
پس از شكست قوشلاغاق ، ادیزها كوچ كرده و تابعیت چینی ها را پذیرفتند . فقط پس از انتصاب بیلگه خاقان به فرمانروایی ، مراجعت كرده و تابعیت او را پذیرفتند و مستقیما وابسته به خاقان شدند . سخن بیلگه خاقان در خصوص حكمرانی فرزندش به دو قوم « توقوز اوغوز » و « ایكی ادیز » در این رابطه است .
قوم قیرغیز ( قیرقیز در سنگ نبشته ها )
این قوم در دوره گوك ترك ها و بعدها در شمال ، ابتدائا در دشت آباقان سكونت داشتند . اینكه حكمرانان آنها عنوان خاقان داشته اند ، نشان دهنده موقعیت قدرتمند این اجتماع است . به همین خاطر است كه نه گوك ترك ها و نه اویغورها نتوانستند به موجودیت سیاسی قرغیزها خاتمه دهند . بالعكس می دانیم كه در سال 840 م. در عزیمت به جنوب ، دولت اویغورها را ساقط كرده و ناحیه اورخون را تصرف كرده اند .
این ادعا كه قرغیزها اصلا یك قوم ترك نبوده اند در بین تاریخ دانان با علاقه مندی دنبال شده است . منابع چینی قرغیزها را از نظر ظاهری با موهای روشن و چشم های آبی توصیف كرده اند . در بین مولفین اسلامی گردیزی قرغیزها را مردمی با پوست سفید و موهای قرمز توصیف كرده و دلیل آن را آمیختگی نژادی آنها با قوم اسلاو ذكر می كند كه این خود دلیل محكمی برای مدعیان نظریه بالا بوده است .
لیكن قرغیزها كه از كانون جهان ترك بسیار دور بوده و بین مساكن آنها رشته كوهها و رودخانه های بی شمار فاصله افكنده بودند چگونه ترك شده اند . توضیح این مسئله غیر ممكن است . چنانچه این گونه باشد این ادعا دیگر اعتباری ندارد . اضافه می شود كه مولفینی همچون اصطخری و كاشغری نیز قرغیزها را جزء اقوام اصیل ترك محسوب می كنند : « در سرزمین چین زبانهای گوناگون بكار می رود به همین سبب آدمیان در آنجا چندان یكدیگر را درك نمی كنند . در حالی كه توقوز غز ( = اویغور ) ، خرخیز ( = قرغیز ) ، كمیك ، الغزیه ( = اوغوزها و خرلوخیه و قارلوق ها ) كه مجموعا اقوام ترك را تشكیل می دهند دارای زبان واحد هستند و یكدیگر را درك می كنند » . ( اصطخری ، كتاب المسالك و ممالك )
كتاب حدود العالم و مسعودی و دیگران نیز قرغیزها را جزء اقوام ترك به شمار می آورند .
قوم تاردوش
محل سكونت این قوم به درستی مشخص نیست . همچنین مساكن آنها چندان از ناحیه اؤتوكن دور نبود . آنها طبق سنگ نبشته ها یكی از دو قوم مورد اعتماد گوك تركها بودند ( آن دیگری تولیس است ) بعدها به تابعیت اویغورها در آمدند . خاقان ها در راس این قوم شاهزادگانی تحت عنوان شاد منصوب می كردند . می دانیم كه بیلگه خاقان تحت عنوان شاد مدت 19 سال حكمران این قوم بوده است .
قوم تؤلیس
نام تولیس ها نیز به همراه تاردوش ها به دفعات در سنگ نبشته ها ذكر می شود . مسكن آنها نیز همچون تاردوش ها به درستی مشخص نیست . به نظر نویسنده دلیل محكمی در دست نیست كه نام این قوم را تؤلیش بخوانیم . خاقان های گوك ترك از خاندان سلطنتی فرماندهانی تحت عنوان یابغو برای اداره این قوم تعیین می كردند . نام دو قوم تاردوش و تؤلیس صرفا در ارتباط با تعیین حكمرانان ذكر می شود .
قوم باسمیل
در جلگه بش بالیق سكونت داشتند . موجودیت خود را تا قرن 11 م. حفظ كرده اند . فرمانده آنها عنوان ایدوق قوت را داشت .
قوم قارلوق
سرزمین این قوم در ساحل راست رودخانه قارا ایرتیش و در میانه دریاچه های اورونگو و زیسان واقع بود. چون از سه شاخه تشكیل شده بودند ، لذا بعضا سه قارلوق نیز گفته می شد . فرمانده شان عنوان ایل تبر را داشت .
قارلوق ها همانگونه كه در سقوط دولت گوك ترك شرقی نقش مهمی را ایفا كردند ، در سال 766 م. نیز پس از تصرف سویاب به عمر دولت تورگیش نیز خاتمه دادند . در خصوص قارولوق ها و حوادث و مسائل مربوط به آنها در مباحث آتی سخن گفته خواهد شد .
قوم آز
آز ها همسایه قرغیزها بودند . مساكن شان در نزدیكی كوه كؤگمن ( تان نو اولا ) قرار داشت . بارتولد معتقد است تیره آس سین كه در حال حاضر در جلگه توروهان واقع در بخش سفلای رود ینی سئی سكونت دارند ، محتملا بقایای تیره آس سین ( نام دیگر آنها قوت ) باید باشند .
قوم چیك
در آن سوی رودخانه كم سكونت داشتند . آنها در دوره حكومت اویغورها بسیار فعال بودند . به همین جهت بارها با ایل اتمیش بیلگه خاقان نبرد كردند . بالاخره خاقان آنها را منكوب كرده و در راس قوم ، حكمرانی تحت عنوان توتوغ منصوب كرد .
چیك ها از جمله اقوامی هستند كه پایان كارشان نامعلوم است .
قوم ایزگیل
مسكن این قوم مشخص نیست . در كتیبه ها فقط یكبار از آنها نام برده می شود . در آنجا این چنین سخن می رود :« دولت عمویم خاقان رو به ضعف نهاده و بین حكمران و مردم شكاف افتاد. با قوم ایزگیل مصاف دادیم . كؤل تگین سوار بر اسب آلپ سالچی یورش برد ، اسب در میدان جنگ سقط شد. قوم ایزگیل نابود شد » . ( اورخون ج1 ، ص 48 )
قوم یر باییركو
طبق اطلاعاتی كه منابع چینی می دهند ، یر باییركو از 9 شاخه تشكیل شده است . ( لیو .مو . تسایی . ج2 ، ص 592 )
می دانیم كه درمیان تركها و مغول ها عدد 9 عددی مقدس بوده است . به همین دلیل ضمن مشخص كردن شماره شاخه های اقوام ، بدون شك اتصاف 9 به اقوام از اهمیت زیادی برخوردار بوده است . اویغورها 10 شاخه بودند . ( اون اویغور ) منابع چینی می نویسند اویغورها از 9 شاخه تشكیل شده اند و نام 9 شاخه را نیز ذكر می كنند . با چنین توصیفی توضیح این مسئله كه چرا مولفین اسلامی به اویغورها ( توقوز اوغوز ) می گفته اند كار آسانی خواهد بود . نوشته شده است كه آنها در كرولن علیا مسكن داشته اند ، اما از سخنان بیلگه خاقان چنین استنباط می شود كه یر باییكوها در ناحیه دور افتاده ای در شمال سكونت داشته اند ، با توجه به این اظهارات به نظر می رسد مساكن آنها در محدوده دریاچه بایكال بوده باشد . در راس باییركوها فرماندهی با عنوان اولوغ اركین قرار داشت . به علت اقدامات خصمانه اولوغ اركین (او دشمن شد ) بر او یورش آورده ( محتملا در سال 708 م. ) در محل دریاچه تورغی یارغو سركوب شد . با اینكه اولوغ اركین با تعداد كمی از اطرافیان خود فرار كرده بود ولی اسب سفید او بدست كؤل تگین افتاد . كؤل تگین در جنگ با قرغیزها در سال 709 م. آن اسب سفید باییركو را سوار شد ولی اسب از ناحیه ران زخم برداشت . ( ارخون ص 44 – 46 )
یر باییركوها كه در سال 715 م. شاهد شورش و عصیان برخی اقوام بودند سر به شورش گذاشتند . قاپقان خاقان خود به تنهایی رو به سوی آنها لشگر كشید و در سواحل رودخانه توغلا آنها را به تحمل شكست سختی وا داشت . ( 716 م. ) منتها در مسیر بازگشت به همراه تعداد كمی از سربازانش در نتیجه یك حمله غافلگیرانه باییركوها زندگی خود را از دست داد . 22 تموز ( 716 م. ) باییركوها بصورت قومی ضعیف به زندگی خود ادامه دادند و پس از مرگ ترك ها تابعیت اویغورها را پذیرفتند .
در قرن 11 در میان اقوام ساكن در شرق جهان ترك قومی نیز بنام یاباقو وجود داشت . حتی این قوم تحت فرماندهی بوقا بودراچ به سرزمین قره خانیان یورش آوردند ولی شكست خورده و بوقا بورداچ نیز به اسارت افتاد . برخی زبان شناسان ، كه نویسنده با آنان ملاقات داشته عقیده داشتند كه واژه یاپاقو محتمل است كه از كلمه یر باییكو مشتق شده باشد . اگر این نظریه درست باشد بعدها یر باییكوها تحت نام یاباقو و در نتیجه رانش از جانب سایر اقوام اجبارا رو بسوی غرب كوچ كرده و در مرزهای شمال شرقی سرزمین قره خانیان ساكن می شوند . به نظر می رسد شكست از قره خانیان موجودیت آنها را به خطر انداخته باشد . زیرا بعد از این واقعه در منابع نامی از این قوم به میان نمی آید .
قوم كوریكان
از سه شاخه تشكیل شده است . در سنگ نبشته ها جزء اقوام شمالی و به همراه قرغیزها در داخل مجموعه اوتوز تاتار ذكر می شود . به همین خاطر حدس زده می شود كه آنها در ناحیه واقع در بین مساكن اقوام یاد شده سكونت داشته اند . مطرح شده است كه كوریكان ها اجداد یاقوت ها بوده اند . منتها به لحاظ زبان شناختی تردیدی نیست كه یاقوت ها دراز منه بسیار قدیم از تركها جدا شده اند ، برعكس این نظریه بارتولد عقیده دارد كه قوم كوری كه در زمان چنگیزخان در شمال غرب دریاچه بایكال سكونت داشته و اصلیت مغولی داشتند ، همان كوریكان ها هستند . كوری ها در آن دوره به همراه اقوام تومات ، بوروت و تؤلیس متحدا شاخه های یك اجتماع قومی را تشكیل می دادند .
جغرافیدانان اسلامی از قومی بنام فوری كه در شرق قرغیزها ساكن بودند سخن می گویند . به نظر آنها فوری ها آدمخوار و قسی القلب بودند . به نظر می رسد هر دو اسم همانگونه كه بارتولد نیز می نویسد عینا یك اجتماع قومی را بازگو می كنند . یادآور می شود كه قوم ارچ كوریكان كه در دوره گوك ترك موجودیت داشتند دارای اصلیت مغولی بوده اند .
قوم تاتار
می دانیم كه همسایه اوغوزها بوده اند . تاتارها در دوره گوك ترك ها متشكل از 30 قبیله بودند . به همین مناسبت به آنها اوتوز تاتار نیز گفته می شد . منتها چون از میان این 30 قبیله تنها 9 قبیله دارای موجودیت سیاسی بوده اند لذا به آنها نیز دوقوز تاتار گفته می شد . مشاهده می شود كه این دوقوز تاتارها چه در دوره حاكمیت گوك ترك ها و چه در دوره اویغورها ، متحدا با توقوز اوغوزها تحركاتی داشته اند .
حدس زده می شود مساكن تاتارها در بخش خاوری تولا و سواحل اونون و كرولن یعنی مناطقی كه بعدها سكونتگاه اقوام مغول شده است بوده باشد . چون تاتارها مدت زمانی طولانی مغول ها را نمایندگی كرده اند لذا ، اسامی آنها همان اسامی نژادی مغول شده است . اقوام ساكن در غرب نیز بویژه ضمن تبعیت ار تركها ، مغول ها را نیز تاتار نامیدند .
قوم ختای( كیتانی )
یك ایل مقتدر مغولی است . در سنگ نبشته ها به لحاظ موقعیت جغرافیایی در جنوب ، قوم تابغاچ و در شرق ختای ها نشان داده می شوند . قاپغان و سپس بیلگه خاقان لشكر كشی های موفقیت آمیزی را بر علیه ختای ها ترتیب داده اند . ختای ها در شرق دور در منطقه ای نزدیك كره و در محدوده مرزی چین سكونت داشتند .
قوم دیگری به نام تاتابی نیز متحد جدا نشدنی ختای ها بودند . ختای ها در اوایل قرن دهم ، چین شمالی را تصرف كرده و در تاریخ چین خاندان لئو را پایه گذاری كردند .
ختای ها در اواسط نیمه قرن دهم قرغیزها را از جلگه ارخون بیرون راندند ( 924 ) . این در تاریخ ترك واقعه ای بسیار مهم است . زیرا در نتیجه این حادثه ، این قدیمی ترین مسكن تاریخی شناخته شده تركها توسط اقوامی با لهجه مغولی اشغال شد . و به صورت مسكن قومی آنها در آمد . ختای ها در قرن دوازدهم بعد از اخراج از چین ، به تركستان وارد شده و در اینجا با وجود اقلیت جمعیت ، یك امپراطوری تاسیس كردند . در منابع تاریخی اسلامی موسسین این امپراطوری قره ختای ها نامیده می شوند . صفت « قره » كه در اینجا ختای ها بدان متصف شده اند ممكن است با ضعف موقعیت آنها ناشی از اخراج از چین مرتبط باشد .
قوم اون اوق ها
بومین خاقان موسس دولت گوك ترك در سال 552 م. برادرش ایستمی را كه در معیت وی ده نفر خان ترك به همراه طوایفشان حضور داشتند را به سرزمین های غربی گسیل داشت . ماموریت ایستمی تصرف سرزمین های متعلق به جوان جوان ها در غرب و سپس نیز خاتمه دادن به حاكمیت قدرتمند هفتالیت ها بود كه مالك اراضی وسیع ممتد از شرق دریاچه ایسیغ گؤل تا داخل خراسان بودند . ایستمی ماموریت خود را با موفقیت به انجام رسانید . دولت هفتالیت ها را ساقط كرده و اراضی وسیعی را كه تا رودخانه جیحون امتداد داشت به تصرف در آورد . سال 565 م. وی با برادر زاده خود موقان وارد مجادله سلطنتی نشد و با داشتن عنوان یابغو ( شاه ، ملك ) تا هنگام فوت ( سال 575 م. ) همچون یك فرمانروای پر آوازه و مقتدر در سرزمین های غنی و وسیع متصرفی خود حكمرانی كرد .
پسر و جانشین وی تاردو كلیه رشته های وابستگی خود را به دربار خاقان ها گسست . عنوان خاقان را بر خود نهاده اعلام استقلال كرد . ( 582 – 584 م. ) بدین ترتیب امپراطوریی كه از دیوار چین تا دریای خزر امتداد داشت دو پاره شد . رشته كوه آلتای بزرگ و رشته كوههای شرقی ، هامی واقع در تركستان شرقی حدود و ثغور دو دولت را تشكیل دادند . ابتدا ییلاق و قشلاق فرمانروایان گوك ترك غربی نواحی شرقی دریاچه ایسیق گول بود . بعدها به نواحی غربی تر دریاچه مذبور منتقل شد . درزمان های متاخرتر یعنی در دوره حكومت تورگیش ها ، خاقان ها سرزمین های تحت سلطه خود را ضمن اقامت در شهرهای سویاب و تالاس اداره می كردند .
جتماع گوك ترك غربی از تجمع ده شاخه تاسیس شده بود . خاقان ها به هریك از بیگ های شاخه های دهگانه یك تیر تفویض می كردند . بعدها هر تیر یكی از شاخه های دهگانه را نمایندگی كرده و بدین ترتیب ده شاخه طایفه ای ، ده تیر ( اون اوق ) نامیده شد . تیرهای اهدایی نشانگر تابعیت آنها از خاقان نشین بود . یعنی تیر مصداق تابعیت و وابستگی بود . كمان نیز مصداق حاكمیت و متبوع بودن بود . مصداق حقوقی تیر وكمان بعدها نیز حفظ شد . ( ارگین ص 155 )
ده شاخه قبیله ای به دو جناح تقسیم می شد . ما تنها اسامی چینی این دو جناح قبیله ای را می دانیم :
1- تو ـ لو 2- نوشه پی
تولوها جناح چپ را تشكیل داده و در نواحی شمالی ، شمال شرقی و شر دریاچه ایسیق گول سكونت داشتند . نوشه پی ها نیز كه جناح راست را تشكیل می دادند ، در نواحی غربی دریاچه یاد شده و بین رودخانه های چو و تالاس سكونت داشتند .
طبق منابع چینی نام این ده قبیله به قرار ذیل است :
اون اوق ها
الف - تو ـ لو ( جناح چپ )
1- نام قبیله : چو ـ مو ـ كوئن ، عنوان بیگ قبیله : لو ـ چو ( چور ) ، سرزمین محل سكونت : سواحل رودخانه ایمیل كه به آلاكول واقع در شرق دریاچه بالكاش می ریزد . شهری به نام یون نیز دارند .
2- نام قبیله : هو ـ لو ـ او ، عنوان بیگ قبیله : كیوئه چو (كول چور ) ، سرزمین محل سكونت : سواحل رودخانه هایی كه به دریاچه آیار نور می ریزد .
3- نام قبیله : شه ـ شو ـ تی ، عنوان بیگ قبیله : توئن چو ( چور ) ، سرزمین محل سكونت : شمال رودخانه ایلی بین دریاچه سایرام و ابی نور .
4- نام قبیله : شو ـ نی ـ شه ، عنوان بیگ قبیله : چو ـ پای چو ( چوپان چور ) ، سرزمین محل سكونت : وادیی بویوك ییلدیز كناره های دریاچه هایدوگول كه به باغراش می ریزد .
5- نام قبیله : تو ـ كی ـ شه ، عنوان بیگ قبیله : هو . او . سه . چور ( چور ) ، سرزمین محل سكونت : سواحل رودخانه ایلی
ب – نو ـ شه پی ( جناح راست )
1- نام قبیله : آ ـ سی ـ كیه ، عنوان بیگ قبیله : كیو ـ سه ـ كین ( كول اركین ) ، سرزمین محل سكونت : قبیله ای بسیار مقتدر و بین رودخانه های چو و تالاس سكونت داشتند .
2- نام قبیله : كو ـ شو ـ ( قوشو ) ، عنوان بیگ قبیله : كیو ـ سه ـ كین ( كول اركین ) ، سرزمین محل سكونت : بین رودخانه های چو و تالاس
3- نام قبیله : پای ـ سای ـ كان ، عنوان بیگ قبیله : توئن ـ آ ـ پو ـ سه كین ( اركین ) ، سرزمین محل سكونت : چو و تالاس
4- نام قبیله : آ ـ سی ـ كیه ، عنوان بیگ قبیله : نی ـ شو ـ سه كین ( اركین ) ، سرزمین محل سكونت : چو و تالاس
5- نام قبیله : كو ـ شو ـ ( قوشو ) ، عنوان بیگ قبیله : چو ـ پان ـ سه كین ( چوپان اركین ) ، سرزمین محل سكونت : چو و تالاس
از این 10 قبیله همانگونه كه ملاحظه شد تنها نام تركی دو قبیله شناخته شده است ، اینها نیز قبایل تورگیش و قوشی هستند . در قرون نهم ـ یازدهم بین نام های قبایل ترك و قبایل اون اوق هیچگونه شباهتی مشاهده نمی شود .
طوائف آ . سی . كیه و قوشو به مثابه دو شاخه جفتی جمعا 4 شاخه قومی را نمایندگی می كردند . بنابراین جناح راست یعنی نوشه پی ها در واقع از سه شاخه تشكیل شده اند كه یادآور جناح « اوچ اوق » می باشد .
علاوه بر این ده قبیله ، قبایل تابع دیگری نیز در قلمرو خاقان نشین گوك ترك غربی ساكن بودند .در سال 630 م. همزمان با سقوط خاقان نشین گوك ترك شرقی ، خاقان نشین گوك ترك غربی نیز رو به انهدام نهاد . در حقیقت نیز بعد از كشته شدن خاقان تانگ . شه . هو بین دو جناح اصلی اون اوق ها به مدت طولانی درگیری آغاز شد . در سال 651 م. هو ـ لو كه به فرماندهی تو . لو . انتخاب شده بود به این كشمكش ها خاتمه داده و اتحاد دو شاخه را برقرار كرد .
منتها در سال 675 م. در پی شكست از چینی ها كشته شد . چینی ها كه سیاست تفرقه انداز حكومت كن را تعقیب می كردند به ریاست هر كدام از دو شاخه به طور مجزا از خود خاقانی منسوب كردند . از میان این خاقان ها كسانی نیز در جهت نیل به استقلال عمل دست به تحركاتی زدند ولی موفق نشدند ، بالاخره قدرت به دست فرمانده تورگیش به نام او . چه . له از خاندان گوك ترك افتاد . در شمای فوق دیدیم كه تورگیش ها قبیله ای وابسته به جناح تو . لو . اون اوق ها بودند .
در سال 699 م. فرمانروای گوك ترك شرقی ، قاپقان خاقان ، اون اوق ها را تحت حاكمیت خود در آورد . سو ـ كو فرزند او ـ چه ـ له حاكمیت آنها را برنتافت . در نتیجه جنگی كه در ناحیه بولچو روی داد جان خود را از دست داد . ( 711 م. )
بعد از مرگ قاپقان خاقان مجددا سو ـ لو از قبیله تورگیش ( 738 ـ 717 م. ) موفق شد اون اوق ها را زیر یك پرچم متحد كند . وی با بیلگه خاقان رابطه خویشاوندی برقرار كرد و داماد خاقان تبت شد .
درگیری های موفقیت آمیزی با اعراب و چینی ها داشت . حتی اعراب به مناسبت مزاحمت های زیادی كه وی برای آنها ایجاد كرده بود به او لقب ابو مزاحم را داده بودند . منتها همانطور كه در سال 736 م. در تركستان شرقی از چینی ها شكست خورد در سال بعد نیز ( 737 م. ) در حمله ای كه به اعراب نمود موفقیتی حاصل نكرد . با این حال هنوز اقتدار خود را حفظ كرده بود . در اثنای تدارك سفر جدید به سمرقند بود كه به فرمان كور ـ سو یكی از فرماندهان مقتدر خود كشته شد . ( 738 ـ 737 ) . طبق اظهار منابع چینی كسی كه سو ـ لو را به قتل رساند باغا تارقان نام داشت كه بیگی بود از قبیله قدرتمند چو . مو كوئن وابسته به جناح تو ـ لو .
پس از قتل سو ـ لو خاقان ، چینی ها مجددا حاكمیت خود را به گوك ترك غربی اعمال كردند . با وصف اینكه چینی ها در مقابله با اعراب در نبرد تالاس ( سال 715 م. ) شكست خوردند و عساكر خود را عقب كشیدند ترك های غربی نتوانستند وحدتی بین خود ایجاد كنند . دو تیره تورگیش به نام های « ساری تورگیش » و « قارا تورگیش » كشمكش بی رحمانه ای را با هم آغاز كردند و خاقان های جداگانه ای برای خود تعیین كردند . خاقان نشین ساری تورگیش در سویاب و خاقان نشین قارا تورگیش در شهر تالاس بود . خاقان های هردو شاخه نیز اشخاص ضعیف النفس بودند . اون اوق ها حقیقتا در وضعیت فرسایشی قرار داشتند . تا این حد كه قارلوق ها كه بعد از قبول شكست در نبرد با اویغورها بالاجبار از شرق به غرب كوچ كردند . در سال 766 م. سویاب را تصرف كرده و به راحتی موفق شدند دولت تورگیش را خاتمه دهند .
طبیعی بود كه پس از پیروزی قارلوق ها كوچ های جدیدی آغاز شود كه این چنین نیز شد . بخش قابل توجهی از قالاچ ها ( خلج ) كه در سواحل رودخانه های چو و تالاس سكونت داشتند به ماوراء النهر و سپس خراسان كوچ كردند . یك گروه از آنها در قرن نهم در ناحیه كسری باس ( جرمیه ) واقع در شرق تالاس و در جوار قارلوق ها قشلاق می كردند .
اوغوزها نیز به سبب فتح و یا هجوم قارلوق ها مستقیما رو به سمت غرب كوچ كردند . البته اجتماعات منسوب به گوك ترك های غربی تنها طوایف یاد شده پچنك ، اوغوز و قالاچ نبودند . بلكه تركمن ها كه در قرن دهم در غرب بالاساغون و در بخش اوردو و حومه آن سكونت داشتند . بارسغان ها كه در جنوب غرب دریاچه ایسیق گول سكونت داشتند و از گیش ها كه در فرغانه و اوزكند سكونت داشتند بدون شك همگی این طوایف وابسته به اجتماع اون اوق بودند . ( كتاب مسالك و ممالك ، ص 28- 31 )
علاوه بر اینها در خصوص چاروق ها كه در شهر بارچوق واقع در شمال شرق كاشغر ساكن بودند و اوغراق ها كه در محدوده مرزی اویغورها زندگی می كردند نمی توان به طور قطع نظر داد كه اینها نیز طوایفی وابسته به اون اوق بوده اند یا خیر ؟
در قلمرو خاقان نشین گوك ترك غربی اقوامی زندگی می كردند كه دارای خط و ادبیات بودند . این اقوام ، اجتماعاتی دارای هویت بودند . خاقان ها صاحب معادن استخراج نقره بودند . جاده معروف ابریشم از سرزمین آنها عبور می كرد . مضافا به این ترك های غربی حدودا به مدت دو قرن موجودیت سیاسی خود را تداوم بخشیدند . علیرغم همه اینها آثار فرهنگی قابل ذكری از گوك ترك های غربی به یادگار نمانده است . این حقیقتا تعجب آور است . اما گوك ترك های شرقی به موازات دارا بودن تاریخ سیاسی بسیار ارزشمند علیرغم اینكه سرزمینشان در منطق ای دور افتاده با شرایط سخت جغرافیایی و محرومیت های مختلف قرار داشت دارای كتابت بودند و به كمك آن آثار ارزشمند و جاودانی از خود به یادگار گذاشتند . اهمیت تجارت را درك كرده بودند و به فكر شهر سازی نیز بودند .
اینكه حكمران اویغور تنگری ده بولموش ایل اتمیش بیلگه خاقان ( وفات به سال 759 م. ) شهر اردو بالیق را بنیان گذاشت ، با تاثیر پذیری از افكار گوك ترك ها بوده است . گوك ترك ها در سال 630 م. به همراه حكمران خود هیه لی خاقان به چین عزیمت كردند . ترك ها در میان چینی ها كه مردمی كثیر المله و با مدنیت بالا بودند به مدت 50 سال زندگی كردند . اما علیرغم این آنها هوین ملی خود را حفظ كردند . بویژه مردم ترك شدیدا خواستار تجدید حیات دوباره بودند . برآیند این آرمان خواهی ظهور « قوتلوغ » ازخاندان سلطنتی و با هنوان « شاد » بود كه با نیروی 700 نفره تحركات موفقیت آمیزی داشت . قوتلوغ شاد حامی با درایتی داشت ، وی « تون یوكوك » نام داشت كه در سال 647 م. در چین زاده شد .
وی در سال 682 م. در میان قومی ترك به نام چوغای قوزی در منطقه قارا قوم زندگی می كرد . محقق است كه این نواحی در جنوب شرقی اؤتوكن و غرب رودخانه اونگین واقع بوده اند .
در این اثنا گوك ترك ها استعداد تدارك 2000 سوار را داشتند . قوم از رفاه نسبی برخوردار بوده و خود را با گوشت آهو ، خرگوش و دیگر حیوانات تغذیه می كرد . ( ارگین ص 76 )
اولین دشمنان گوك ترك ها ، اوغوزهای ساكن سرچشمه رودخانه تولا ( توغلا ) بودند . در سرزمین فعلی مغولستان كه مسكن اولیه و تاریخی تركان بود در اواسط نیمه دوم قرن هفتم اوغوزها بزرگترین و قوی ترین نیروی سیاسی را تشكیل می دادند . أوتوكن نیز تحت سلطه آنها بود . این هنگام حكمران اوغوز عنوان خاقان را داشت . او باز خاقان بود .
اوغوز ها با علم به این مسئله كه به تنهایی قادر به مقابله با گوك ترك ها نخواهند بود ، به جستجوی متحد پرداختند . و به منظور نیل به این اهداف سنگون رهبر قبیله « قونی » را به جانب چین و اسیم رهبر قبیله « تونگرا » را نیز به سوی ختای های شرق گسیل داشتند . گوك ترك ها كه به موقع از این مسئله آگاه شده بودند به پیشنهاد تون یوكوك بلافاصله حركت كرده و در ساحل رودخانه تولا با اوغوزان به مصاف ایستادند . اردوی گوك ترك مركب از 2000 سوار و اردوی اوغوزان شامل 3000 سوار بود . جنگی تن به تن در گرفت ، اوغوزان شكست خوردند تعدادی در رودخانه غرق شدند ، تعدادی دیگر در حال فرار كشته شدند .
متعاقب این شكست باقیمانده اوغوزان تابعیت گوك ترك را پذیرفتند . پس از این پیروزی گوك ترك ها اوتوكن را اشغال كردند .
اجتماعات پیرامونی نیز با آگاهی از این رویداد تابعیت خود را اعلام كردند . بدین ترتیب دولت گوك ترك مجددا تشكیل شد ( 682 م. ) ( ارگین ص 77 – 75 ) آرمان توده های مردم ترك به تحقق پیوست و تلخی ایام اسارت به پایان رسید . از پایان كار بازخاقان رهبر اوغوزان پس از نبرد تولا اطلاعی در دست نیست . فقط در اواخر سنگ نبشته، تون یوكوك خاقان ضمن ستایش از ایل تیریش خاقان نوشته می شود كه این درگیری ها قبل از نبرد تولا بوده است یا بعد از آن . در این باره سخنی گفته نمی شود . تنها مورد قطعی این است كه بازخاقان دستور ساخت بنای یادبودی برای ایل تیریش خاقان را داده است . ( ارگین ص 63 ) . ایل تیریش خاقان بعد از 9 سال حكمرانی در سال 691 م. چشم از جهان فرو بست . وی ضمن 17 بار جنگ با چینی ها ، 7 بار با ختای ها و 5 بار با اوغوزان در عین حال نسبت به سازماندهی دولت گوك ترك نیز اقدام كرد .
عنوان ایل تیریش وی به معنای انتظام امور مملكت و دولت و موسس می باشد . در این دوره بود كه اوغوزان ، تاردوش ها ، تولیس ها ، اویغورها ، ایزگیل ها ، ادیزها ، قارلوق ها و باسمیل ها به تابعیت دولت در آمدند . (ارگین ص 53 ) از اقوام مذبور تاردوش ها به اعضا خاندان سلطنتی تحت عنوان شاد و تولیس ها نیز به شاهزادگانی با عنوان یابغو واگذار شدند . اقوام اویغور ، قارلوق ها ، ایزگیل و ادیز نیز توسط افرادی از میان قوم و تحت عنوان ایل تبر اداره می شدند . اوغوزهای نه گانه نیز مستقیما توسط خاقان اداره می شد . بدین ترتیب اوغوزها مستقیما به عنوان دومین تكیه گاه دولت در كنار قوم ترك جای گرفتند .
ایل تیریش خاقان دو فرزند داشت : « بیلگه خاقان آینده » و « كؤل تگین » ( شاهزاده ای كه عقل وی به وسعت دریاچه است ) اما شاهزادگان به هنگام فوت پدر خردسال بودند . بیلگه خاقان در سال 685 – 648 م. و كؤل تگین در سال 686 – 685 م. متولد شده بودند . به همین جهت طبق سنت مرسوم ، برادر خاقان مرحوم ، جانشین وی شد . این حكمران نیز با عنوان « قاپقان خاقان » نامیده شد . دوره حكومت قاپقان خاقان دوره ای فراموش نشدنی با فتوحات بزرگ و بی نظیر بود . مدت های مدیدی بود كه لشگر كشی های موفقیت آمیزی به خارج صورت نمی گرفت . بعد از فرو نشاندن تحركاتی كه متعاقب مرگ ایل تیریش خاقان به وقوع پیوست و پس از تثبیت حكمرانی قاپقان خاقان ، در سال 699 م. به سوی غرب لشگر كشیدند . در این لشگر كشی اؤن اوق ها تحت حاكمیت در آمده و اقتدار دولت در برابر مردم آلتی چوب ، سغداق و ناحیه بخارا به نمایش گذاشته شد . ( سال 700 م. )
چون با چین ( تابغاچ ) صلح منعقد نشده بود ، هجوم هایی به قلمرو آن صورت گرفت . قاپقان ضمن انعقاد صلح با چین در خواست كرد كه طوائف اصیل ترك كه به آن امپراطوری پناهنده شده بودند عودت داده شوند . نیز تحویل 000/300 كیلو ارزن بذری و 3000 عدد ابزار آلات كشاورزی و به مقدار زیاد آهن جزء شروط انعقاد صلح بود .
پیداست این درخواست ها با هدف توسعه كشاورزی و صنعت در قلمرو تركان صورت گرفته است .
اساسا در منابع چینی ذكر می شود كه صنعت فلز كاری میراث پدران گوك ترك ها می باشد . با اینكه به میزان زیادی از شروط خاقان ترك به جای آورده شد ولی صلح صورت نگرفت و بلافاصله بعد از بازگشت از سفر غرب اردوی چینی به فرماندهی اونگ توتوق را منهزم كردند . ( 701 م. ) و در سال 706 م. نیز اردوی دیگر به فرماندهی چاچاسنگون به همین سرنوشت دچار آمد . دیری نپایید كه چینی ها ، اوق اوق ها و قرغیزها با یكدیگر پیمان اتحاد بستند . متحدین انتظار داشتند كه با شروع تحركات آنها اوغوزان نیز سر به شورش بر دارند .
گوك ترك ها با اطلاع از این اتحاد ، نگران هجوم های متحدین بودند . با هدف جلوگیری از این كار در زمستان سال 710 م. حمله ای را علیه قرغیزها تدارك دیدند . در این نبرد ، قاپقان خاقان ، بیلگه تون یوكوك ، كول تگین ( آن هنگام 26 ساله بود ) ، شاد تاردوش ( بیلگه خاقان آینده ) شركت داشتند . چون مسیر كوهستان كوگمن ( تان نواولا فعلی ) پوشیده از برف بود از كوره راه دیگری را كه به اندازه عبور یك نفر عرض داشت با مشقت عبور كردند . از رودخانه آنی نیز عبور كردند و به ضرب نیزه ها خواب از سر قرغیزها پراندند . خاقان قرغیز نیز در جنگل سونگا شكست خورده و جان خود را از دست داد . پس از انقیاد قرغیزها ، كوهستان معروف كوگمن را دور زده به اوتوكت بازگشتند . منتهی در تابستان همان سال ( 710 م. ) حمله به سوی اون اوق ها تدارك دیده شد . زیرا سوكو كه دولت تورگیش را احیاء كرده بود اردوی خود را در دشت یاریش گرد آورده بود . در رأس سپاه گوك ترك فرزند قاپقان اینل خاقان ، شاد تاردوش ، كول تگین ، تون یوكوك و آپاتاركان حضور داشته و نیروی ویژه ای را تدارك دیده بودند .
به پیشنهاد تون یوكوك از كوهستان آلتین ییش عبور كردند ( كوه های آلتای ) رودخانه ایرتیش اؤگوز نیز طی شد . در سیاهی شب و قبل از سپیده دم به بولچو رسیده و در آنجا اولین پیروزی را كسب كردند . فردای آن روز اردوی تورگیش به فرماندهی سوكو خاقان در دشت یاریش به بولچو رسیدند . با اینكه شمار لشگریان آنها دو برابر سپاه گوك ترك بود ، شكست خوردند .
سوكو به همراه یابغو و شادجان خود را از دست دادند . گول تكین در نبرد بولچو نیز رشادت زیادی از خود نشان داد . آز توتوق خواجه سرای سوكو خاقان نیز اسیر شد . اون اوق ها ناچار از پذیرش تبعیت بودند . قره تورگیش ها نیز كه در این هنگام تابعیت خود را اعلام كرده بودند در تابار اسكان داده شدند .
گوك تركها از این منطقه باز گشتند . احتمالا بنا به در خواست سغدیان از یینخو اوگوز ( سیحون ) گذشته و به دمیر قاپی رفته و در آنجا غنائم زیادی به دست آوردند . در این اثنا خبر عصیان قره تورگیش ها و عزیمت آنها به كنه رس شنیده شد . این خبر متاثر كننده ای بود . زیرا اون اوق ها به هنگام عقب نشینی همدیگر را تحت فشار گذاشته و شرایط نامساعدی برای یكدیگر ایجاد می كردند و كول تگین با سپاهی خسته ، فرسوده ، قلیل و با اسبانی گرسنه برای مقابله با آنها اعزام شد . خبر پیروزی وی بر قره توگیش ها بعد از یك جنگ سخت و سپس نبرد با قوشو ، مشهورترین قبیله اون اوق و پیروزی بر بیگ آنها به نام توتوق و غارت اموال وی شادی و هیجان زیادی را در اردوی اصلی كه در سرزمین سغد اقامت داشت ایجاد كرد. در سال 711 م . اعراب بر فعالیت خود در ماوراء النهر افزودند و در نتیجه سمرقند را تصرف كردند. در سنگ نبشته تون یوكوك نام « تزیك » ( = عرب ) تنها یكبار ذكر می شود .
متاسفانه به دلیل پاك شدن و ناخوانا بودن برخی از حروف نمی توان حدس زد كه مطلب در چه ارتباطی نوشته شده است . در دوره قاپقان خاقان مجموعا 25 بار لشكر كشی و 13 بار عملیات جنگی صورت گرفته است .
بدون شك در این سفرهای جنگی توقوز اوغوزها و دیگر اقوام ترك نیز شركت داشتند . این سفرها همانطور كه در سنگ نبشته ها نیز قید شده است برای گوك تركها و متحدین آنها ثروت و نیروی مادی زیادی به همراه داشت . ( اورخون ج1 . ص 36 ، 38 )
منتها تز سال 714 م . به بعد اقوام مختلف به نوبت سر به شورش برداشتند . در منابع چینی مذكور است كه این شورش ها در نتیجه سیاست خشن و بی رحمانه قاپقان خاقان روی داده است . در سال 712 م . قارلوق ها كه قومی مركب از سه قبیله بوده و در سواحل قره ایرتیش سكونت داشتند ، سركشی آغاز كردند كه در ناحیه چوش باش جنگی صورت گرفت . آنها در سال 714 م. مجددا بپا خاستند. این بار جنگ در منطقه تاماق ایدوق در گرفت . و قارلوق ها شكست سختی متحمل شدند طوری كه به چین كوچ كرده و از آنها استمداد طلبیدند . ( اورخون ج1 – ص 48 ، 66 )
سال بعد ( 716 م. ) ( سال 715 م. خرگوش ) . دولت از اساس به ضعف گراییده و در سراشیب سقوط افتاد .
شاد تاردوش ( بیلگه خاقان آینده 32 سال داشت ) و برادر او گول تگین ( 31 سال ) قبل از هر كار به قوم آز یورش آوردند . آزها همانگونه كه توضیح دادیم قومی بودند كه در شمال در اطراف ناحیه جنگل كوگمن سكونت داشتند .
نبرد در ناحیه قره كول در گرفت . ایل تبر فرمانده آزها توسط كول تگین اسیر گرفته شد . « آز بودونی یوق بولدی » ( = قوم آز در آن مكان نابود شد ) . سپس به سراغ ایزگیل رفتند و قوم ایزگیل نیز نابود شد .
در همین سال ( 715 ) با اوغوزان و ادیزها جنگیدند . ادیزها شامل دو قبیله بودند . آنها نیز علم عصیان بر افراشته بودند . ادیزها نیز در منطقه قوشلاغاق شكست سختی را متحمل شدند . ( اورخون ج 1 ، 48 ، 50 ) متعاقب آن ایل تبر ادیزها به همراه داماد قاپقان و تعدادی از فرماندهان به چین پناهنده شدند . در معیت آنها اجتماعی مركب از ده هزار چادرنشین نیز آمدند . در این اثنا خبر رسید كه قاپقان خاقان به قتل رسیده و برادر زاده وی تحت عنوان بیلگه جانشین وی شده و تون یوكوك نیز به سمت مشاور وی ضمن بازگشت به وطن تابعیت وی را پذیرفتند . ( ژولین ص 456 ، 459 )
این وابستگی آن زمان كه وی شاد تاردوش ها بود نیز یه صورت ضعیف وجود داشت . زیرا مشاهده می شود كه زمان شورش اوغوزها تنها وی و برادرش كول تگین به مقابله بر می خیزند . بیلگه خاقان علت « دشمن » شدن اوغوزها را ناشی از حسادت آنها می داند . ( اورخون ج 1 – ص 62 ، 63 )
در عرض یك سال چهار بار با اوغوزان جنگ در گرفت . (بین سالهای 715 – 716 ) . اولین نبرد در منطقه توغو بالیق حادث شد . احتمالا تو غوبالیق شهر یا ناحیه ای در ساحل رودخانه توغلا ( تولا ) بوده است . نبرد دوم در آندیرغو صورت گرفت . این نبرد نیز نتیجه قطعی در برداشت . ( اورخون ص 62 ، 30 ) نبرد سوم در چوش باشی وقوع یافت . در این نبرد آلپاغوت از طایفه تونرا به همراه ده نفر از خویشانش به اسارت افتاد . در مراسم خاك سپاری تونگاتگین از خاندان سلطنتی به حیات این اسیران خاتمه داده شد . ( اورخون ج 1 – ص 50 ) پیكار چهارم در ازگنتی قاداز صورت گرفت . با اینكه در این باره عبارت « اول سو آندا اولتی » ( = سپاه در آنجا نابود شد ) نقل شده است ولی بهنظر نمی رسد د این نبرد نتیجه نهایی كسب شده باشد .
گوك تركها زمستان ( زمستان 716 ) را در آمغی قورغان سپری كردند . در این ایام یوت یعنی مرگ و مسیر چهارپایان شایع شد . منتها در ابعاد خطرناكی نبود . به همین جهت نیز با آمدن بهار به جانب اوغوزان سپاه اعزام كردند . كول تگین در قرارگاه خود اقامت داشت . چندی نگذشت كه سپاه اوغوز قرارگاه را تصرف كرد . كول تگین تنها با صرف انرژی و زحمت زیاد موفق به عقب راندن اوغوزان شد . حادثه بزرگی دفع شده بود . در خصوص این حادثه كول تگین مطلب ذیل را به قوم خود اظهار كرده است : « اگر نبود كول تگین همگی نابود شده بودید . مادرم ، خواهرانم ، عروسانم ، كنیز می شدند . كشتگان نیز به سر راه افكنده می شدند » . ( اورخون ص 36 ، 40 ، 42 ، 46 ، 66 ) اندكی بعد روستاهای اوغوزان را غارت كردند . اما آنها با دوقوز تاتار متحد شده و مجددا حمله كردند . در آغو دو بار جنگ سختی در گرفت . اوغوزان و تاتاران شكست خورده و منهدم شدند . ( تابستان 716 ) در این اثنا بیلگه خاقان آینده 33 سال سن داشت .
كمی بعد قاپقان خاقان زمانی كه با همراهان اندك خود در حال عبور از جنگل بود در حمله غافلگیرانه باییركوها به قتل رسید ، ( تابستان 716 ) قاپقان در راه بازگشت از یك حمله پیروزمندانه بر علیه بایركوها بود . بعد از مرگ قاپقان خاقان ، بیلگه خاقان مسئولانه قوم خود را اداره كرد . او شرح می دهد « كه چگونه عمویش قوم را انتظام داد و پروراند ، فقرا را ثروتمند كرد و قلت را به فراوانی تبدیل كرد » .
تون یوكوك نیز شرح می دهد « قاپقان خاقان شبها نخوابیده و روزها ننشست » .
چون در بین تركان مسئله وراثت حكمرانی هنوز قاعده مند نشده بود ، لذا در این خصوص مجادله ای خونین صورت گرفت . در نتیجه درگیری های خونین فرزند قاپقان خاقان ، اینل خاقان و خویشانش زندگی خود را از دست دادند . حتی اجتماعات قومی وابسته به اینل خاقان نیز بعد از قتل وی مساكن خود را واگذاشته و به مناطق دیگر كوچ كردند . تعدادی نیز به چین پناهنده شدند . گفته می شود كه اوغوزان نیز در این اثنا به چین رفته اند . در همان سال نیز بیلگه خاقان بر علیه اویغوران كه در سواحل علیای سلنگه سكونت داشتند لشكر كشی كرد . اویغورها كه در قارغان شكست خورده بودند به داخل جنگل عقب نشستند . ایل تبر اویغور نیز با حدود 100 نفر همراهان خود مستقیما به سمت شرق عزیمت كرد . بیلگه خاقان نیز با گله اسبان به غنیمت گرفته شده ، تركهای گرسنه را تغذیه كرد . ( اورخون ص 66 ) بیلگه خاقان 34 سال سن داشت كه اوغوزان به چین پناهنده شدند . 718 – 717 . اقدام خاقان علیه اوغوزان نتیجه ای در بر نداشت . (اورخون ص 66 ) بعد از این تاریخ در ارتباط با اوغوزان از هیچ حادثه و خبری سخن گفته نمی شود . فقط در كتیبه تون یوكوك كه محتملا در سال 726 و یا قریب به آن نوشته شده آمده است كه ترك بیلگه خاقان قوم طلایی ترك و قوم اوغوز را انتظام داده و تحت اداره خود در آورد . ( اورخون ص 120 ) سخن می گوید نشان دهنده وابستگی اوغوزان به خاقان است . كول تگین كه به مثابه استوانه اصلی دولت بیلگه خاقان بود در روز هفدهم دهمین ماه سال گوسفند فوت شد . ( 731 ) قهرمان گوك ترك در حین وفات 47 سال سن داشت ( سال تولد 685 مرغ = 685 – 686 میلادی )
شجاعت و مهارت وی در هنر سپاهگیری عامل مهم پیشرفت و توسعه دولت بود . به همین جهت نیز مرگ وی در درجه اول بیلگه خاقان و سایر اعضاء خاندان و توده مردم را در سوگی عظیم فرو برد . طوریكه خاقان از احتمال صدمه دیدن بینایی مردم ترسیده بود . این اشكهای خونین در عین حال برای روزهای تاریكی كه تقریبا در انتظار قوم ترك بود نیز ریخته می شد .
انسانهای شایسته به تدریج از بین می رفتند و در عین حال جانشین شایسته ای نیز جایگزین آنها نمی شد . خاقان به روشنی می دید كه قوم در حال یك پسر وی اخلاقی است . وی به این نكته در كتیبه كول تگین اشاره دارد . خود نیز در سال 734 فوت شد .
بدین ترتیب گوك تركها با فقدان خاقان های ارزشمند خود كاملا تنها ماندند. پسر بیلگه خاقان پس از فوت وی جانشین پدر شد . او نیز همانند پدر عنوان بیلگه خاقان را بر خود نهاد . در منابع چینی نام وی یی – ین ثبت شده است . یی ین مراسم ترحیم پدر را برگذار كرد . برادر زاده خاقان یوللوق تگین نیز بعد از 34 روز كار مستمر و پر تلاش كتیبه وی را نوشته و نقش های آرامگاه وی را تزیین كرد .
یی – ین خاقان طبق نوشته منابع چینی 8 سال حكومت كرد . ( ژولین ص 472 ) احتمال دارد كه این مدت هفت سال بوده و وی در سال 741 فوت كرده باشد . برادرش جانشین وی شده و عنوان بیلگه قوتلوغ خاقان را بر خود نهاد . امپراطور چین نیز به او لقب تنگری خاقان را اعطا كرد . خاقان مزبور در عین اینكه بسیار جوان بود از مشاوره اركان دولت با درایت نیز محروم بود . مادرش كه دختر تون یوكوك بود با افسری جزء رابطه برقرار كرده و شروع به دخالت در امور دولت كرد . حكمرانی نامطلوب نتایج ناخوشایندی را به دنبال داشت . در این هنگام عموهای خاقان كه فرماندهی جناح های چپ و راست وی را داشتند سر به شورش برداشتند . هر دو فرمانده عنوان شاد را داشتند . قوتلوغ خاقان با اینكه فرمانده جناح راست را شكست داد ولی از فرمانده جناح چپ شكست خورده و كشته شد . فرمانده جناح چپ یكی از پسران بیلگه خاقان را بر تخت نشاند . منتها كو – تو یابغو نامی وی را كشته و برادرش را به جانشینی وی نشاند . سپس برادرش را كشته و خود را خاقان اعلان نمود . كشمكش های داخلی گوك تركها را تضعیف كرد و فرصت مناسبی در اختیار مترصیدین قرار داد . در حقیقت نیز در سال 742 با درك وضعیت جدید ، اویغورها ، قارلوق ها و باسمیل ها متحدا بر علیه گوك ترك ها وارد عمل شدند . شكست اجتناب ناپذیر بود . كو – تو یابغو كشته شد . باسمیل ایدوق – قوتو كه بیلگه خاقان وی را خویشاوند خود نامیده بود با قبول خاتمه دوران حكومت گوك ترك عنوان خاقان را بر خود نهاد . به دنبال وی ایل تبرهای اویغور و قارلوق نیز عنوان یابغو را بر خود نهادند . یابغو عالی ترین عنوان حكومتی بعد از خاقان بود . در مرتبه بعد از یابغو عنوان شاد ذكر شده است .
گوك ترك ها علیرغم شكست سنگین نظمی به خود داده و سپس فرمانده جناح چپ را كه قاتل قوتلوغ خاقان خاقان بود بر تخت نشاندند. به وی عنوان اوزمیش خاقان اعطا شد . وی تقاضای امپراطور چین مبنی بر قبول تابعیت چین را رد كرد . گویا به تحریك چین متحدین سه گانه به گوك ترك ها یورش آوردند و آنها را بار دیگر شكست دادند . ( ژولین ص 472 ، 474 ) اوزمیش خاقان به اوتوكن عقب نشینی كرد . منتها پناهنده شدن یابغوی جناح راست به همراه شخص عالیجاه دیگری به نام كو- لا – تو به اتفاق 5000 خانوار به چین وی را در موقعیت ضعیفی قرار داد . به همین جهت در مقابل یورش فرمانده باسمیل نتوانست پایداری كند و جان خود را از دست داد . ( 744 ) سر اوزمیش خاقان جوان و نگون بخت به دربار امپراطور چین ارسال شد .
با اینكه برادر اوزمیش خاقان به نام پو – می – هو – لونگ – لو به جانشینی وی انتخاب شد ولی اكثریت گوك تركها دیگر امیدی نداشتند . به همین جهت نیز آنها خاقانی ایدوك قوت باسمیل را كه از خاندان گوك ترك بود ، پذیرفتند . اما ایل تبرهای قارلوق و اویغور از اینكار سر باز زدند و خاقانی ایدوك قوت را نپذیرفتند ، حتی با وی به جنگ برخاستند . در جنگی خونین باسمیل ها به سختی شكست خوردند . جسد فرمانده شان در میان كشته شدگان دیده می شد . ( 745 م . ) به جهت نقش بسیار مهم اویغورها در این پیروزی فرمانده شان عنوان كول بیلگه خاقان را تصاحب كرد . متعاقب آن كول بیلگه خاقان پو – می خاقان گوك ترك را از بین برده و در 745 م. اوتوكن بر تخت نشست . زیرا ناحیه اوتوكن همانطور كه بیلگه خاقان گفته بود « ایل توتسیق ییر » بود به معنی « مركز حكومت بر مردم و كشور » .كمی پیشتر توضیح دادیم كه زمان حكمرانی اوزمیش خاقان ، یابغوی غرب به همراه 5000 خانوار به چین كوچ كرده بود . بعد از قتل رسیدن پو- می خاقان ، قوتلوغ - پو – فو – خاتون كه دختر تون یوكوك و همسر بیلگه خاقان بود به همراه یك اجتماع ترك به چین پناهنده شد و مورد استقبال امپراطور قرار گرفت . در سنگ نبشته شینه اوسو متعلق به ایل اتمیش خاقان اویغور آمده است كه در معیت ترك های پناهنده به چین اجتماعی از اوغوزان نیز بوده اند . ( شینه اوسو ، رامستد – ص 31 ) بدون شك همه گوك تركها به چین نرفتند . فقط بخشی از آنها نیز بواسطه سلطه اویغوران در آمده و برخی شاخه ها نیز بدون شك به سرزمین های دیگر كوچ كردند . در منابع چینی مربوط به قرن دهم مجددا از گوك تركها ( تو – كیوئه ) سخن گفته می شود . در سال های 962 و 928 فرماندهان گوك ترك شخصا با هدایای خود به دربار چین آمده بودند . در سال 931 و 941 نیز ایلچیانی گسیل كرده بودند . از سال 941 به مدتی كوتاه اطلاعاتی از تركها در دست نیست . زیرا در این سالها آنها در نهایت ضعف و فتور بودند . ( ژولین ص 475 ، 477 )
در منابع چینی در خصوص مساكن بازماندگان گوك تركها اطلاعاتی ارائه نمی شود . به نظر می رسد این بقایای گوك تركها اجتماع قومی كوچكی را تشكیل می دادند . در منابع اسلامی مربوط به قرون نهم و دهم نیز از قومی به نام ترك سخن نمی رود .
در آثار مذبور نام « ترك » تنها برای نامیدن یك اجتماع یا نژاد قومی متشكل از چند قوم بكار برده می شود . به طور قطع در تاریخ آسیای مركزی دوره مربوط به حكمرانی گوك تركها مهمترین دوره تاریخی به شمار می رود . امپراطوری گوك تركها همانگونه كه بزرگترین حكومت تشكیل یافته توسط تركها در آسیا بود ، همین طور نیز دولتی بود كه برای آخرین تمامی اقوام ترك را زیر پرچم یك دولت متمركز و متحد كرد . در نتیجه این تحول نام « ترك » بویژه در خاورمیانه به عنوان نامی عمومی برای كلیه اقوام ترك زبان به كار برده شد . یكی از ویژگیهای حائز اهمیت این دوره بویژه تجمع نژاد ترك در نواحی غرب آسیای مركزی ، محدوده دریاچه ایسیغ گول و نواحی رودخانه های چو و تالاس و جایگزین كردن عنصر ترك در این مناطق است .
گوك تركها قومی بودند كه نسبت به پذیرش حیات اسكان یافته و فرهنگ مدنی از خود اشتیاق نشان داده اند .
می دانیم كه قبل از تشكیل حكومت گوك تركها و زمانی كه آنها در كوههای آلتای سكونت داشتند به ساختن ابزار آلات فلزی آشنا بوده اند . بعد از تشكیل دولت نیز آنها در تمامی زمینه ها هماهنگی و پیشرفت بزرگی از خود نشان دادند .
در منابع چینی به موازات كوچ نشین بودن ترك ضمنا ذكر می شود كه هركدام از افراد صاحب قطعه زمین بوده اند . بدون شك این قطعه زمین ها زراعتی بوده اند .
گفته بودیم كه قاپقان خاقان از چین تقاضای ارسال 000/300 كیلو بذر ارزن و 3000 عدد ابزار آلات كشاورزی كرده بود . می دانیم كه از بدو تاسیس دولت به تجارت اهمیت داده می شده است .
بیلگه خاقان معتقد بود كه قوم وی در صورت اسكان در اوتوكن و انجام كارهای تجاری موفق خواهد شد و این را مصرا از قوم خود می خواست . ( اورخود ج 1 – ص 26 )
خاقان های گوك ترك بسیار پیشتر در قرن ششم مشغله ایجاد مراكز شهری را داشتند . در این رابطه هماهنگی های لازمه را به عمل آوردند . تون یوكوك نیز با اظهار خطر چین مانعی برای تحقق آرزوی شهر سازی بیلگه خاقان بود .
در تاسیس شهر اردو بالیق توسط ایل اتمیش خاقان اویغور بدون شك گوك تركها به ویژه افكار بیلگه خاقان نقش اساسی داشته است . گوك تركها در اوایل حكومت برای كتابت ، الفبای سغدی را به كار بستند .اواخر نیز با الفبای تركی نوشتند . این نظریه ای پذیرفته است كه نظام نوشتاری گوك ترك از الفبای بیگانه اخذ شده است . به نظر می رسد این الفبا از قرن هفتم میلادی مورد استفاده قرار گرفته شده است . منتها اصل اساسی این است كه آنها دارای یك الفبا بوده اند .
جوان ، جوان ها ، سی – ان – پی ها و هون ها كه اسلاف گوك تركها بوده اند ، فاقد الفبا بودند. حتی خزرها نیز الفبایی از خود نداشتند . در حالی كه خزرها همسایه نزدیك بیزانس و اسلام بودند . اما گوك تركها در الفبایی كه حداكثر با واسطه سغدیان از خاور نزدیك اخذ كردند ، تغییراتی ایجاد كرده و با اضافه نمودن علائمی آن را به صورت یك الفبای ملی شكل دادند .
گوك تركها برای استفاده در كتابت خود از یك تقویم دوازده حیوانی كمك گرفتند . بنا به تحقیقات انجام شده ( بازین ص 154 ، 156 ، 157 ) این تقویم در اواخر قرن ششم از چین اقتباس شده است . این تقویم بعدها توسط اویغورها كه اخلاف گوك تركها بودند نیز مورد استفاده قرار گرفت .
مغولان كه تقویم مذبور را از اویغوران اقتباس كرده بودند به ایران و حتی آناطولی وارد كردند . بعد از آنها تقویم ترك تا قرون اخیر توسط ایرانیان استفاده می شد .
گوك تركها با استفاده از این الفبا به زبان خود میراث گرانقدری را به یادگار گذاشتند . این میراث در برگیرنده مفهوم گسترده زبان ترك ، ادبیات ترك و تاریخ ترك بوده و منبعی غنی ، كهن و ارزشمند از فرهنگ ترك استاویغورها كه درمنابع چینی هوی – هو نامیده شده اند در سواحل علیای رودخانه سلنگه ( سلنگا ) سكونت داشتند . اویغورها در قرن چهاردهم میلادی می دانستند كه این ناحیه زمانی سرزمین قدیمی آنها بوده است . در كتیبه های گوك ترك نام اویغور تنها یك بار ذكر شده است . از این مسئله می توان نتیجه گرفت كه اویغورها برخلاف تعدادی از اقوام ترك از خاقان گوك ترك اطاعت نموده و با پرداخت خراج زندگی آرامی را می گذرانیده اند .
قبلا شرح دادیم كه بیلگه خاقان پس از جلوس بر تخت حدود پاییز سال 716 م. به قسمتهای جنوبی سلنگا سرازیر شده در محل قارغان اویغورها را نابود كرده بود. در پی این شكست ، اویغورها به جنگل پناه بردند . ایل تبر ، حكمران اویغور با صد نفر از همراهانش رو به سوی شرق فرار كرد . خاقان نیز با گله اسبان به غنیمت گرفته شده قوم قحطی زده خود را تغذیه كرد . ( اورخون ج 1 ـ ص 66 ) در این خصوص كه اویغورها ، دوقوز اوقوزها را چه زمان و چگونه تحت اداره خود در آورده اند نمی توان نظری قطعی ارائه كرد .
در سال 742 م. زمانی كه اویغورها به اتفاق قوم قارلوق و باسمیل متحدا بر علیه كو ـ تؤ وارد عمل شدند . محتملا اوغوزها را نیز به همراه داشتند كسی كه بیشترین نقش را در مساعدت به گول بیلگه خاقان در زمینه تاسیس حكومت اویغور داشت ، فرزند وی مؤیون چؤر بود . كول بیلگه خاقان در سال 747 م. فوت كرد . ( سال خوك ) . فرزندش مویون چور جانشین وی شد . او با درك موقعیت جدید خود عنوان تنگری ده بولمیش ایل اتمیش بیلگه خاقان ( بیلگه خاقان زاده آسمان و موسس دولت ) را بر خود نهاد .
ایل اتمیش خاقان در آخرین سنگ نبشته خود كه در سال 759 یا 760 میلادی نوشته شده در ادامه جملاتی ناخوانا می گوید : « اون اویغور و دو اقوز اوغوز در آن ناحیه صدها سال سكونت داشتند » . نكته حائز اهمیت در این كتیبه عنوان اون اویغور است كه نشان می دهد در آن اویغورها متشكل از ده طایفه بوده اند . در جایی دیگر ایل اتمیش خاقان ، زمانی كه به جنگ اوزمیش خاقان می رود می گوید : « همگی قوم خودم دوقوز اوغوز را بسیج كردم » . ( اورخون ص 164 ) .
این نیز نشان می دهد كه در آن سال ( 743 م. ) وی به ریاست قوم دوقوز اوغوز منصوب شده است . اما از خاقانی وی چندی نگذشته بود كه اكثریت غالب اوغوزها را دشمن خود یافت . خاقان این گروه را تحت عنوان سكیز اوغوز ( هشت اوغوز ) ذكر می كند . به همین جهت به نظر می رسد تنها یك قبیله از اوغوز به خاقان وفادار مانده باشد . اوغوزها همانند دوره گوك تركها در جنگ علیه خاقان اویغور با همسایه شرقی خود دوقوز تاتارها متحد شدند . ایل اتمیش خاقان در ماه اول سال 749 م. به منظور متقاعد كردن اوغوزها و متحدشان دوقوز تاتار به جانب آنان عزیمت كرد . وی تا پاییز همان سال درگیر این مسئله بود . پیروزی هایی نیز در این درگیری ها كسب كرد . اما مستمرا سیاستی توام با عفو و گذشت را پیش برد .
به نظر می رسد خاقان شورش اوغوز و دوقوز تاتار را سركوب كرده باشد ، اما جزئیات امر روشن نیست .
ایل اتمیش بیلگه خاقان در ماههای پایانی همان سال به اوتوكن بازگشت . به دو فرزند خود عناوین یابغو و شاد را اعطا كرد و همانند عمل فرمانروایان گوك ترك آنها را به عنوان حكمرانان دو قوم تاردوش و تولیس منصوب كرد . سال بعد ( سال پلنگ = 750 م. ) سفری جنگی بر علیه چیك های ساكن آن سوی رودخانه كم تدارك دید . درهمین سال ایل اتمیش بیلگه خاقان اولین كتیبه خود را نوشت . اما كتیبه مذبور تا این تاریخ كشف نشده است . در پاییز همین سال نیز به جانب تاتارها حركت كرد . سال بعد ( سال خرگوش = 751 م. ) در اوتوكن دستور نگارش دومین كتیبه را صادر كرد و این كتیبه تاریات است كه اخیرا كشف شده است . در این كتیبه نام اوغوز تنها یكبار ذكر می شود . منتها جمله ای كه كلمه اوغوز در آن ذكر شده چندان قابل فهم نیست .
ایل اتمیش خاقان چیك ها را مقهور كرده و حكمرانی تحت عنوان توتوق در راس آنها گمارد . سپس به مصاف قارلوق و باسمیل شتافت . در اثنای این درگیری ها اوغوزها و گوك ترك های پناهنده شده به چین نیز به حركت در آمده و به صف دشمنان حكمرانان اویغور پیوستند . ( اورخون ص 176 ، 177 )
ایل اتمیش خاقان این بار قارلوق و باسمیل را به سختی شكست داد . در نتیجه این شكست باسمیل ها در وضعیتی قرار گرفتند كه مدت های مدید نتوانستند موجودیتی از خود بروز دهند . قارلوق ها نیز بالاجبار به سرزمین اون اوق ها كوچ كردند .
ایل اتمیش خاقان در مناسبات با چین سیاستی معقول را پیش برد . وی جهت كمك به امپراطور چین كه گرفتار شورشی جدی شده بود نیروی نظامی اعزام كرد . متعاقب این موقعیت ها تنگری ده بولمیش ایل اتمیش بیلگه خاقان در ساحل علیای اورخون شهری بنا نهاد ( 758 م. ) . این شهر اردو بالیق نام گرفت ( شهر محل سكونت خاقان ) . و در زمانی اندك پیشرفت زیادی كرد .
در حقیقت نیز تمیم بن بحر سیاح مسلمان كه در سال 721 م. از این شهر دیدن كرده است ، می گوید : « این شهر كه با حصارهایی محصور شده 12 دروازه آهنی داشته و دارای بازارهای متعدد بوده است ، شهری پر جمعیت و فعال است » .باز همین سیاح می گوید : « در اطراف و پیرامون شهر بخش ها و روستاهای زیادی وجود دارد » . امروز می دانیم كه شهر اردو بالیق قدیمی ترین شهر احداثی تركها است .
ایل اتمیش خاقان نیز اولین خاقان ترك احداث كننده شهر می باشد . وی در همان زمان با نوشتن سه كتیبه زندگانی و اقدامات خود را شرح داده است . به همین جهت همانگونه كه تنگری ده بولمیش ایل اتمیش بیلگه خاقان بزرگترین فرمانروای اویغور به شمار می آید در عین حال یكی از شخصیت های برجسته تاریخ ترك نیز می باشد .
ایل اتمیش بیلگه خاقان در سال 759 م. فوت كرده و فرزندش بؤگو خاقان جانشین وی شد .
اویغورها تا سال 840 م. به عنوان فرمانروای سرزمین تاریخی قوم ترك حكمرانی كردند . حدود سرزمین تحت سلطه آنها از شمال دریاچه بایكال ، قوسو گؤل و اولوكم ، از جنوب به صحرای گوبی از شرق به سواحل رودخانه توغلا ( تولا ) و از غرب به كوههای آلتای ( آلتون ییش ) محدود می شد .
از اویغورها نیز كتیبه هایی با كتابت گوك ترك برای ما به یادگار مانده است . منتها انها چیز زیادی به حجم فعالیت فرهنگ نوشتاری دوره گوك ترك اضافه نكردند ، دین مانوی كه آنها پذیرفته بودند نیز در این زمینه كمكی نكرد .
دین مانوی تنها به شكل دین رسمی طبقه حاكمه باقی مانده و نفوذی در توده مردم نداشت . دین مانوی را فرزند ایل اتمیش بیلگه خاقان یعنی بؤگو خاقان ( 779 – 759 م. ) پذیرفته بود . در سال 762 م. وی در افسانه های اویغورها به مثابه فرمانروای فاتح تصویر شده و به عنوان سازنده شهر مشهور بلاساغون واقع در غرب دریاچه ایسیغ گؤل شناخته می شود . در حالی كه وی هیچ اقدام ظفرمندانه قابل ذكری نداشته و شهری نیز احداث نكرده است. قرغیزها ( قرقیز ) كه ابتدائا در ناحیه آباقان ساكن بودند برای حكومت های مستقر دراورخون دائما مزاحمت ایجاد می كردند . فقط بعد از سركوب شدن توسط ایل اتمیش خاقان در سال 758 م. مدتی كوتاه اویغوران را راحت گذاشتند . در سال 739 م. یكی از فرماندهان اویغور كه در پی كشمكش هایی كه به منظور كسب مقام به قرغیزان پناهنده شده بود ، آنها را به حمله اویغوران تحریك كرد . قرغیزان با استقابل از این امر با سپاهی انبوه به اردو بالیق هجوم آوردند.
شهر سقوط كرد و جسد خاقان در میدان نبرد به جای ماند . در پی این واقعه سیزده طایفه اویغور كه در اطراف اردو بالیق سكونت داشتند به چین گریختند . منتها این سیزده طایفه در نتیجه حملات و تهاجمات بی وقفه قرقیزها از یك سو و چینی ها از سوی دیگر گرفتار فلاكتی عظیم شده و متفرق شدند ( 848 م. ) .
بخشی از این اویغورها تحت سلطه چین در آمدند و بخشی دیگر را قرغیزان به اسارت بردند . یك گروه انبوه دیگر از اویغوران متشكل از 15 طایفه به غرب گریختند . آنها قصد التجاء به قارلوق را داشتند . اما قبل از رسیدن به مقصد به دو شاخه تقسیم شدند . یك شاخه به تبت رفتند سپس به ناحیه قانسو رفته و در آنجا امیر نشین كوچكی تاسیس كردند. این اویغورها موسوم به ساری اویغور هستند .
شاخه بزرگتر دیگر در ناحیه تانری داغ لار اسكان یافتند . در سال 848 م. خاقانی برای خود برگزیدند . چینی ها به این خاقان عنوان تنگری ده قوت بولموش آلپ كولوگ بیلگه را دادند .
خاقان ها و یا خان های دیگری پس از وی جكومت كردند . ( 856 م. )
در قرن دهم سرزمین جدید اویغورها از شرق از كوهستان هامی شروع شده و در غرب به بارسغان واقع در شرق دریاچه ایسیغ گؤل منتهی می شد .
در نیمه دوم این قرن دین بودا ، دین برگزیده اكثریت اویغوران بود . زیرا دین مذبور در این ناحیه از دیر باز به صورت دین رسمی جایگزین شده بود . سیاح چینی وانگ ـ ین ـ ته كه در سال 982 م. از سرزمین اویغوران دیدن كرده است آنجا را سرزمینی غنی با مردمی مرفه و خوشبخت یاد می كند . وی در این باره می نویسد : « در این كشور فقیری وجود ندارد ، كمبودهای مستمندان رفع می شود . انسانها عمر زیادی دارند . حتی فقرا نیز گوشت می خورند » .
اویغورها نیز به مسلمانان عنوان چماق و چماق اری داده بودند . این نیز احتمالا بدین علت است كه گویا بازرگانان مسلمان عصا به دست داشته اند . بدون شك قره ختائیان حملاتی را به سرزمین اویغوران ترتیب داده و بخشهایی از آن را متصرف شده بودند . علیرغم این ، اویغورها برخی عناصر فرهنگی خود به ویژه كتابت را به قره ختائیان عرضه كردند. موثرترین ضربه را قره ختائیان به اویغورها وارد كردند . در حقیقت همانطور كه قره ختائیان اویغورها را به پرداخت خراج مجبور كردند ، در عین حال فرمانروایان آنها را مجبور كردند به جای عنوان خان از عنوان كم اهمیت تر از ایدوق ( ایدی ) قوت استفاده كنند . می دانیم كه اویغوران در هر دو منطقه مسكونی ، خود را بطور اختصار اویغور می نامیدند . چینی ها نیز به آنها هویی ـ هؤ می گفتند . این شكل چینی كلمه ایغور است. توضیح دادیم كه توقوز اوغوزها نیز قومی كاملا جدا از تركها و اویغوران بوده اند .
چنانچه حقیقت این گونه باشد ، این مسئله را كه جغرافیدانان اسلامی اویغورها را به نام توغوز غوز می نامیدند چگونه می توان توضیح داد ؟ احتمالاتی به ذهن خطور می كند . به عنوان مثال احتمال دارد مولفین اسلامی هر دو اسم را به یك معنا به كار برده باشند . بدین معنی ممكن است اداره هر دو قوم توسط یك خاندان بوده و شباهت اسمی آنها ( اویغور = غور / اوغوز = غوز ) دلیل این امر بوده باشد . چینی ها اویغورها را قومی متشكل ازنه قبیله می دانستند . حتی آنها اسامی این نه قبیله را نیز ذكر كرده اند . اینكه قوم توقوز اوغوز از دیر باز قوم مشهوری بوده اند نیز می تواند دلیلی باشد بر اینكه شاید هر دو قوم تحت یك عنوان شناخته شده اند .
از عاقبت كار توقوز اوغزها هیچ اطلاعاتی نداریم ، ولی بدون شك قومی كه تحت نام اوغوز در قرن دهم میلادی در سواحل سفلی رودخانه سیحون سكونت داشتند آنها نبوده اند زیرا :
1- ابن خردادبه و خوارزمی در راس تمامی جغرافیدانان اسلامی توغوز اوغوزها ( توغوز ـ غز ) و اوغوزها ( الغز ) را دو اجتماع كاملا مجزا از هم ذكر می كنند .
2- ایل اوغوز ساكن در سواحل رودخانه سیحون به دو شاخه تقسیم می شد . یك شاخه بؤز اوق و شاخه دیگر اوچ اوق نام داشت . بدون شك ممكن است این اسامی یادگاری از خاطرات مربوط به ده قبیله مركزی دولت گوك ترك غربی بوده باشد .
3- در میان اوغوزان سواحل سیحون جانشین یابغو عنوان كؤل اركین داشت . می دانیم كه اركین عنوانی بود كه بیگ های وابسته به قبیله نو ـ شه ـ پی كه شاخه ای از اون اوق های ساكن رودخانه های چو و تالاس بودند بدان نامیده می شدند .
4- خاقان گوك ترك غربی سو ـ لو برای شركت در مراسم خاكسپاری كؤل تگین در سال 732 م. دو نف نماینده به نام های ماقاراچ تامغاچی و اوغوز بیلگه تامغاجی را اعزام می كند . كلمه اوغوز در این جا وابستگی قومی بیلگه تامغاجی را نشان می دهد . مثل ترك بیلگه خاقان .
5- نام قبایل تونگرا و قونی كه وابسته به توقوز اوغوز بودند درمیان قبایل اوغوز مشاهده نمی شود .
6- به استناد كتاب كاشغری ، تركی اوغوزی از لهجه تركی گوك ترك شرقی و اویغور متمایز بود . حتی با زبان تركی طوائف چگیل و توخسی و یغما كه در قرن دهم همسایگان شرقی اوغوزان بودند نیز تفاوت هایی داشت . بر اساس این تفاوت ها است كهكاشغری معتقد بود كه در زبان تركی ، ظریف ترین و سبك ترین لهجه ، لهجه اوغوزی و صحیح ترین لهجه نیز لهجه توخسی و یغما می باشند .
كاشغری به تركی توخسی و یغما عنوان خاقانی را می دهد . روشن است كه لهجه خاقانی مذبور ، نزدیك ترین لهجه به زبان سنگ نبشته های اورخون می باشد .
طبق اظهار مروزی این دو شاخه قومی متكلم به لهجه تركی خاقانی ، وابسته به قارلوق ها بوده اند . می دانیم كه قارولوق ها از شرق و از كناره های رودخانه قارا ایرتیش آمده بودند . در كتاب حدود العالم و گردیزی آمده است كه یغماها طایفه ای منسوب به توقوز اوغوزها بودند . طبق اظهار منابع چینی ، زبان محاوره گوك ترك های غربی از زبان گوك ترك های شرقی تفاوت داشت . این تمایز را لهجه تركی اوغوزی نمایندگی می كرد . به بیان دیگر تركی اوغوزی استمرار زبان تركی گوك ترك غربی است . بدین ترتیب بین اوغوزهای سیحون و دوقوز اوغوزها به دلیل وجود شباهت اسمی صرفا یك قرابت قدیمی می تواند مورد بحث قرار گیرد . در خصوص عاقبت كار دوقوز اوغوزها اطلاعاتی در دست نیست . تنها می توان چنین گفت كه آنها در پی یورش سال 840 قرغیزها همانند دیگر اقوام از قبیل ادیز ، ایزگیل و چیك متفرق شده و برخی قبایل به اویغوران پناه برده و برخی دیگر تحت نام هایی دیگر به حیات خود ادامه داده اند .
جایگاه گوك تركها در تاریخ ترك های آسیای میانه بسیار حائز اهمیت است . بدون وجود تاریخ آنها موضوعات مورد علاقه بسیاری در تاریخ آسیای میانه مبهم می ماند. در حقیقت بعد از سقوط امپراطوری گوك ترك، ترك ها دیگر در آسیای مركزی صاحب امپراطوری قدرتمندی نشدند.
در ناحیه اورخون ( منظور منطقه جغرافیایی مسكونی ترك ها در بخش غربی مغولستان یعنی در محدوده رودخانه تولا در مشرق ، صحرای گبی در جنوب، رشته كوه آلتای در غرب و رودخانه كم در شمال می باشد .) اویغورها كه در سال 744 م. جانشین گوك ترك ها شدند، حاكمیت خود را به ترك های عربی نتوانستند اعمال كنند. آنها تحت حاكمیت تورك بیلگه خاقان با چین رابطه برقرار كردند و آن را تا حد یك رابطه دوستانه ارتقاء دادند. به نظر می رسد این رابطه تا دوره قرقیزها ( 924- 840 میلادی) ادامه داشته است.
قرقیز: مهم ترین حادثه در دنیای ترك در قرن نهم، سقوط دولت اویغور و تصرف وادی اورخون توسط قرقیزها است. اما قرقیزهای مزبور كه از سیبری آمده بودند فرهنگ اورخون را نابود كردند. آنها با وجود 84 سال موجودیت سیاسی هیچ نوشته ای برای ما یادگار نگذاشتند. به همین علت قرقیزها به عنوان قومی كه « بربریت» را ناحیه اورخون آورده اند توصیف می شوند. ( امپراطوری استپ ها، رنه گروسه، ص 176 )
به نظر می رسد مولفان اسلامی از این مطلب كه قرقیزها بعد از اخراج اویغورها از وادی اورخون مدت 84 سال حاكمیت سیاسی داشته اند بی اطلاع بوده اند. به همین خاطر تنها از سرزمین های آنها در سیبری سخن می گویند. دو سال طول می كشد تا كاروانی از ماوراء النهر تا سرزمین قرقیز برسد. مقداری امتعه تجاری به ویژه مصنوعات بافتنی را عرضه كرده و پوست های گرانبها، مشك و به ویژه چوب هایی به منظور ساخت تیر خریداری كرده و مراجعت می كردند. طبق اظهار مولف حدود العالم ( تالیف به سال 982 میلادی ) خاقان قرقیز در شهر « كم جیكت » سكونت داشت. قرقیزها غیر از این شهری نداشتند. آنها تنها قوم ترك بودند كه اجساد مردگان خود را می سوزاندند. قرقیزها در سرزمین فعلی شان قرقیزستان واقع در آسیای میانه در نیمه دوم قرن پانزدهم توسط مغولهای قالموق اسكان داده شدند.
قرقیزها در سال 924 م. به جهت اینكه در مقابل یورش های ختای های مغول نسب تاب مقاومت نداشتند به سرزمین اصلی قرقیزها در ناحیه ینی سی مراجعت كردند. تعدادی از گروههای كوچكتر آنها به غرب عزیمت كردند.
بدین ترتیب قدیمی ترین مساكن تاریخی تركها بطور قطع توسط اقوام مغول زبان اشغال شد.
قارلوق: قارلوق ها در سال 766 م. پس از ساقط كردن دولت تورگیش ها سرزمین آنها را اشغال كردند. اما قارلوق ها در آنجا نتوانستند موجودیت مقتدری از خود بروز دهند و حیاتی توام با پراكندگی، غیر موثر و منفك را گذراندند. به همین دلیل نیز اسماعیل بن احمد سامانی در سال 893 طی سفری جنگی به تالاس (طراز) موفق شد شهر و حومه آنرا به متصرفات خود ملحق كند. اواخر قرن دهم میلادی مرز اسلام تا دو اطراقگاه مسافری ( نوش جان سفلی و كسری باس ) واقع در شرق طراز امتداد می یافت. اراضی محدود به سویاب (بالاساغون) واقع در غرب دریاچه ایسیق گول تحت سیطره نفوذ سامانیان قرار داشت.
سامانیان با مشاهده وضعیت متفرق و درگیری های داخلی اقوام ترك برای مقابله با تهاجمات آنها شیوه دیواركشی را كنار گذاشته در فرصت های مقتضی یورش هایی را تدارك می دیدند. پیش از اسماعیل ابن احمد، نوح بن اسد دیگر فرمانروای سامانی در سال 840 م. اسفیجاب را فتح كرد. می دانیم كه نصر ابن احمد كه بعد از اسماعیل به حكمرانی رسید ( 933- 913 ) یورشی را به شوغار واقع در سواحل سیحون تدارك دیده است.
قارلوق ها در دوره گوك ترك ها از اتحاد سه قبیله موجودیت یافتند. منابع چینی نام این سه قبیله را نیز ذكر كرده اند.
مروزی (قرن 12 ) با استناد به منبعی قدیمی معتقد است كه قارلوق ها ( اخرلوخیه ) به 9 تیره تقسیم می شده اند. از این 9 تیره، یه تیره چگیل، سه تیره بشكیل ( در متن اصلی بعكلیه)، سه تیره بعدی نیز بولاق، كولركین ( در متن اصلی كوكركین ) و توغسی نام داشتند. ( طبایع الحیون ، مترجم، شارح و ناشر به انگلیسی و.مینورسكی ) بخش اعظم و بیشترین اطلاعات مربوط به جهان ترك در كتاب حدود العالم ( نوشته شده به سال 982 م. ) و استخراج شده از كتاب المسالك و ممالك جیهانی موجود است كه دوره زمانی ربع اول قرن نهم میلادی را شامل می شود. طبق اطلاعات فوق به تحقیق سرزمین اجتماع قومی مذبور كه نام قارلوق ( در متن اصلی خلوخ ) را یدك می كشد از ناحیه قولان واقع در شرق تالاس (طراز ) شروع شده تا شهر اوچ واقع در جنوب شرقی دریاچه ایسیق گول امتداد می یابد . در كتاب مذبور آمده است كه مملكت قارلوق ها از آبادترین و غنی ترین سرزمین های ترك ها است. قارلوق ها نیز انسانهایی مهربان، خوش خلق و مهرورز بوده اند. « در قدیم الایام به حكمرانان آنها جبغویه (جبغوی ) و یا بیگو گفته می شد » استنباط ما اینست كه قارلوق ها در قرن دهم صاحب حاكمیت سیاسی نبوده اند. همچنین حدود العالم تصریح می كند كه تیره های قارلوق بنام بیشتان ، هایم و بریش در محدوده بین كولان تامیركی زندگی می كردند. اما از هفت تیره قارلوق كه در نزدیكی توزون آرج از دریاچه نمك، نمك مصرفی خود را تامین می كردند نامی برده نمی شود. ( حدود العالم ص 82 ، ترجمه مینورسكی ص 98)
به نظر می رسد در قرن یازدهم اجتماع بزرگی از قارلوق ها در سرزمین های یاد شده مسكن گزیده باشند. در همان قرن از قارلوق ها تنها یك گروه در مساكن قدیمی خود زندگی می كردند. قارلوق هایی متبادرا در كتاب كاشغری ذكر می شوند این گروه هستند. مولف مذبور ذكری از محل سكونت آنها به میان نمی آورد. بعدا از این گروه قارلوق اطلاعات بیشتری ارائه خواهیم داد.
در خصوص جایگاه قارلوق ها در تاریخ ترك، می توانیم اینگونه توضیح دهیم : آنها ( قارلوق ها ) با تمامی قبایل وابسته به خود در زمینه توسعه حیات مدنی تركها در مناطق ایسیق گول، سواحل ایلی، چو و تالاس نقش مهم خود را ایفا كرده اند.
چگیل: می دانیم كه چگیل ها یكی از شاخه های قارلوق ها بوده اند. در قرن دهم میلادی علیرغم آگاهی به این خویشاوندی، چگیل ها به عنوان یك قبیله مستقل شناخته می شدند.
طبق اطلاعات موجود در كتاب حدود العالم كه اطلاعات مربوط به ربع اول قرن دهم را در خود جمع كرده است. اكثریت آنها در شمال دریاچه ایسیق گول زندگی می كردند، بخشی نیز در شهری به همین نام ( چگیل ) در مسافتی نزدیك طراز ساكن بودند. در حدود العالم از چگیل واقع در میانه چگیل و قارلوق به مثابه شهری معمور، بزرگ، غنی، در محدوده مرزی اسلام نام برده می شود.
طبق اظهار كتاب المقدسی ( نوشته شده در سال 985 میلادی ) چگیل شهری كوچك با برج و بارو بوده است. دارای مسجد و بازار نیز بوده است.
كاشغری ( قرن 11 میلادی ) چگیل ها را به سه شاخه تقسیم می كند. شاخه ای كه زندگی چادرنشینی داشته اند در قویاش، شاخه ای دیگر در قصبه ای نزدیكی تالاس و شاخه ای دیگر در روستاهای حومه كاشغر زندگی می كرد. همین مولف در جای دیگر از كتاب خود چگیل ها را به مثابه یكی از طوایف ترك ساكن در سواحل رود ایلی ( ایلا ) ذكر می كند. بر این اساس قلعه هایی بنام قویاش در سواحل ایلی ( ایلا ) و یا مكانی نزدیك به آن باید بوده باشد. می دانیم یك گروه از قارلوق هم زمان با تالیف كتاب كاشغری یعنی در نیمه دوم قرن یازدهم در ماوراء النهر زندگی می كردند. چگیل های مورد اشاره در آن هنگام هسته مركزی اردوی خاندان قره خانیان را در ماوراء االنهر تشكیل می دادند. در سال 482 (1089 ) فرمانده این چگیل ها عین الدوله نامیده می شد. به نظر می رسد عین الدوله در آن زمان در ماوراء النهر به خدمت سلطان ملكشاه سلجوقی وارد شده ولی به لحاظ بر آورده نشدن انتظارات خود از وی جدا شده است. ولی در همان سال وی توسط شاهزاده قره خانی به نام یعقوب تكین به سمرقند احضار و سپس كشته می شود. ( ابن اثیر ج 10 ، ص 173-172 )
از قرن دوازدهم به بعد در هیچ یك از منابع نامی از چگیل ها برده نمی شود. این خود بیانگر این است كه اكثریت غالب آنها وارد مرحله زندگی یكجانشینی شده بوده اند.
در حدود العالم چگیل ها قومی كثیر با موجودیتی قوی تصویر می شوند و همانند قارلوق ها انسان هایی خوش خوی، مهربان و مهرورز توصیف شده اند. (حدود العالم ص 84-83 ) چگیل ها در ادبیات فارسی نیز با این خصوصیات توصیف شده اند. ( ف. كوپرولو ، یادداشتهای جدید درباره قبیله قایی ، ج 8/31 ص 452-444 )
محمود كاشغری از دشمنی دیرینه میان اوغوزها و چگیل ها سخن می گوید. به اعتقاد ما چنین عدواتی تنها پس از فتح جلگه اسفیجاب توسط قره خانیان بروز كرده است. چون كه مدتها قبل از آن در محدوده مابین این دو عشیره ترك اراضی دولت سامانیان و امیرنشین اسما تابع آنها یعنی اسفیجاب و مساكن قارلوق ها قرار داشت.
امروزه در تركیه چهار روستا به نام چگیل وجود دارد. در میان اسامی نواحی مختلف تركیه نیز برخی اسامی به این شكل مشاهده می شود.
توخسی: قبلا اشاره كردیم كه توخسی ها نیز شاخه و یا تیره ای از قبیله قارلوق بوده اند. در حدود العالم این نام به شكل توخس و در كتاب كاشغری و مروزی به شكل توخسی نمایش داده شده است.
برای من معنی این اسم ومنشاء آن مجهول است. شاید این كلمه تركی شده اصلا توقسی بوده باشد.
همانگونه كه توخسی ها در سواحل رود ایلی و در همسایگی غرب چگیل ها زندگی می كردند. كمی به سمت غرب و در نواحی نزدیك به مصب رودخانه چو نیز مسكن گزیده بودند. در این ناحیه روستاها و شهرهایی به نام سویاب، بیگلی ایگ، اوزكت، لازینه و فراخیه قرار داشتند. از این ها سویاب یكی از پایتخت های خاقان نشین گوك ترك غربی و حكمرانان تورگیش بود.
راهب چینی هوئن چانگ كه در سال 630 میلادی از سویاب دیدن كرده است می نویسد كه تا 5/3 – 3 كیلومتری پیرامون سو یاب اجتماعاتی از بازرگانان كشورهای مختلف كلنی هایی را بوجود آورده اند. شهر بلاساغون معروف در دوره قره خانیان یكی از دو محله همین شهر سو یاب بوده است.
در حدود العالم آمده است كه سو یاب روستای بزرگی بوده و استعداد تدارك 20000 سوار را دارد. همچنین روستای بیگلی لیگ نیز جزء مناطق متعلق به توخسی ها ذكر می شود. امیر (دهقان) این روستا تحت عنوان ینال تگین فرماندهی 3000 سوار را داشته است. به علاوه در كتاب مذبور سكونت سایر تیره های توخسی در روستاهای لازینه و فراخیه ذكر می شود. در میانه این دو روستا نیز روستای اوزكت قرار داشت، كه موقعیت ضعیفی را دارا بود (حدود العالم ص 85-84). كاشغری تنها از سكونت توخسی ها در قویاش (سواحل رود ایلی) می نویسد. دانشمند بزرگ ضمن یادآوری این نكته كه زبان اوغوزها ظریف ترین لهجه ها می باشد، در عین حال می نویسد كه صحیح ترین زبان نیز زبان یغماها و توخسی ها است و به آن تركی خاقانیه نام می دهد ( دیوان لغات كاشغری، ج 1 ، ص 31-30 ).
در قرن یازدهم به غیر از كاشغری در هیچ منبع دیگری از توخسی ها سخن به میان نمی آید. این امر نشاندهنده اینست كه در شروع قرن دهم توخسی ها حیات یكجانشینی خود را آغاز كرده و این خصوصیت را در قرن یازدهم هر چه بیشتر تقویت كرده اند. منتها پروسه ای كه از نیمه قرن ششم به بعد با اسكان اجتماعات ترك در وادی چو و تالاس آغاز شده و از نیمه دوم قرن یازدهم منجر به تركیزه شدن این مناطق گردید هنوز به اتمام نرسیده بود.
كاشغری نشان می دهد كه اهالی شهرهای بلاساغون، طراز (تالاس) و بیاض ( اسفیجاب) به دو زبان تركی و سغدی سخن می گفته اند (ج 1 ، ص 31 ). در همان زمان در بسیاری از روستاهای كاشغر، شهر مقدس قره خانیان، كنچكچه صحبت می شده است.
بولاق : طبق اظهار حدود العالم اجتماعی منسوب به یغماها بوده و جزء توقوز غزها بوده اند. مروزی اعتقاد دارد آنها شاخه ای از قارلوق هستند. كاشغری نیز در خصوص بولاقها اطلاعات مختصری ارائه می دهد. به عقیده او به بولاق ها ، الكه بولاق نیز گفته می شد. قبچاق ها آنها را به اسارت برده بودند اما خدای بزرگ آنها را از قبچاق ها نجات داد. مشكل است بگوییم كه بولاق ها منسوب به كدامیك از قبایل قارلوق یا یغما بوده اند. از سخنان كاشغری می توان چنین استنباط كرد كه بولاق ها در اواسط قرن یازدهم در سواحل چو و غرب دریاچه بالخاش زندگی می كرده اند.
یغما : قدیمی ترین اطلاعات راجع به این قوم ترك در حدود العالم ضبط است. بر طبق این اطلاعات یغماها اجتماعات انبوهی بودند كه در ناحیه بین كاشغر و رودخانه نارین واقع در شمال آن زندگی می كردند. حتی گفته می شود آنها دارای 1700 قبیله معروف بوده اند. آنها مردانی جنگجو با تجهیزات جنگی كامل بودند. حكمرانان آنها از فرزندان فرمانروایان توقوزغز (اویغور) بودند.روستاهای آنها كاشغر، آرتوچ و هیرگیلی نام داشتند.
گردیزی از فرار یغماها از میان توقوز غزها و پناه آوردن آنها به میان قارلوق ها و اینكه قارلوق ها تعرضی به آنها نكرده اند، سخن می گوید.
در حقیقت نیز در دومین كتیبه اویغور ایل اتمیش بیلگه خاقان از یغماها به عنوان یك اجتماع قومی سخن می رود.
در مجمل التواریخ از عنوان حكمرانان شهرها و اجتماعات قومی سخن به میان می آید. حكمرانان یغماها نیز تحت عنوان «بوغراخان» ذكر می شود.
كاشغری نیز در خصوص یغماها اطلاعات ذیل را ارائه می كند. اجتماعی از ترك ها هستند كه به آنها «قره یغما» نیز گویند. همچنین تاكید می كند صحیح ترین زبان تركی متعلق به یغماها و توخسی ها است.
اطلاعات ارائه شده فوق هیچ تردیدی باقی نمی گذارد كه سلسله قره خانیان توسط یغماها تاسیس شده است.
قره یغما= قره خان (فرمانروای قره خانی)، بوغراخان (فرمانروای یغماها)= بوغراخان (فرمانروای قره خانی)، كاشغر (شهر قره خانیان)= كاشغر شهر مقدس قره خانیان.
از سوی دیگر به گواهی تمامی منابع، فرمانروایان قارلوق عنوان یابغو یا (جبغویه) را داشته و هیچگاه از عنوان خان استفاده نكرده اند. اضافه می نماید خاندان یابغوی قارلوق اوایل قرن دهم موجودیت و قدرت سیاسی خود را از دست داده بود. این احتمالا در نتیجه لشكركشی اسماعیل بن احمد به طراز در سال 893 حاصل آمده است.
تركمن : این تركمن ها به عنوان قومی ترك از قارلوق ها و اوغوزها كاملا مستقل هستند. صاحب حقیقی نام تركمن همین قبیله است. به لحاظ قلت جمعیت این تركمن ها تنها یك مولف از آنها نام برده است. این مولف نیز مقدسی است كه اثر خود را در سال 985 نوشته است. طبق اطلاعات ارائه شده توسط وی، تركمن ها بین اسفیجاب و بلاساغون سكونت داشتند. قصبه های بولاچ و بروكت واقع در شرق اسفیجاب به عنوان شهرهای مرزی بر علیه تركمن ها هستند. ملك تركمن ها در قصبه ای اردو مستقر است. مقدس خاطر نشان می كند كه تركمن ها از ترس اسلام آورده و ملك تركمن هدایایی به حاكم اسفیجاب می فرستاده است. كاشغری از اردو سخن گفته و آنرا در نزدیكی بلاساغون ذكر می كند. یكی از اطراقگاه های موجود در سر راه جاده ای كه از طراز به سوی برسخان می رود مدینه خاقان تورگیش است. « شهر خاقان تورگیش»، یحتمل شهر اردو همین شهر باید باشد.
ازگیش : پیشتر درباره این قوم اطلاعاتی را ارائه داده بودیم كه در قرن یازدهم در شهر اوزجند یا (اوزكند) فرغانه سكونت داشتند.
چاروق : در خصوص این قوم تنها كاشغری خبر داده و می نویسد كه آنها در بارچوق سكونت دارند ( ج1 ، ص 28-30 ).
اوغراق : كاشغری اطلاع می دهد كه اوغراق ها در مرزهای اویغور سكونت داشته اند. نام دیگر آنها قره ییغاچ بوده است. اوغراق بواسطه جوانانش مشهور بوده است. در كتاب كاشغری درباره آنها به برخی گفتارها برمی خوریم.
چاروق ها و اوغراق ها حتی از تركمن ها نیز كم شمارتر بودند. در كاشغری غیر از اینها به قوم دیگری به نام آراموت نیز بر می خوریم. مولف سكونتگاه آنها را در جوار مرز اویغور ذكر می كند و اظهار می دارد كه منطقه ای نیز به همین نام وجود داشته است.
خلج (قالاچ) :ابن خردادبه ضمن ارائه اطلاعاتی در خصوص اطراقگاه های بین راه طراز ـ نوش جان اعلی ( برسخان بالا) بعد از نوشتن این مطلب كه اطراقگاه اول نوش جان سفلی در فاصله سه فرسخی بوده و در فاصله 2 فرسخی بعدی قشلاق قارلوق جرمیه واقع در كسری باس قرار داشت و اضافه می كند كه قشلاق خلج ها (خلجیه) در نزدیكی قشلاق قارلوق ها قرار داشته است. همین مولف كمی پیشتر در سخن از اقوام ترك می نویسد خلج ها در این سوی ساحل رودخانه ( یعنی در سمت خراسان ) سكونت دارند و خلج و آن از این سوی نهر ( منظور جیحون ). طبق اطلاعات اطلاعات فوق به نظر می رسد گروهی از خلج ها در 5 فرسخی شرق طراز سكونت داشته و بخش اعظم آنها در خراسان مسكن گزیده بودند.
ابن خردادبه اثر خود را برای بار دوم در سال 866 م. تنسیخ كرده است. بنابراین خلج ها قبل از این تاریخ به خراسان وارد شده اند. این احتمال كه خلج ها به دلیل عدم توانایی در برابر هجوم قارلوق ها از مسكن خود واقع در جلگه طراز خارج شده و بالاجبار به خراسان كوچیده باشند در جای خود قابل تامل است. در حقیقت نیز قبل از 866 م. قارلوق ها آنقدر توانایی داشتند كه قادر به انجام این كار باشند. كمی پیشتر توضیح دادیم كه اسماعیل بن احمد سامانی در سال 893 م. قدرت آنها را درهم شكسته است. قومی كه در سال 904 م. با عساكر فراوان به ماوراء النهر وارده شده و توسط اسماعیل بن احمد سامانی به سختی شكست خورده بودند بطور قطع همین قوم بوده اند.( تاریخ ابن اثیر ج 7 ، ص 533-532) خلج هایی كه وارد خراسان شدند از آنجا به سمت جنوب به سیستان روانه شدند و در منطقه زمین داور مسكن گزیدند. احتمال دارد شاخه ای از آنها در خراسان اقامت گزیده باشند. خلج های اخیر الذكر در خدمت پادشاهان غزنوی و غوران بوده و در لشكر كشی های غزنویان و غوران به هندوستان شركت كرده اند. در همین ارتباط بخشی از آنها به هندوستان كوچ كرده و در فتوحات غور در هندوستان نقش مهمی ایفا كردند.
امیر اختیار الدین محمد خلجی همانگونه كه از نامش پیداست وابسته به همین خلج ها بود كه با فتوحات خود در بنگال و در شرق هندوستان اسلام را گسترش داد. در دوره پادشاهی تركان دهلی ( 1290-1206 م.) خلج ها بتدریج قوت گرفتند و در سال 1290 م. با كسب قدرت سیاسی، دوره درخشانی را كه تا سال 1320م. ادامه داشت در دولت مذبور بوجود آوردند.( رجوع به م.ف كوپرولو ماده خلج، دائره المعارف اسلامی ج 5 ، كتاب اول ص 113-112) طبق اظهار ف كوپرولو خلج هایی كه در سال 1221م. به همراه تركمن ها در غزنه دیده شدند، خلج هایی بودند كه از ماوراء النهر و خراسان به آنجا آمده بودند. در راس این گروه فرماندهی بنام سیف الدین اوغراق بود. مغول ها پس از اینكه جلال الدین محمد خوارزمشاه را شكست داده و به هندوستان فراری دادند، خلج های مذبور را همانند اجتماعات غور نابود كردند. می دانیم كه در ایران مركزی هم اكنون نیز اجتماعات انبوهی از خلج ها زندگی می كنند. این اجتماعات در نزدیكی هم در دو ناحیه سكونت دارند. یك گروه در ناحیه بین ساوه و خرقان سكونت دارند. مركز این ناحیه قصبه ای بنام نوبران واقع در غرب ساوه در مسیر شاهراه می باشد. به خلج هایی كه در این ناحیه سكونت دارند خلج قاهر یا خلج ساوه گفته می شود. خلجستان عنوانی است كه اختصاصا به این ناحیه گفته می شود.
گروه دوم در ناحیه بین شهر قم و سلطان آباد واقع در غرب آن ساكن هستند. به خلج های ساكن این منطقه خلج امیر حسینلی اطلاق می شود. خلج های مذبور از دیرباز وابسته به زمین بوده اند. علت تمایز آنها از «رعیت خراجگذار» نیز در ارتباط با پذیرش زندگی یكجانشینی توسط آنها می باشد. در 60 سال پیش جمعیت خلج ها حدود 000/350 نفر تخمین زده شده است. علاوه بر این همانگونه كه آنها در روستاهای همجوار اقلید و آباده از شهرهای استان فارس سكونت گزیده اند، روستاهایی از خلج ها در ارومیه و استرآباد وجود دارد. خلج ها اعتقاد دارند قشقایی ها از آنها منشعب شده اند. در حقیقت نیز تحقیقات تاریخی تا حدودی صحت این گفتار را نشان می دهد. احتمال دارد كه خلج شاهیلو ك از ناحیه ساوه به استان فارس كوچیده اند با تیره های تركمن ساكن آنجا در هم آمیخته و ایل قشقایی را بوجود آورده اند. این خلج ها به این مساكن چه زمان از كجا وارد شدند؟ ف كوپرولو معتقد است این خلج ها آنهایی هستندد كه در نتیجه هجوم مغول از افغانستان و خراسان آمده اند. احتمالا خلج های ساوه در پی هجوم مغول از تركستان نیز می توانسته اند بیایند. البته احتمال دارد در دوره سلجوقیان برخی شاخه های خلج به نواحی غربی ایران و آناطولی آمده باشند.
تاج الدین خلج فرمانده سپاه اتابك زنگی سلغری ( وفات574=1178)احتمال دارد بیگی از طوایف خلج باشد كه در زمان سلجوقیان به ایران آمده اند. اتابك زنگی، تاج الدین خلج را در راس سپاهی بیشمار در معیت محمد از سلاجقه كرمان كه به وی پناهنده، شده بود به منظور بازپس گرفتن موقعیت از دست رفته وی به سوی كرمان گسیل داشت. (1174-1173م.)
در آناطولی جمعا چهار روستا، بنام قالاچ و دو روستا بنام قالاچلی وجود دارد. دو روستای قالاچ در شهرستان های گرده (بولو) و آلاچام و دو روستای قالاچلی نیز در شهرستان های دادای و گرزه واقع شده اند.
بیست و یك روستا با عنوان خلج شناخته می شوند. از اینها 5 روستا بنام خلج ، 10 روستا خلج لی، 3 روستا خلج لر و 3 روستای دیگر بنام خلج اوغلو.
بی تردید همه این اسامی با نام ایل خلج پیوستگی دارند. از اسامی فوق دو روستا بنام خلج در شهرستان گیره سون ، یكی نیز در تیره بولو، دیگری نیز در شهرستان كشاپ هستند. دو روستا بنام خلج لی و یك روستا بنام خلج اوغلی نیز در شهرستان های گیره سون و تیره بولو یافت می شوند. همه اینها دلالت دارد به اینكه خلج ها و چپنی ها در اسكان قبایل ترك در سواحل دریای سیاه نقش مهمی داشته اند.در ناحیه كاستامونو چهار روستا بنام های خلج لی، خلج لر، و خلج اوغلو وجود دارد. یكی از روستاهای دو گانه بنام قالاچ لی نیز در همان ناحیه قرار دارد. وجود نامهای خلج در زنگولداق، قالاچلی در سینوپ، قالاچ در سامسون، قالاچ در بولو و خلج در گرزه، همگی بیانگر نقش ممهم خلج ها در مسكونی شدن سواحل دریای سیاه و مناطق وابسته به آن می باشد.
خلج ها دو طایفه از طوایف 24 گانه اوغوز را نمایندگی كرده اند. در فتوحات هندوستان و در ظهور خاندان پایه گذار «پادشاهی دهلی» كه دوره ای درخشان و فراموش نشدنی داشتند نیز نقش مهمی ایفا كردند.
قریب به 100 روستا در ایران و آذربایجان بنام آنها وجود دارد. ایل قشقایی را آنها تشكیل داده اند، آنها در آناطولی نیز قریب به 25 روستا را نمایندگی می كنند. در حالیكه طوایف وابسته به اوغوز تنها 6 روستا به نام خود دارند.
كیمك : سرزمین كیمك سواحل شمالی رود ایریش است. بتدریج مساكن آنها رو غرب گسترش یافته و تا سلسله كوه های سرچشمه رود اورال (یاییق) امتداد یافته است. می دانیم كه ترك های قدیمی به این سلسله كوهها «كوههای بزرگ و كوههای كوچك » می گفته اند.
دنیای علم نظریه ماركوارت را مبنی بر اینكه كلمه كیمك از دو تركیب ایكی+ایمك تشكیل شده پذیرفته است.
ایكی ایمك به معنی «ایل ایمك» كه از دو شاخه تشكیل شده است می باشد. همانند ایكی ادیز و اوچ قارلوق نام كیمك ها در كتیبه های اورخون ذكر نشده است. بر خلاف آن از كتاب ابن خردادبه به این سو در تمامی منابع اسلامی دیده می شود. بنا به اظهار گردیزی كیمك ها از هفت طایفه بنام های ایمی، ایماك ، تاتار، بالاندور، هیفچاك، آنكاز و اجلاد تشكیل شده است.
نام تاتار در اینجا ما را كنجكاو می كند. علاوه بر این، طایفه یمك ( در اینجا ایمك) تیره پر شماری بنام بایاووت داشت. می دانیم كه طایفه ای مغولی نیز به این نام وجود داشت. این می تواند بیانگر این مسئله باشد كه برخی تیره های مغولی به كیمك ها پناهنده شده و در میان تیره های وابسته به آن مسكن گزیده اند . و در حدود العالم آمده است. كیمك ها از تشكل 11 شاخه بوجود آمده اند. منتها از این شاخه ها تنها نام برخی همچون هیفچاك(كفچاك) ، قارقاراخان ، یاغسون یاسو بیان شده است.
همچنین گفته می شود هشر كیمك ها كیمكیه نام داشته و خاقان ییلاق را در آنجا اقامت می گزید. نوشته شده است كه سواری با اسب راهوار به تاخت فاصله این شهر تا طراز را در 80 روز طی می كرد. علاوه بر این از روستای آنها در ساحل رود (ایرتیش) سو بنام چوب نام برده می شود كه روستایی آباد و پر جمعیت بوده است. منتها در هیچیك از منابع دیگر وجود شهری در میان كیمك ها تایید نشده است.( كتاب مروزی ص 20-19)
چرا كه در همان اثر آمده است كیماك ها تابستان شیر می خوردند و زمستان نیز گوشت خشك شده (قاق) مصرف می كردند. در حالیكه به نظر می رسد اجتماعاتی كه در شهر ساكن باشند غذاهای دیگری نیز باید بخورد. اینكه حكمرانان كیمك ها تحت عنوان خاقان نام برده شده اند نیز نباید صحت داشته باشد(حدود العالم ص 86-85). عنوان فرماندهان آنها توتوق بوده است(مجمع التواریخ ص 420). بخش اعظم ثروت ملی كیمك ها را پوست سمور ، سنجاب و روباه تشكیل می داد. زمستان ها این حیوانات را سوار بر اسكی بر روی برف ها شكار می كردند(كتاب مروزی ص 20). بازرگانان ماوراء النهر با وجود خطرات و تضییقات موجود باز هم به میان كیمك ها و قرقیزها آمده و از تجارت پر سود پوست سود سرشاری نصیب می بردند.
در قرن 10 نام كیمك از بین رفته و این قوم توسط قبچاق ها و یمك (ایمك)ها نمایندگی می شد. یمك ها در همان قرن در سواحل ایرتیش سكونت داشتند.ایرتیش برای آنها رودخانه مقدسی بود. گردیزی می نویسد: آنها به رودخانه ایرتیش به چشم یك الله می نگریستند. در قرن 12 یمك ها بویژه وابستگان به تیره بایاووت در مقامات بالای دولت خوارزمشاهیان جای گرفتند.
قبچاق(قفچاق): تقریبا در تمامی منابع تاریخی از مغول به صورت قفچاق (هفچاق) ثبت شده است. قبچاق ها در اصل شاخه ای از قوم كیمك ها بوده و در زمان های پیشین با جدا شدن از آنها رو به سوی غرب كوچ كردند. در قرن دهم در سواحل توبول و اراضی نزدیك به آن سكونت اختیار كردند. در كتاب ابن خردادابه آنها به مثابه یك قوم مستقل یاد شده اند.
در حدود العالم نیز ضمن ذكر وابستگی آنها به كیمك ها ، با این حال به عنوان یك قوم مستقل اطلاعاتی درباره آنها ارائه می شود. در میان این اطلاعات از مشابهت های بغض رسوم آنها با رسوم اوغوزها سخن گفته می شود. كاشغری نیز به وجود برخی مشابهت ها در گویش قبچاقی و گویش اوغوزی اشاره دارد. این ویژگی شاید به این سبب باشد كه قبچاق ها تحت تاثیر فرهنگی همسایگان جنوبی خود یعنی اوغوزها بوده اند. در قرن یازدهم طوایفی تحت عنوان كوچت و چوغراق در مرزهای قبچاق ها و خوارزم به فعالیت مشغول بودند. بدون شك اینها تیره هایی وابسته به قبچاق بوده اند. زیرا دلیلی برای استقلال قومی آنها وجود ندارد.
شاخه ای از قبچاق ها نیز به آناطولی آمده اند. می دانیم كه در پی شورش شاهزاده سلجوقی ركن الدین قلیچ ارسلان بر علیه عموی خود سلطان عزالدین كیكاوس. قاضی غزالدین وزیر پس از صرف وجوه قابل ملاحظه ای سربازانی از ایو (یوا) ، گنجه ، غربت و قبچاق تدارك می بیند.(1254 م.) در حال حاضر در آناطولی به نام این قوم تنها یك روستا (سیواس ـ هافیك) وجود دارد. نام قبچاق ها همانطور كه فوقا اشاره شد تا عصر مغول عموما به شكل قفچاق و هفچاق نوشته شده است. پس از عصر مغول نیز غالبا قفچاق و قبچاق نوشته شده است.
قانگلی(آنگلی): نام این اجتماع قومی تنها در منابع مربوط به قرن 13 ثبت شده است. نه در اسناد سلسله خوارزمشاهیان كه اطلاعاتی راجع به وقایع سواحل سفلای سیحون ارائه می دهد و نه در اثر محمد نسوی تاریخ نگار دربار آخرین خوارزمشاه جلال الدین منگو برتی، نامی از این تشكل قومی برده نمی شود. و روبروك كه در سال 1252م. به عنوان سفیر پادشاه فرانسه به مغولستان دربار منگو قا آن عزیمت كرده است . قانگلی ها را همان قومان یعنی قبچاق می نامد.
جوینی می نویسد : همسر خوارزمشاه تكش و مادر سلطان علاء الدین محمد یعنی تركان خاتون (تركن خاتون) از طایفه قانگلی ترك بوده است.در حالیكه تاریخ نگار جوینی كه در میان خوارزمشاهیان می زیسته است، می نویسد تركن خاتون دختر جنكشی خان سركرده تیره بایاووت از طایفه یمك بود. (تركان خاتون از شاخه بایاووت طایفه یمك می باشد ، بعد از مرگ سلطان محمد در جزیره آبسكون زمانی كه جلال الدین و برادرانش اوزلاغ شاه و آق شاه به خوارزم مراجعت كردند. حدود 7000 نفر غالب آنها از شاخه بایاووت مادرشان بودند به اوزلاغ شاه پیوستند). بنابراین سخن روبروك مبنی بر اینكه قانگلی ها از قبچاق ها منشعب شده اند صحیح به نظر می رسد. در حقیقت نیز كاشغری از شخصی بنام قانگلی نام برده است كه سركرده قبچاق ها بوده است.(قانگلی به معنب ارابه باركش. امروزه نیز در آناطولی به این نوع ارابه قانگلی گفته می شود. قانگلی نام شخصیت بزرگی در میان قبچاق بود.بنظر می رسد فرمانده قبچاق به این نام نامیده می شده است. احتمالا این نیز بدلیل تولد وی در داخل ارابه باید باشد).
جوزجانی مورخ مشهور عصر مغول در كتاب خود كه به سال 1260م. نوشته است. املای نام این قوم را قانگلی می نویسد. در داستان های ملی نیز به كلمه قانگلی به معنای ارابه بر می خوریم. ایضاحات فوق ما را به این نتیجه می رساند كه قانگلی ها با اصلیت قبچاق، در قرن 11 میلادی نام یكی از سركردگان قبچاق را به اسم (قانگلی=قاغنی) برخود نهاده اند.
بچنك: از بچنك ها در منابع به عنوان یكی از اقوام اصیل ترك یاد می شود. با این حال سخنان گفته شده راجع به حیات آنها در آسیای مركزی، تنها حد سیاتی نه چندان متقن است.
محتمل است كه پچنك ها از اون اوق ها بوده باشند. حتی احتمال دارد كه منسوب به شاخه تو ـ لوی اون اوق ها باشند. زیرا یكی از تیره های پچنك، چور و دیگری چوپان نام داشت. می دانیم كه چور عنوان بیگ های منسوب به شاخه تو ـ لو بوده و بیگ تیره شو ـ نی ـ شه وابسته به تو ـ لو نیز عنوان چوپان چور ( چو ـ پان ـ چو ) را داشته است.
حتی می توان گفت كه شاخه تو ـ لو بخش اعظم پچنك ها را تشكیل می داده اند. زیرا پچنك قومی پرجمعیت متشكل از هشت قبیله و 40 تیره بود. نام این هشت قبیله به قرار زیر است :
ایرتیم ، چور ، یولا ، قول پی ، (كول بك ) قاری بای ، تالمات ، قوپون ، چوپان از هشت قبیله فوق تنها سه قبیله اول ( ایرتیم ، چور ، یولا ) بسیار شجاع و اصیل محسوب می شده و به همین خاطر نیز به آنها كنگر اطلاق می شد. ( تاریخ پچنك آ.ن .كوارت . استانبول 1973 ص 32-44)
احتمال دارد كه در نتیجه یورش قارلوق ها ( در سال های 766 و یا كمی بعدتر ) پچنك ها تاب مقاومت نیاورده و در مسیر دریاچه بالخاش و ساری سو به سواحل سفلای سیحون كوچیده باشند. آنها در اراضی ما بین دریاچه آرال و دریاچه خزر همسایه خوارزمیان شده اند.
مشخص نیست كه هنگام آمدن پچنك ها به سواحل سفلای سیحون چه اجتماعاتی در آنجا سكونت داشته اند.
پچنك ها در اینجا نیز ایمن نبودند و این بار در نتیجه یورش اوغوزها كه همانند خودشان جزء گوك ترك های غربی بودند بالاجبار رو بسوی غرب كوچیدند و در اراضی ما بین اورال و ولگا سكونت گزیدند. از اینجا نیز بین سالهای 902ـ 898م. بار دیگر در نتیجه یورش مشترك اوغوزها و خزرها به صحاری واقع در شمال دریای سیاه كوچیدند. مجارها را بیرون رانده و فرمانروای صحرای وسیع شدند. اراضی متصرفی خود را به هشت قسمت تقسیم كردند. هر منطقه نیز هر یك به یكی از قبایل هشتگانه تعلق گرفت. مناطق نیز به لحاظ سكونت تیره ها به 40 حومه تقسیم شد.
پچنك ها حكمران نداشتند. بیگ هایی كه در راس طوایف بودند در گردهمایی خود مسائل سیاسی ـ نظامی را بررسی كرده و تصمیمات متخذه را نیز مشتركا اجرا می كردند.
بازرگانان جسور و فعال مسلمان تا سرزمین های پچنك ها مردمی متمول بوده اند. گله های اسب و رمه گوسفندان بی شماری داشتند. حتی به میزان زیادی ظروف و جام های نقره و طلا داشتند. كمربندهای آنها از جنس نقره بود. علاوه بر اینها ابزار جنگی شان كامل بود. علم ها و بیرق های جنگی آنها ، شیپورهای ساخته شده از شاخ ورزا همه بیانگر صنعت دستی آنها است.
پچنك ها به مدت نیم قرن به عنوان صاحبان ناحیه وسیع از رودخانه دن تا تونا دوام آوردند. در سال 1049 در نتیجه یورش اوزها (اوغوزها) عقب نشینی كرده و به سواحل سفلای تونا كوچیدند. آنها اكنون بخاطر پیشروی نیروهای خود موقعیت خطیر و غیر قابل اغماضی را برای امپراطوری بیزانس ایجاد كرده بودند. اما در سال 1091 بعد از شكست از نیروهای مشترك بیزانسی ـ قبچاقی موقعیت خود را از دست دادند. یك گروه از پچنك ها به مجارستان مهاجرت كردند. آنهایی كه در سواحل رودخانه تونا ماندند در فرصت های مناسب و طی هجوم هایی به اراضی بیزانس آوازه خود را تا اواخر قرن دوازدهم صلا در دادند.
در قرن نهم و یازدهم اجتماعات جهان ترك در درجه اول اینها هستند. در خصوص زندگی یكجانشینی در جهان ترك در قرن نهم پیشرفت های حائز اهمیتی مشاهده می شود.
مجاهد اسلام تمیم بن بحر المطوعی كه در سال 820 شهر اویغور نشین اردو بالیق واقع در وادی اورخون را از نزدیك دیده است. از 20 روز گردش خود در ناحیه ای ترك نشین كه دارای روستاهای نزدیك بهم، اراضی مزروعی وسیع و جمعیت زیاد می باشد سخن گفته و اضافه می كند، در اطراف اردو بالیق قصبات آباد و روستاهای بهم پیوسته وجود دارد.اما در صحت این سخنان تمیم تردید وجود دارد. اویغورهایی كه بعد از مصیبت سال 840 به تركستان شرقی كوچیده اند. در آنجا حیات یكجا نشینی خود را بسرعت و در سطح وسیع سامان دادند.
تركان گوك ترك غربی نیز در دوره خاقان های تورگیش نه تنها در اطراف شهرها بلكه در شهرهای سویاب، نواكت ، اردو یا مدینه خاقان ترك و طراز (تالاس) نیز سكونت داشتند. تمیم در سخت از تركهای بارسخان (بارسغان) كه در ناحیه جنوب شرقی دریاچه ایسیق كول ساكن بودند. علاوه بر روستاها از 4 شهر و 4 قصبه آنها نیز یاد كرده و می نویسد هر یك از شهرهای ساحلی دریاچه مزبور استعداد تدارك 000/20 سوار را داشتند. وی اضافه می كند كه بارسخان ها از شجاع ترین مردم ترك بوده و 100نفر بارسخانی حریف 1000 نفر قارلوقی است. اما به نظر می رسد در قرن یازدهم بارسخانی ها چندان محبوب نبودند. قطعه ای عامیانه كه كاشغری در كتاب خود نقل می كند بیانگر این دیدگاه است :
بدترین پرنده ساغزیغان ........... بدترین درخت آزغان
بدترین ناحیه كازغان .............. بدترین مردم بارسغان ( كاشغری ج 1 ص 366 )
ابن خردادبه جغرافیا دان مشهور قرن یازدهم همانگونه كه قبلا یادآور شدیم از 16 شهر تركان یاد می كند(المسالك و ممالك ص 31). اما وی نام و موقعیت جغرافیایی این شهرها را ذكر نمی كند. اما ارتباط با میزان مالیات های مردم ترك مولف اشاره می كند كه در سال های 212-211هـ .ق (827ت826م.) شهرهای ترك نشین به میزان 400/46 درهم مالیات می داده اند. به احتمال قوی شهرهای مذبور در وادی چو تالاس باید بوده باشند
مفاهیم برخی از اعداد در بین تركها
+0 به یه ن
رمز و رازی كه در برخی اعداد وجود دارد ، بدرستی معلوم نیست اما كمتر ملتی را می توان پیدا كرد كه به برخی از اعداد خاص معانی تمثیلی نداده باشند. دكتر میرجلال الدین كزازی در مورد معانی تمثیلی و نمادین اعداد چنین نظری دارد:
"عدد یك (= 1) در باورشناسی باستانی ایران نشانه‌ی راز آلود خداوند است. عدد دو (= 2) ارزش آیینی دارد: آسمان و زمین ، نرینه و مادینه و... دو بدین سان ساختار و سرشت آفرینش را بر ما روشن می‌دارد. كاربردهای نمادین عدد سه (= 3) این است كه این شمار به گونه‌ای راز آلود ، آفرینش و پدیده‌ی هستی را نشان میدهد. در باورهای ایران از زادگان سه گانه و یا موالید ثلاث سخن به میان رفته ، زادگان سه گانه كانی و یا جاندار است. عدد چهار (=4) ، چهار گوهر را نشان میدهد. در پنج (= 5) می‌توانیم از پنج حس سخن بگوییم. در شش (= 6) به شیوه‌ی نمادین ، جهان آشكار میشود و ما معتقدیم پدیده‌های گِتی شش سویه هستند. اما هفت (= 7) در میان یكان از كارآ یی و ارزش و باور شناختی افزونتری برخوردار است. عدد هشت (= 8) با بهشت در پیوند است. عدد ُنه (= 9) باز شماری است كه در فرهنگ ایرانی ارزش آیینی ویژه‌ای دارد و از شمار سپند (مقدس ، پاك) است. عدد دوازده (=12) در نماد شناسی نشانه‌ی كمال است. دوازده در گروه خودش ارزش بسیار دارد. ما هفت اختر و دوازده برج را داریم. هفت در عدد دوازده گردان است پس اگر دوازده را نشانه‌ی كما ل بدانیم ، این عدد خجسته ترین خواهد بود، زیرا آرمان آفرینش رسیدن به سر آمدگی و كمال است. پس اگر به شمار سیزده (= 13) رسیدید ، این همه از میان خواهد رفت و زمانی كه به چهارده میرسیم ، دوباره گجستگی روی میدهد. ایرانیان از دیر زمان روز 13 را از خانه بیرون می‌رفتند كه بی شگونی این روز را از خود دور بدارند. شاید یكی از دلایلی كه عدد 13 نزد ایرانیان نحس است و مردم برای فرار از این نحسی ، روز سیزده بدر را در دامان طبیعت به سر می‌برند ، ترویج فرهنگ بدشگونی آن توسط مردم از گذشته تا حا ل است".
تركها وتركمنها نیز از جملة این ملل هستند. برخی از اعداد هستند كه در زندگی مردم تركمن نقش مهمی ایفا می كنند كه از جملة آنها می توان به اعدادی نظیر سه ، هفت ، نه و چهل اشاره نمود. غیر از این گونه اعداد ـ كه در ادامة این مقاله به بحث در بارة آنها خواهیم پرداخت ـ اعداد فرد و زوج نیز در زندگی مورد توجة عامة مردم قرار گرفته است. به طور مثال از قدیم الایام اعداد زوج نشانة سعد و مهر و محبت بوده است. زن تركمن به هنگام شركت در مراسم عروسی در داخل بقچه ای كه به همراه خود به خانه داماد و یا عروس می برد ، نان شیرینی را با شمارگان زوج می برد (2 یا 4 یا 6) اما وقتی قرار است به مراسم ختم كسی برود ، اعداد فرد را انتخاب می نماید. از همین موضوع می توان دریافت كه تركمنها اعداد زوج را نشانة ابراز حسن نیت و نمادی برای بیان آرزو در بارة رهایی از واژة "تنهایی" می دانند.
عدد سه (=3):
در این گونه اعداد ، به عدد سه اهمیت زیادی داده شده است. كودك در سه سالگی زبانش گویا می شود. به قول مختومقلی :
اوچ یاشیمدا تانگری بردی زبانی
دورت یاشیمدا داش آتیشان گون‌لریم
این عدد در آداب و رسوم و ضرب المثل ها كاربرد زیادی دارد. به طور مثال : سلام كردن به سه خانه ، سه بار شستن دست و صورت به هنگام وضو ، سه بار گفتن كلمة شهادتین در هنگام مرگ ، سه بار گرداندن اسفند برای هر فرد به منظور حفاظت از چشم زخم و سه گوش بودن دعاهایی كه مادران برای فرزندان خود به گوشة لباس آنها آویزان می كنند. همة این امور از جملة اموری هستند كه هم اكنون به عنوان قاعده و قانون در زندگی بسیاری از خانواده های تركمن بارها تكرار می شود.
این عدد مورد توجة شاعران بزرگی همچون مختومقلی نیز بوده است:
اولوم ضربی اوچ طرفدان اورولدی
عقلیم داغیلیپ، حیرانا گلدی (شعر "ویراناگلدی")
آسمانینگ یوزوندن كهكشان اوچدی
ناگهان اوچ اره نظریم دوشدی (شعر "بولدوم گریانا")
عمر باش گون، منزلی اوچ
دورانینگ بیر ساعت بیله (شعر "بیر ساعات بیله")
رسول مونی‌آیتدی اوچ یولا تكرار
اصحابلاردان نه آواز بار، نه سوز بار (شعر "دوستلار هی")
برخی از موارد استفاده از عدد سه در افسانه ها و داستان های تركمنی : دادن مهلت سه ماهه برای انجام یك كار سخت از سوی پادشاهان افسانه ای ؛ پادشاهان افسانه ها سه دختر و یا سه پسر دارند. دختران پادشاهان در افسانه های تركمنی برای قبول خواستگار ، سه شرط را در مقابل داماد مطرح می كنند. جارچیان در افسانه ها سه شبانه روز مردم را برای شركت در عروسی دعوت می كنند و بالاخره جشن عروسی در افسانه های تركمنی تا سه روز ادامه می یابد.
عدد سه را در ضرب المثل ها و باورهای عامیانه نیز می توان پیدا كرد.
گچی نگ اوچ ، سؤزونگ پوچ
و یا :
قوركان ایت ، اوچ گون اویرار
و یا :
اوچدن سونگ پوچ
در ضرب المثل «اوچدن سونگ پوچ» (پس از سه بار، پوچ) یك نوع باور و عقیده را می توان برداشت نمود و به عبارتی اجداد تركمنها حتی این گونه اعداد را به سطح عقاید خود نیز بالا برده اند.
عدد هفت (=7):
این عدد نیز یكی از پركاربردترین عدد در بین اعداد است كه در زندگی و عقاید بسیاری از ملل و از جمله در بین تركمنها نقش و جایگاه مهمی را ایفا می كند و معانی عمیقی دارد. مانند "یدی اقلیم" (هفت اقلیم) در این شعر از مختومقلی:
یدی اقلیم مانگا گورونر زندان
یا رب خبر بیلرین می، یار سندن! (در شعر "یار سندن")
یا عبارت "یدی پری" (هفت پری) در این مصراع از شعر " بی قرارام دوغریسی" مختومقلی:
گیده بیلمن شهرینگیزگه، خیز - حرامدان قورقارام
یدی پری‌نینگ لفظیدن بیر یادگارم دوغریسی
و یا:
یدی یرده، دوقوز فلك اوستونده
یا رب خبر بیلرین می، یار سندن! (در شعر "یار سندن")
این عدد در تمامی آداب و رسوم ، افسانه ها ، ضرب المثل و دیگر قالب های ادبیات شفاهی و عامیانه كاربرد وسیعی دارد. به طور مثال در ضرب المثل های تركمنی: "یدی اؤلچأپ بیر كس!" ، "چاروا چاروانینگ ایزیندان یدی ییلدا یتر" ، "یسرینگ یدی دیلی بار" ، "اوچ گونلوك یولا چیقسانگ ، یدی گونلوك آذیق آل"
یا در بین تركمنها عبارت "یدی پشت" یا "یدی آركا" به عنوان "هفت نسل" كاربرد دارد و دانستن آن به هر یك از تركمنها توصیه شده است. این "هفت نسل" به ترتیب عبارتند از:
1- اوغول 2- آغتیق 3- چوولوق 4- یوولوق
5- قوولوق 6- یاتلیق 7- آتلیق
همچنین در بین تركمنها عبارت "یدی آتانگ" (هفت پدر تو) چنین است:
1- آتانگ (پدرت)
2- آذان آتانگ (پدر اذان گوی تو / یعنی كسی كه به هنگام تولد در گوش تو اذان خوانده است)
3- عیلیم آتانگ (پدر علم تو)
4- قائین آتانگ (پدرخانم تو)
5- اوغوزخان آتانگ (پدر اوغوزخان تو / اوغوزخان به عنوان نیای بزرگ تركمنها)
6- نوح آتانگ (پدرت كه حضرت نوح است / با این باور كه مطابق با اسناد و كتب قدیم همچون مجمع التواریخ اثر رشید الدین فضل الله ، نسل تركمنها نهایتاً به پسری از پسران حضرت نوح می رسد)
7- آدام آتانگ (پدرت كه حضرت آدم است / به این معنی كه همه انسانها و از جمله تركمنها بنی آدم هستند)
در بین تركمنها "اینگ یاكین یدی قارینداش" (هفت خویشاوند بسیار نزدیك) این افراد هستند:
1- دوغان 2- دوغان اوغلان 3- دولانان 4- قارینداش
5- باباداش 6- اوباداش 7- نِبره
رئیس جمهور تركمنستان در اثر خود روحنامه ، عبارت "تركمنینگ یدی خزینه سی" (خزائن هفتگانه تركمنها) را بكار برده است كه عبارتند از:
1- باش خازینا ـ توپراق (خزینة اصلی ـ خاك)
2- ایكینجی خازینا ـ قلیالچی لیق (دومین خزینه ـ اسبداری)
3- اوچونجی خازینا ـ هالی چی لیق (سومین خزینه ـ قالیبافی)
4- دؤردونجی خازینا ـ مالدارچیلیق (چهارمین خزینه ـ دامداری)
5- بأشینجی خازینا ـ قوشچی لیق (پنجمین خزینه ـ مرغداری)
6- آلتینجی خازینا ـ كیتاپ (ششمین خزینه ـ كتاب)
7- یدینجی خازینا ـ سوو (هفتمین خزینه ـ آب)
عدد هفت در دیوان مختومقلی نیز به تعداد قابل ملاحظه ای تكرار شده است:
یدی داغ، یدی دریا
دالی دنیانی گورسم (شعر "ایكی هلالان")
یدی یسیر بولسا، بیری گووینجنگ
بای خلقی یانگرا بور، قارری اووینجنگ (شعر "برمه فلگه")
عدد نه (=9)
عدد نه نیز در زندگی تركمنها كاربرد زیادی دارد. تركمنها برای بیان دعا جهت تكمیل و بی نقص بودن یك كار ، می گویند: "هر كی زادینگ دوقوزی دوزوو بولسون" (یعنی اینكه: هر كاری كامل و بی نقص باشد / جفت و جور باشد)
یا در این شعر از ظهیرالدین فاریابی كه مدرسین ادبیات ، همواره آنرا برای تفهیم صنعت "اغراق" در شعر ذكر می كنند:
نه كرسی فلك نهد اندیشه زیر پای
تا بوسه بر ركاب قزل ارسلان زند
در دیوان مختومقلی نیز این عدد به تعداد زیادی بكار رفته است. به طور مثال:
دوقوز ساعت، دوقوز آی
اون ایكی اندام جای بجای (شعر "جوشا یتدینگ")
عدد نه را می توان در تمثیلات و ضرب المثل ها نیز مشاهده نمود. به طور مثال: "دویانی دوقوز گون ، سمرأنی سكیز گون" ، "چوپان تایاقین دوقوز بلادان قوتارار"
عدد چهل (=40)
عدد چهل نیز یكی از این گونه اعداد است. این عدد برای بیان مسافتهای طولانی بكار می رود. به طور مثال: " قیرق ییل مایا گزینچأنگ ، بوتین بیر ییل نر گزگین" (از ملانفس) یا در این ضرب المثل ها : "قیرق ییل قیرقین گلسه ده ، عجلی یتن اؤلر" ، "قیش ینگ گونی قیرق تویسلی ، قیركیسی دا قیلیق سیز"
پایان خوش اكثر دسسان ها (منظومه ها) در ادبیات تركمنی نیز برپایی جشن و پایكوبی در چهل شبانه روز به میان می آید (... اولار قیرق گیجه گوندیزلاپ طوی توتوپدیرلار.)
در برخی از موارد ، این عدد ، عدد كثرت است. به طور مثال در این شعر مختومقلی:
قیرق شهری قیزیلدان غرق ادن قارون
گوزی قومدان دولدی پولدان دولمادی (شعر "اقبال بولمادی")
و یا:
عشقیم باردیر مجنوندان آلتمیش اسسه زیاده
قواتیم باردیر قیرق ییل درس آیدارغا فرهاده
(شعر "كونگلوم")
در ادبیات عرفانی نیز عدد چهل معانی تمثیلی زیادی دارد. به طور مثال در اشعار مختومقلی:
قیرق‌لار له جم بولوپ، پیاله ایچسم
كونجی میخانه‌دا آیاغ یتیشسه (شعر "یتیشسه")
چهل تن‌لر ارا باش بولیبان باباین دارغان
مقصده یتر آمان-اسن منزله بارغان (شعر "همخانه گلندیر")
دووره گیریب،گوردوم، اوتورمیش‌چهلتن
سلام بریب، قولون قوچدوم یارانلار (شعر "اوچدیم یارانلار")
كه البته در این شعرها ، مراد از چهل ها و چهلتن ، "ابدال" است. همچنانكه ایشان در شعری دیگر گفته اند:
قیرق عاشق بار، قیرق ابدال
هر باشدا بیر خیال بار (منظومة "بلال بار")
تعداد این گونه اعداد نمادین در فرهنگ و ادبیات تركمن بیش از اینهاست و تنها برای یادآوری و آغاز صفحه ای جدید در تحقیقات ادبی و فرهنگی برای پژوهشگران این زمینه ، تنها به ذكر چند نمونه از این گونه اعداد اكتفا نمودیم و از ذكر بسیاری از شواهد برای هر كدام از آنها نیز خودداری كردیم
ترك های اتروسك-قسمت اول
+0 به یه ن
اتروسكها سازندگان تمدن روم و یونان باستان
پیش از پیدایش روم باستان در ناحیه شمال غربی سرزمین فعلی ایتالیا حكومت بسیار پیشرفته ای بود كه آنرا حكومت اتروسك ها و سرزمین شان را "اتروریا" می نامیدند. آنها از هزاران سال پیش تمدن بسیار درخشانی را پایه ریزی نموده بودند، كه در ، هنر، علوم ریاضی، مهندسی، فلزشناسی، نقاشی، مجسمه سازی، ساختمان، آبشناسی و سایر علوم پیشرفت قابل توجه ای پیدا كرده بودند.
اتروسك ها در هزاره اول قبل از میلاد در قسمت شمال غربی شبه جزیره اپونین (ایتالیا فعلی) زندگی می كردند . حكومت آنها از شمال و جنوب رودخانه ی تیبر و در شرق تا دریای آدریاتیك گسترش داشت. اتروسك ها كه بوسیله یونانی ها به اسم "تیرن"شناخته میشدند تمدن بسیار پیشرفته ای داشتند (در ایران باستان ترك ها را "تور" و سرزمین آنها را "توران"مینامیدند. در یونانی توران را" تیرن" می نامیدند). آنها در توسعه ی فرهنگی رم و ایتالیا بطور گسترده ای دخالت داشتند. ولی بعلت تعداد كم خود بتدریج در بین اقوام "لاتینو-روم" حل شدند.
تحقیقات زیادی در مورد اینكه اتروسك ها كه بودند؟ چه زبانی داشتند؟ از كجا آمده بودند؟ چگونه چنان تمدنی را بوجود آورده اند؟ شده است. محققین اروپائی در ابتدا آنها را از نژاد هند و اروپائی فرض كردند. زبان آنها را به نحوی غیر اصولی رمز گشائی نمودند. بعدها زبان آنها را جزو زبان های وابسته به زبان های هند و اروپائی، ولی از نوع خاص معرفی كردند. عده ای از محققین آنرا جزو زبان هائی كه به هیچ یك از زبان ها وابسته نیست، یافتند. بسیاری از تاریخ دانان در صحبت از اتروسك ها از كلمه ی قوم اسرار آمیز استفاده كردند. بالاخره در بین محققین كسانی پیدا شدند كه واقع گرا تر بودند. در زیر مطالبی از كتاب" ریشه ی ترك ها و تاتارها "، اثر آقای میرفاتح زكیف تاریخ دان و استاد دانشگاه غازان در روسیه فعلی می آورم.
" و. براندن اشتاین" برای مدت های طولانی در مورد ریشه اتروسك ها مطالعه نمود. با در نظر گرفتن پیش كسوت های او می توان براندن اشتاین را حامی نظریه شرقی بودن ریشه اتروسك ها دانست. او آثار زبان های هند و اروپائی در زبان اتروسكها را در نتیجه ی تاثیر زبان های هند و اروپائی بر آن زبان می دانست. "او در این زبان ریشه ی تركی را كشف كرد". و به این نتیجه رسید كه اجداد اتروسك ها در هزاره دوم قبل از میلاد در آسیای مركزی می زیسته اند. از آنجا، آنها به قسمت شمال شرقی آسیای صغیر مهاجرت كرده، و از دامداری به راهزنی دریائی روی آوردند. آقای و. براندن اشتاین، مهاجرت اتروسك ها به ایتالیا را سالهای 900-800 قبل از میلاد در نظر می گیرد. (نمیرفسكی ا. ای، 1983، 13 ). البته باید قبول كرد كه آقای براندن اشتاین بعلت فشار دانشمندان ایتالیائی كه می خواستند، حتی از نظر زبان هم جزو اخلاف اتروسك ها باقی بمانند، نظریه ی خود را پس گرفت.
آقای ا. ای. نمیروفسكی نتیجه گیری كرده است كه زبان اتروسكی، به هیچكدام از گروه های مختلف زبانها ارتباطی ندارد و زبان مستقل غیر هند و اروپائی است.
آقای سلیمانوف در كتاب خود به نام "زبان سنگ نبشته ها"، در بررسی ریشه شناسی كلمات مربوط به زبان اتروسكی ، به این نتیجه رسیده است كه در فدراسیون اتروسك ها ، سنگ نبشته های اتروسك ها، به زبان تمام مللی كه در آن فدراسیون زندگی می كرده اند نوشته دارد.
آقای ف. لطیپوف (لطیپوف، 1994)، تلاش موفقیت آمیزی در كشف رمز از سنگ نبشته های اتروسك ها با استفاده از زبان تركی باستان داشت. ایشان عقیده داشتند كه زبان اتروسك ها یك زبان ماقبل تركی است. این ایده بنظر كمی عجولانه است. بنظر می رسد كه این زبان، زبان تركی در حال حل شدن در زبان رومی است. دانشمند ترك شناس، آقای كاظم میرشان هم، زبان اتروسكی را با زبان تركی مرتبط می داند، ولی در عین حال اعتقاد دارد كه در نتیجه ی تاثیر زبان رومی انحراف زیادی از زبان معمولی تركی پیدا كرده است.
در مورد ارتباط زبان اتروسك ها با تركی تحقیقات دانشمند ترك- تاتار بنام ادیلیا ایدا، باعث ایجاد علاقمندی زیادی می شود. او فرزند دانشمند دیپلمات معروف تاتار آقای صدری مقصودی است. او هم مثل پدرش از دانشگاه سوربن در فرانسه فارغ التحصیل شده است. او یك دیپلمات شناخته شده تركیه شد كه در رم بصورت سفیر تركیه در ایتالیا مشغول به كار گردید.
او تحت تاثیر عقاید پدرش ، كه احساس می كرد، زبان اتروسكی با زبان تركی ارتباط دارد( و در ان مورد تحقیقات گسترده ای را شروع كرد ، كه مرگ زودرس مانع از ادامه ی آن شد. او در عرض سه سال تمام منابع مربوط به اتروسك ها را مطالعه كرد. و در سال 1971 كتابی به زبان فرانسوی با عنوان "ایا اتروسك ها ترك هستند "منتشر كرد. از آن سال تا 16 سال خانم ادیلیا ایدا با جدیت تمام روی این موضوع كار كرد ، و در سال 1985 كتابی تحت عنوان "اتروسك ها ترك بودند" چاپ كرد.
او اتروسك ها را قوم ماقبل ترك معرفی كرد. این عقیده ی ایشان توسط دانشمندان انگلیسی، فرانسوی، و اطریشی، به نام های ، ایساك تیلور، بارون كاررا- دی- ووك، و ویلهلم برندن اشتاین(ادیلیا ایدا، 1992، 11) تأئید شده است.
زبان اتروسك ها، در مرحله ای كه مورد مطالعه قرار گرفته، یك زبان تركی معمولی از نوع اغوز –قبچاق نبود. آن زبان تحت تاثیر تعدادی از زبان های اروپائی غربی، از زبان اصلی تركی بمقدار زیادی انحراف پیدا كرده و تغییر یافته بود. در ضمن زبان ماقبل ترك (پیرا ترك) هم نبوده است ، زیرا از زبان اتروسك زبانی منشعب نشده است. ولی در هزاره ی دوم قبل از میلاد انحراف شدیدی نسبت به زبان تركی عادی پیدا كرده است.
مطالبی كه در بالا و از كتاب آقای زكیف، به آن اشاره شد بیشتر برای این بود كه بگوئیم اصولا اروپائی ها در مورد قبول ریشه ی تركی و یا شرقی تمدنشان، مقاومت نشان می دهند. ولی در نهایت نمی توانند مدارك تاریخی را تا ابد مخفی نگهدارند. و در جائی مجبور به قبول واقعیت می شوند. همانطور كه در مورد تاریخ اتروسك ها اتفاق افتاد.
مطالبی كه در زیر ترجمه می كنم مربوط به تئوری آقای" گرازیانو بوچولینو" محقق و اتروسك شناس ایتالیائی است كه ریشه اتروسك ها را از شرق میداند.
عقیده من در مورد ریشه تمدن اتروسك ها
نوشته: گرازیانو بوچولین
●ترجمه: دكتر رحمت قاضیانی
حالا، تصمیم دارم كه عقیده خود را در مورد ریشه فرهنگ اتروسك ها گزارش كنم. این اعتقاد یا تئوری جدید، در طول مطالعات من در محل مونتوولو(كوهی در شمال و مركز ایتالیا كه آثاری از اتروسك ها در آن پیدا شده است:مترجم)، احتمالا معبد اصلی، و یا ناف دنیای اتروسك ها كه هنوز برای دانشمندان ناشناخته است به بلوغ رسید و شكل گرفت. علاوه بر این، تحقیقات من باعث شده است كه علائم باستانی، مثل سنگ بیضی شكل، و صلیب، بعنوان یكی از علائم اولیه ی دین اتروسك ها كشف شود (اینها علائمی هستند كه در دین مسیحیان بعنوان علائم مذهبی استفاده می شوند. مترجم). من فكر می كنم كه اطلاعات من روشنائی جدیدی به تحقیقات مربوط به اتروسك ها می دهد و به تئوری من استحكام بیشتری ببخشد.
من فكر می كنم، اسرار این ملت، بیشتر بعلت این است كه امپراطور" تیبریوس كلاودیوس"، در سالهای اولیه رواج دین جدید مسیحیت در غرب، احتمالا برای حفظ دین جدید بسیاری از آثار فرهنگی، مثل 20 جلد تاریخ نوشته شده ی اتروسك ها، آثار بسیاری از معاصران آنها و بسیاری از آثار ادبی اتروسك ها را نابود كرده است. دلیل این ادعا نوشته های "تئودوسیو" (391-392 بعد از میلاد) است كه از وجود چنین آثاری یاد كرده است . ولی تاریخ دانان تا كنون با حسن نیت ادعا كرده اند كه متاسفانه هیچ اثری از آن نوشته ها یا آثار همدوره های آنها در مورد اتروسك ها باقی نمانده، و یا از بین رفته است.
وقتی ما در مورد اتروسك ها صحبت می كنیم اغلب از كلمه ی" تمدن اسرار امیز اتروسك ها" كه ریشه تمدن آنها برای محققین و دانشمندان نامشخص است صحبت می كنیم. از طرف دیگر، بسیاری از اتروسك شناسان این ادعا را بی پایه می دانند.
امروزه سه نوع فرضیه مخالف هم در مورد ریشه اتروسك ها وجود دارد. فرضیه اول ریشه شرقی اتروسك ها است كه اولین بار توسط هرودوت مطرح شده و توسط بسیاری از معاصران و دانشمندان بعد از او تائید شده است. در حال حاضر این تئوری توسط بسیاری از دانشمندان غیر ایتالیائی تائید شده است. در مقابل، فرضیه دیگری وجود دارد كه ابتدا توسط "لی ویو"، با احتمال ریشه ی شمالی برای اتروسكها، كه قبایل رتی و وینتی، میتوانند اخلاف آنها باشند مطرح شده است. این فرضیه توسط تاریخدانان معاصر رد شده است. سپس تئوری منطقه ای بودن ریشه اتروسك ها توسط ، "دیوسینیوس" از هالیكارنوس، چهار قرن بعد از هرودوت مطرح شده، و ان تنها صدای مخالف در قرون گذشته است كه احتمالا علت ایدئولوژیك داشته است. این ایده در سال 1942 توسط "ماسینو پالاتینو" بازسازی شده است. او با هدف حذف بحث در مورد ریشه اتروسك ها، آنرا مطرح كرده است، ولی این بحث را پیش كشیده كه اتروسك ها فقط در محدوده ی" اتروریا" رشد كرده اند.
من فكر می كنم این ابداعات ایتالیائی ها، فقط مشخص شدن ریشه اتروسك ها را به تاخیر بیندازد. زیرا تمدن فوق نمیتواند فقط در محدوده ی اتروسك ها با ارتباط اقتصادی بسیار كم با شرق و یا ارتباط با تعداد كم مهاجرین از شرق، كه در زمانهای بسیار قدیمی به منطقه آمده اند ایجاد شده باشد. بعلاوه، با دانستن اینكه بعد از اعلام این نظریه توسط پالاتینو بوسیله "هوئه پلی" در یك مجموعه چاپ و به موسولینی اهدا شد می توانیم نتیجه بگیریم كه برای تحریكات احساسی و بزرگ نمائی تمدن درخشان روم باستان این فرضیه ایجاد شده است. او با این كار طرز فكر بخصوصی را بوجود آورد كه هنوز هم بعضی از تاریخ دانان ایتالیائی دنباله رو آن هستند. بهرحال، خواندن كتاب اخیر" م. توره لی"، كه از پیروان پالاتینو است این احساس را بوجود می آورد كه تئوری پالاتینو به سوی تئوری شرقی بودن ریشه اتروسك ها تمایل پیدا می كند. در واقع توره لی می گوید كه، "آمدن یك گروه از افراد با تمدن بالا، و هم زبان با اتروسك ها، باعث پیشرفت آنها شده است، ولی برای آقای توره لی آمدن این مهاجرین یك مسئله ی جانبی است. شخصا من فكر می كنم كه تئوری های فوق وقتی درست است كه بطور كلی در نظر گرفته شود. بعبارت دیگر، باید گفت كه گروهی كه تمدن اتروسك را بوجود آورده اند، مردمانی با ریشه ی شرقی و متاثر از تمدن آناطولی و بین النهرین، بوده اند. در دوره ی برنز آنها بتدریج از طرف شمال، احتمالا از طرف رودخانه ی دانوب، و بعدا از طریق رودخانه ی پو و رنو و گذشتن از دریای آدریاتیك، و در نهایت با گذشتن از دریای " تیره نیان" و دریای مدیترانه ی شرقی، در طی چندین قرن به ایتالیا وارد شده اند. به روشنی می توان گفت كه تمدن این گروه مهاجر در غنای سرزمین جنوب رودخانه ی" پو" كه بعدا "اتروریا" نامیده شده، رشد كرده است. بنابراین اگر این نظر درست باشد نمی توان ریشه ی این تمدن را ایتالیائی نامید بلكه تمدنی با ریشه ی شرقی خواهد بود. بعلاوه، وقتی ما از تمدن اتروسك ها صحبت میكنیم، بهتر این است كه از ریشه ی تمدن پیشرفته ی آنها در مقابل تمدن ابتدائی دیگر مردمان ایتالیائی آن زمان صحبت بكنیم. از طرف دیگر دلیلی بر مهاجرت گسترده ی مردم در منطقه ی اتروسك مثل آنچه در جنوب ایتالیا توسط یونانی ها شده است وجود ندارد، بلكه بیشتر بنظر می آید كه گروه های كمی از مردم با تمدن مشابه، احتمالا از ریشه ی مردم آناطولی(قبل از تسلط هلنی ها بر یونان و آناطولی، ساكنین آن مناطق را تیرن و یا پلاسگی ین خطاب می كردند، كه آنها هم ریشه شرقی داشته اند و در واقع تمدن یونانی دنباله تمدن اژه ای این اقوام است:مترجم) و یا از بین النهرین بتدریج به آنجا مهاجرت كرده اند. در زیر من به علل و دلایلی كه به این مهاجرت های تدریجی ختم شده است می پردازم.
احتمالا، این مهاجرت ها درست بعد از پایان دوره مفرغ در زمانی كه انسان های كمی در ایتالیا زندگی می كردند، اتفاق افتاده است. بهرحال برجستگی آنها از نظر علمی باعث شده است كه قدرت برتر در آن ناحیه باشند. بعد از قرنها در ابتدای دوره آهن، این فرهنگ به نام" فرهنگ میلانو وین"نامیده می شد، و آن قسمتی از دشت پادانا و مركز ایتالیا را در میان می گرفت. در نتیجه با مهاجرت تدریجی و اصولی تر مردمانی با همان زبان و فرهنگ شرقی از همان ناحیه قبلی و از ناحیه جنوب، فرهنگی كه به نام "ویلانو وین" نامیده می شد، به تمدن پیشرفته تری بنام "تمدن اتروسك" تبدیل شد.
به عبارت ساده تر، من فكر می كنم كه پیشرفت ملت و فرهنگ اتروسك، را می توان با پیشرفت ملت و فرهنگ كشور معاصر "امریكا" مقایسه كرد، كه همه ما در مورد تاریخ ان اطلاع داریم. رسیدن تدریجی مهاجرین اروپائی، و غنای سرزمین امریكا، بعد از چند قرن باعث بوجود آمدن یك مركز تمدن جدید و یك قدرت اقتصادی جدید شد. امروزه كسی نمی تواند بگوید كه این تمدن بطور خود جوش در امریكا بوجود آمده است، ؛بلكه تحت تاثیر فرهنگ مهاجرین اروپائی، در طی چندین قرن تمدنی بوجود آمده است كه تا حدودی با فرهنگ اولیه اروپائی فرق دارد.
ریشه "آناطولی-بین النهرینی" تمدن اتروسك ها توسط اطلاعات گسترده ای در زمینه های مختلف، مثل فلزشناسی، آبشناسی، ساختمان، هنری، مذهبی و بعضی تمایلات، مربوط به غیب گوئی، جواهرات و آرایش، نظافت محیط و غیره تائید شده است. وقتی ما به موزه ای مربوط به اتروسك ها وارد می شویم، احساس می كنیم كه دریك موزه ی فرهنگی شرقی هستیم. استفاده از وسائل بسیار شیك و زیبا در تزیینات ساختمان، انتخاب وسائل زندگی اعلا در تضاد با ایتالیائی های اطرافشان، و حتی با یونانیان همعصرشان كه زندگی قابل قبولی از نظر استاندارد زندگی داشته اند، بوده است. شباهت زبانی بین زبان اتروسكی و زبان لمنی ها، به نفع ریشه ی ناحیه اژه ای-آناطولی اتروسك ها در هزاره ی قبل از میلاد است. همچنین نقش پایه ای زن در نقوش مربوط به اتروسك ها نشان از تمدن مادر شاهی باستانی شرقی دارد كه در آن الهه بزرگ مورد پرستش قرار می گرفته است. این عناصر باعث تفرق تمدن آنها از معاصرانشان كه در آنها توفق مرد بر زن بطور واضح وجود داشته كه فقط در قرن اخیر پس از مبارزات طولانی توانسته اند به حقوقشان برسند. باید بخاطر آورد كه" پلاتو"(فیلسوف یونانی:مترجم) در اثر خود بنام" تیمئو" زن ها را چیزی پائین تر از انسان بحساب آورده است و این اختلاف بسیار زیاد بین تمدن یونانی كه تمدن شرقی اژه ای هم روی آن بسیار اثر گذاشته، و تمدن اتروسك ها را نشان می دهد.
با الفبای رونی تركی
بعلاوه، همانطور كه در مقالات، و وب سایت هایم، بعد از كشف مركز مذهبی اتروسك ها در قله كوه مونته ولوونوشتم، بررسی تعدادی یافته ها از قبیل، علائم، افسانه ها ، نامگذاری مناطق مختلف، ارتباط بسیار روشنی بین این كوه و شهر اتروسكی" مارزوبوت تو" پیدا كردم. این یافته ها مرا به این اعتقاد واداشت كه قبول كنم كه سنگ های بیضوی بر روی قبرهای" مارزوبوت تو" و در قبرستان های اتروسك ها علائم مذهبی بسیار مهم ، حتی برای اتروسك ها بوده است. این سمبول سنگ بیضوی، نشانه ی دیگری از نزدیكی تمدن اتروسك ها به تمدن های شرقی است. از نظر بسیاری از اتروسك شناس ها سنگ بیضوی فقط یك سنگ قبر ساده است. علائم دیگری، مثل صلیب حك شده در داخل یك دایره، و مار و دو قمری همراه آن كه در مراكز مذهبی دیگری، مثل دلفی، دلوس، ملیتوس، متسامور، و تبه، و بسیاری مراكز شرقی دیگر یافت شده است دلیل دیگری بر شرقی بودن اتروسك ها است چون نمیتوان آنها را فقط با ارتباطات تجارتی ساده با شرق از آنها كسب كرد. صلیب كه معمولا داخل یك دایره حك شده است و من آنها را در مونتوولو و "مارزوبوت تو" پیدا كردم، مثل بسیاری از علائم اتروسكی، از نوع علائم تمدن" ویلانووین"، كه تاكنون فقط علائم تزئینی ساده فرض میشد، بوده است. صلیب متساوی الضلاع در حكاكی های سومرهای باستانی بعنوان علامت الوهیت استفاده می شده است. {توضیح مترجم:آقای مراد حاجی در كتاب خود موسوم به"اروپای آسیا"جلد اول(اروپا، تركی، و استپ بزرگ) در مورد عدم شناخت مسیحیان از صلیب واسرار آن سخن می گوید:"من البته، از صلیب سنت جورج شروع می كنم كه كاملا شبیه صلیبی است كه در اعصار قدیم در آلتایی مورد استفاده قرار می گرفته است. سوالات زیادی مطرح شده است، چطور آن را سنت جورج نام گذاشتند و این صلیب چگونه در مسیحیت و تحت چه شرایطی پیدا شد؟ میدانیم كه در حال حاضر صلیب علامت مسیحیت است. ولی همیشه اینطور نبوده است. تا قرن چهارم میلادی مسیحیان صلیب را قبول نداشتند و سعی می كردند از آن دوری بكنند. (برای اولین بار در فرهنگ لغت بوك هاوس و افرون در مورد آن خواندم) من از نوشته ی نویسنده مسیحی قرن سوم آقای فلیكس مینوسیوس یادداشت بر داشتم: "در مورد صلیب، ما آنها را پرستش نمی كنیم، ما- مسیحیان- به آنها نیاز نداریم، شما، كفار، كه ساخته های چوبی برایتان مقدس است، آن صلیب های چوبی را پرستش كنید"}. ریشه ی بسیار قدیمی برای این سمبل های مذهبی، نشانه ای از ریشه ی بسیار دور این ملت است. "سنگ بیضوی" می تواند ما را به" افسانه ی پلاسگی ین"در "یورینوم" باز گرداند ، كه به تخم اولیه، بعد از اینكه توسط، افیون، مار مخلوق خودش، بارور شد، حیات میدهد و مار بلافاصله بدور تخم پیچیده و بی حركت تا زمان باز شدن تخم باقی ماند و از باز شدن تخم تمام موجودات و كائنات بوجود آمد. (یكی از افسانه های قدیمی خلقت است كه در آن مادر شاهی، و یك خدائی اصل است، در آن الهه به مردان توفق دارد، و از رب النوع های دیگر زودتر بوجود آمده است. این الهه به تمام موجودات جهان حیات می بخشد. یورینوم در ابتدای پیدایش جائی برای سكونت ندارد لذا او از هوا آب را جدا می كند و در آب زندگی را شروع می كند. از باد شمال موجودی جدید، افیون، مار بزرگ را بوجود می آورد. پس از آمیزش با مار یورینوم به قمری تبدیل شده و تخمی از او بوجود آمده و با دستور او مار تا زمان باز شدن تخم، هفت دور بدور آن پیچیده و آن را محافظت می كند. در نهایت پس از باز شدن تخم، تمام موجودات، مثل خورشید ماه و غیره از آن بوجود آمدند:مترجم)
سنگ بیضوی با مار پیچیده بدور آن ، كه در نقاشی های روی دیوار در "پمپی" وجود دارد حتما ریشه اتروسكی دارد.
قابل توجه است كه زائران مسلمان وقتی به زیارت كعبه در مكه می روند، در آن سنگی سیاه با شكل بیضوی و به قطر حدود 18 سانتی متر را می بوسند.
حال میرسیم به پاسخگوئی به مهمترین سئوال! چرا و چگونه این مهاجرین شرقی با فرهنگ احتمالا مشابه بتدریج و بطور مستمر، به اتروریا آمدند و در طول چندین قرن ملتی یكدست و ثروتمند را در آنجا بوجود آوردند ؟ ما می دانیم كه اولین كسانیكه وارد امریكا شدند و آنجا را سرزمینی ثروتمند یافتند به هم میهنان خود از وجود چنان سرزمین ثروتمندی خبر دادند و این باعث شد كه افراد بسیاری به سرزمین جدید مهاجرت بكنند. احتمال بسیار وجود دارد كه در زمانهای باستان، بین مراكز مذهبی مختلف و با فواصل بسیار، ارتباط مستمری وجود داشته باشد. همانطور كه در مطالعات قبلی خود از امكان استفاده از كبوتران نامه بر و امكان جابجائی سالانه یا دو سال یكبار آنها در نقاط مشخص، مطرح كرده ام، در گذشته هم می توانسته اند برای ارتباط از آن طریق استفاده نمایند. احتمالا این نقل و انتقالات كبوتران، بطور سری و گاه نیز با كاروانها انجام می شده، كه بطور مستمر از همان ملت با فرهنگ مشابه، برای مهاجرت به آن منطقه می آمده اند. احتمال وجود این نوع ارتباط لازم و آسان بین مراكز مذهبی در گذشته می تواند، وجود بسیاری از مراكزی را كه از نظر ما اسرارآمیز و افسانه ای هستند را توجیه نمایند.
در نهایت بعد از خواندن كتاب "جیووانی سمه رانو" اطمینان بیشتری به داشتن ریشه ی شرقی اتروسك ها پیدا كردم. در حقیقت این دانشمند نود ساله و عضو انستیتو شرق شناسی شیكاگو بعد از شصت سال تحقیق و مطالعه، ریشه سومری و اكدی زبان اتروسك ها و بنابراین زبانهای لاتینی و اروپائی را ثابت كرده است . در چنین حالتی تئوری ریشه ی هندو اروپائی زبانها فقط یك دروغ شمرده می شود. تئوری های او برای سالهای طولانی توسط اكادمی ایتالیا مورد بی مهری و عدم توجه بوده است، تا اینكه اخیرا كتاب او با نام "ریشه تمدن اروپائی" توسط فیلسوفان بزرگی مثل، ماسینو كاجیاری، امانوئلو سره وینو ، و اومبرتو گالیم برتی مورد تائید و تكریم قرار گرفت. ولی هنوز هم بسیاری از تاریخ دانان فرهنگستان ایتالیا بعلت اینكه با تئوری های ظاهرا بدیهی آنها هماهنگی ندارد گفته های او را قبول ندارند.
11/4/1386
References
1) Massimo Pallottino Etruscologia Hoepli, 2003, 110
2) See the article of Sergio Frau, Etruschi, cosi il fascismo ne cancellò le origini La Repubblica. maggio 2001 and also reported on the web:http://www. parcodiveio. it/_ita/articoli_02. htm
3) Mario Torelli, Storia degli Etruschi, Ed Laterza, 28, 2001.
4 )Graziano Baccolini, Hera,16,61, 2001; Hera 41,76,2003 . This research is also reported on the web :http://www. fci. unibo. it/~baccolin/summary. htm
5) Regarding the use of traveller pigeons see my web page:http://members. xoom. virgilio. it/Farf/ipiccioviagg. html
5) Luciano De Cresenzo, I Grandi Miti Greci, Oscar Mondadori, 2003 pag. 247-8
6) Giovanni Semerano, L’infinito: un equivoco millenario, ed. Mondadori, 2001. , Giovanni Semerano, Il popolo che sconfisse la morte ed Mondadori, 2003.
- Giovanni Semerano had to wait 90 years before receiving his first institutional acknowledgement for his important discoveries concerning ancient languages, in particular, the Etruscan language. In fact in Florence, July 2001, Semerano received the "Silver Plaque" by the Tuscany Regional assembly that the president Riccardo Nencini attributed to him for his hypothesis on the "mother of all languages" which for Semerano is the Acadian-Sumerian.
G. Baccolini Università di Bologna , Italy, September 2003
E-mail: baccolin@ms. fci. unibo. it
My preferred web site about Etruscan Civilization :http://www. mysteriousetruscans. com
فلسفه عدد شش در فرهنگ تركان سومر
+0 به یه ن
دورنانیوز- سرویس تاریخی و فرهنگی: یكی از ابتكارات عجیب و غریب ملت سومر، خلاصه كردن هر چیز و هر شیئی در عدد و رقم شش و ده است. یعنی سومرها در هرچیز به رقم شش تكیه كرده و آنرا در همه چیز ملاك قرار می داده اند. بطور مثال، تقسیم سال به۱۲ ماه (ضریب۲ از۶)، تقسیم ماه به۳۰ روز (ضریب۵ از۶)، تقسیم روز به۲۴ ساعت (ضریب۴ از۶)، تقسیم ساعت۶۰ دقیقه و دقیقه به۶۰ ثانیه (ضریب۱۰ از۶ ) و یا محدود كردن مقدار سفر یكروزه در شش فرسخ (هر فرسخ۶ كیلومتر است) و… همه از این مقوله هستند.
عجیب اینكه قرآن مجید هم از۶۶۶۶ آیه مباركه تشكیل شده است، یا خداوند متعال كل مخلوقات را در شش روز خلق كرده است، و یا امامان شیعه عبارتند از۱۲ معصوم علیه السلام، یا بنی اسرائیل از۱۲ سِبط و دودمان تشكیل شده است، یا با اصابت عصای حضرت موسی به سنگ، ۱۲ چشمه از سنگ جاری شده بود، و یا قبر امام حسین(ع) سرور شهیدان آنهم در سرزمین سومریان شش گوشه است، و نیز بیت عتیق (كعبه معظمه) در مسجدالحرام شش گوشه است.
و بالاخره تعداد حروف الفبای میخی۳۶ (مضرب شش از عدد شش) بود. محل نمائی كه در حج و عمریه احرام بسته می شود، شش مكان است:۱) ذوالحُلیفه ، مسجد الشجره ، مدینه ۲) الجُحفه۳) یَلَملَم۴) قرن المنازل۵) العقیق۶) مكه … حضانت كودك پس از طلاق شش ماه است؛ و نیز عالم، ماده، عناصر طبیعی از شش تشكیل شده است (جهات سته) و هر انسان از شش طرف مقید و محصور است؛ (شرق، غرب، شمال، جنوب، بالا و پایین) حركت و تكامل و پیشرفت برای انسان و یا غیر انسان در غیر این شش جهت غیرممكن است.
گفتیم كه در تقویم توركان سومری و دیگر ملل ترك عدد شش و یا مضربی از آن كاربرد وسیعی دارد. در تقویم تركان برای هر دوازده ماه سال نام یك حیوان اطلاق شده است. البته این اهمیت دادن به برخی حیوانات را، در كتاب آسمانی خود نیز شاهدیم. در قرآن، عنوان خیلی از سوره های مبارك با نام حیوانی معرفی شده است: البقره (گاو، گاو نر) ، الانعام( چهارپایان )، النحل( زنبور )، العنكبوت ، النمل( مورچه) و… .
فلسفه عدد و رقم شش سومئریان، در مورد ماههای سال نیز مدنظر بوده است. چون تعداد این حیوانها مضرب دو از عدد شش بود. از آنجا كه ترتیب و تقدم و تأخر این۱۲ حیوان از هزاران سال پیش شروع شده، هرگز مقدم و مؤخر واقع نمی شوند و ترتیب خود را از دست نمی دهند. بدون شك اختصاص نام این این حیوانها به نامهای سال نه از باب تعیینی و تخصیصی، بلكه از جهت تعینی و تخصصی بوده است. بدین معنا كه تغییرات طبیعت و وضعیت كواكب موجب بروز و ظهور خصایص خوب و بد یكی از حیوانات دوازده گانه در آن سال و در آن كشور شده است و مردم به گونه ای در آن سال خیر دیده و یا زیان برده اند، از اینرو آن سال در یادها مانده و بنام آن حیوان نامیده شده است. در اینمورد آقای دكتر ابوالفضل نبی در صفحه۸۳ كتاب خود بنام «تقویم و تقویم نگاری» نوشته است: محمود بن الحسین بن محمد الكاشغری در دیوان «:لغات الترك» خود، تحت ماده «برس» مطالبی نوشته كه خلاصه آن چنین است: اقوام و ملل ترك پیش از ابداع و اختراع این تقویم (تقویم۱۲ حیوانی تركان)، دارای تقویم دقیقی نبوده اند، تا اینكه از پادشاهان تورك، یكی از روزها در ثبت تاریخ یكی از جنگها دچار اشتباه می شود، از اینرو به شخصیتهای موجود در كنارش دستور می دهد، تقویمی تهیه كنند و با مبداء قرار دادن آن در حد ممكن از اشتباه جلوگیری نمایند. درباریان پس از بحث و تبادل نظر زیاد تصمیم گرفتند كه تقویمی در رابطه با برجها و صور فلكی۱۲ گانه بسازند. اما استفاده از نام برجهای فلكی به خاطر پاره ای علل مورد قبول و تصویب قرار نگرفت. در همین اوضاع و احوال در دشت «ایلا» مراسم شكار ترتیب داده شده بود. از میان تمامی حیوانات۱۲ حیوان موفق شدند كه از رودخانه موجود در دشت «ایلا» عبور كرده و خود را به ساحل دیگر آن برسانند. موفقیت این۱۲ حیوان در گذشتن از رودخانه، باعث شد كه نام آنان بترتیب عبور از رودخانه عنوان سالها قرار گیرد. یعنی آنكه اول از همه موفق به گذشتن از رودخانه شده بود، اول، و دومی دوم و بالاخره آنكه در آخر از همه گذشته بود، آخر شد.
نام این حیوانها كه عنوان سالها قرار می گیرند، بترتیب عبارتند از: ۱- سیچقان، سیچان ( موش)۲- اوْد، اؤكوز (گاونر)۳- پارس، بارس(یوزپلنگ)۴- توشقان، دوْوشان ( خرگوش)۵- ناك، ناققا ( نهنگ)۶ -ییلان، ایلان(مار)۷- یوند، آت ( اسب)۸- قوْی، قوْیون ( گوسفند)۹- بیجین، پیچی ( حمدونه)۱۰- تخاقوی، توْیوق ( مرغ)۱۱- ایت (سگ)۱۲- قوْنقوز، دوْغوز ( خوك)
هر كس قادر است مشخص نماید كه، در كدام سال و زمان مربوط به كدام حیوان بدنیا آمده است و طالعش چه می باشد. برای اینكار كافی است كه هر كس بتاریخ تولد خود عدد شش را علاوه نماید (بطوریكه می بینیم در این كار هم عدد شش مشكل گشاست) و حاصل را به عدد۱۲ تقسیم نماید، باقیمانده هر چه باشد سال مربوط بشماره آن حیوان و عنوان سال تولد اوست. اگر باقیمانده صفر باشد، عنوان سال «دونقوز» یا خوك است.
بطور مثال من نویسنده این مقاله متولد۱۳۲۱ هستم:
۱۳۲۷=۶+۱۳۲۱
(باقیمانده=۷) +۱۲×۱۱=۱۲÷۱۳۲۷
درباره عنوان شدن نام۱۲ حیوان بر سالها، اعتقاد دیگری نیز وجود دارد: چینی ها، ژاپنی ها، هندیها و بطور كلی بودائی ها، غیر از كاركردن براساس تقویم تركان، به این تقویم حرمت و تقدسی خاصی نیز قائل بوده اند. چون به اعتقاد بودائی ها، جناب بودا، بمانند دعوت انسانها به آئین خود، تمامی حیوانات را نیز به آئین خود دعوت كرد. اما از میان تمامی حیوانات، فقط۱۲ حیوان یاد شده به بودا ایمان آورده و دین او را پذیرفتند. بودا هم بدین سبب تمامی مقدرات و سرنوشت دنیا را در اختیار این۱۲ حیوان قرار داد. از اینروست كه بودائیان با چشم ستایش آمیز به این۱۲ حیوان نگاه می كنند. مثلا، در معابد بودائیان موشها از سر و كول زوّار بالا می روند.
منافع و مضرات موجود در این دوازده حیوان، در واقع با خمیره انسانی درآمیخته و قابل جدا كردن نیز نمی باشد. بطور مثال، انسانها ذخیره مواد غذائی از طرف موشها را، شریك زندگی انسان بودن گاو را، منبع الهام تهور و شجاعت بودن پلنگ را برای انسان سمبل عظمت و قدرت و نیرو بودن نهنگ را در خلقت، زندگی موشیانه مار را، جولان و جذابیت و قدرت اسب را، وسیله وفور نعمت و تأمین گذران انسان توسط گوسفند را، خلاقیت و اصالت فكری میمون را، در هر مقوله در كنار انسان بودن مرغ و رنگین كردن سفره انسان را، وفای سگ را ضرب المثل ساخته اند. از اینرو معرفی سالی بنام یك حیوان (از حیوانات دوازدگانه مذكور) در واقع برای ملتها تداعی كننده یك سری ویژگیهای اخلاقی و معنوی و رویدادها و حوادث طبیعی و سیاسی و اجتماعی در آن سال می شود.
نام ماههای ایلامی و احتمالاً سومری چنین بوده است: ۱)حادوكانناس۲) تورمور۳)ساكورشیس۴) كار مابداس۵) تورناب شیش۶) قارباسیس۷) باگییاتیس۸) مارقاس ناس۹) حاسیاتیاس۱۰) حاناماكاس۱۱) سامیماس۱۲) میكانناس، و تعدادی از این نامها از طرف هخامنشیان بطرز ناقصی مورد تقلید قرار گرفته و با زبان خودشان تطبیق داده اند.
تقویم سومرها از عید (نوروز) یعنی از اعتدال ربیعی كه خود كاشف آن بوده اند، شروع می شود. غیر از اقوام و ملل اورال – آلتای بویژه ملل تورك در فرهنگ و ادبیات هیچ قوم و ملتی عید وجود نداشته است. چون آغاز سال در میان فارسها از پائیز، زردشتیان از زمستان، مسلمانان از هجرت پیامبر(ص) از مكه به مدینه، و مسیحیان از میلاد حضرت عیسی بوده است. تقویم قدیم مصر نیز از اواخر پائیز و اوایل زمستان شروع می شد. تقویمهای بخت النصری و قبطی هم از اول دیماه آغاز می شد. آغاز تقویم رومی هم از بنای شهر روم بود كه بعدها به تقویم مصری و سپس تقویم اسكندری تبدیل شد و سرانجام از طرف پاپ به تقویم میلادی تغییر یافت. یونانیها هم تقویم خود را از المپیك شروع كرده اند و آغازش از اول تابستان بود. یهودیان نیز مبانی تقویم خود را هبوط آدم(س) قرار داده اند و شروع آن از پائیز است.
بنا به عقیده دانشمندان و پژوهشگران، از زمانی كه تمدن شروع گشته، تقویم نیز آغاز شده است.
نام نخستین روز هفته (شنبه) واژه ای تركی است و در اصل «شَن به ی» و «سَن به ی»و یا بطور ساده بیگ بوده است. در رابطه با وجه تسمیه اش می توان گفت، نخستین انسانها اساساً كارهای عمومی و عام المنفعه را به نوبت و به تناوب انجام می داده اند. بویژه آن زمانها كه وسیله معیشت و گذران انسانها، گاو و گوسفند و چهارپایان بود. در آن زمانها نوبتها كاملاً رعایت می شد. بطور مثال، در نخستین روز هفته یك نفر تعیین می شد كه گوسفندها و دیگر حیوانات را به چرا ببرد. میدانیم نوبت به هر كس می رسید، آن شخص نوعی برتری در خودش حس می كرد و دیگران نیز خطاب به او «شَن به ی» یا «سَن به‌ی» یا به طور ساده «به ی» می‌گفته اند (بیگ خوش و مسرور تو بیگ هستی – بیگ) در اثر كثرت استعمال «شن به‌ی» و «سن به ی» فرم «شنبه» به خود گرفت و بیگهای بعدی به ترتیب شماره تعیین می شدند.
در فرهنگ تركی آزربایجانی نام فصلها بترتیب عبارتند از:۱) یاز۲) یای۳) گوز۴) قیش ، و
نام ماههای فصل بهار (یاز): ۱) یاز ایلكی ، قوْچ ، آغلار گولر آی۲) یاز اوْرتاسی ، بوغا ، گولن آی۳) یاز سوْنو ، ائكیزلر ، قیزاران آی.
نام ماههای تابستان (یای): ۱) یای ایلكی ، یئنگه ج ، قوْرا پیشیره ن آی۲) یای اوْرتاسی ، آسلان (ارسلان) ، قویروق دوْغان یا قویروق دوْلان آی۳) یای سوْنو ، باششاق ، زورمار آی.
نام ماههای فصل پاییز (گوز): ۱)گوز سوْنو ۲) اوْخ آتان ۳) آذر آیی.
نام ماههای فصل زمستان (قیش): ۱) قیش ایلكی ، اوْغلان ، چیلله آیی۲)قیش اوْرتاسی ، قوْوا ، دوْنداران آی۳) قیش سوْنو ، بالیق لار ، بایرام آیی.
نام روزهای هفته نیز در فرهنگ تركی آذربایجانی از این قرار است:
یئل گونو = یوْل گونو = جوما (جومه) ائرته سی -شنبه
تان گونو = توْرپاق گونو- سود گونو = بازار گونو = شنبه ائرته سی-یكشنبه
دوزگونو = تك آخشامی = بازار ائرته سی-دوشنبه
تورك گونو = آرا گون = تك گونو = سالی -سه شنبه
اوْدگونو = سالی ائرته سی = تك ائرته سی -چَرشنبه = چهارشنبه
سوگونو = سای گونو = جوما (جومه) آخشامی – پرشمبه – پنجشنبه
ائل گونو = آینی گون = یئی گون- آدینا – جوما (جومه) گونو – جمعه
نویسنده: پرویز یكانی زارع