«تبریز، شهر اولین ها». این عبارتی است كه امروز برای تمام گوشها آشناست. سوای مصادیق عینی آن، عبارت مذكور مخصوصاً با نامگذاری بر اثر شادروان صمد سرداری‎نیا تثبیت گردید و حق آن از سوی تمامی وجدانهای آگاه و شریف در سراسر كشور ادا می‎شود.

در جایی «نزدیكتر بودن این شهر به اروپا (با توجه به موقعیت آن در جغرافیای كنونی ایران)» را به عنوان علت تظاهر هر اولینی در تبریز خوانده بودم. اما آیا این ویژگی می‎تواند به عنوان علت اصلی یا حداقل مهمترین علت بوده باشد؟ در حالیكه شهرهایی مثل بازرگان، خوی یا اورمیه با این مورد سنخیت بیشتری داشته و دارند.

ژان یونیر در كتاب خود «دلاوران گمنام ایران در جنگ با روسیه تزاری» می‎نویسد: «تبریز در آنزمان ... از حیث وسعت و كثرت جمعیت اولین شهر ایران محسوب می‎شد و سفرای دول اروپایی در تبریز به سر می‎بردند در صورتیكه تهران پایتخت كشور بود... تبریز نسبت به تهران یك شهر متجدد بشمار می‎آمد و مردم تبریز از ازمنه قدیم با اروپائیان محشور بودند... دكتر بارنز انگلیسی كه در سال 1833 میلادی و پنج سال بعد از انعقاد عهدنامه تركمانچای در ایران سیاحت كرد نوشته كه جمعیت شهر تهران بیست و پنج هزار نفر است ولی تبریز بنا بر نوشته همان جهانگرد انگلیسی چهارصدهزار نفر جمعیت داشته است.»(1)

این نویسنده فرانسوی در فصل آخر كتاب خود كه بصورت مجزا به علل ارجح داشته شدن تبریز از سوی اروپائیان برای اقامت پرداخته، همچنین می‎نویسد: «(از علل دیگر اقامت اروپائیان در تبریز این بود) كه تبریز از حیث آب و هوا به اروپا شباهت داشت بدون اینكه رطوبت كشورهای ساحلی اروپا را داشته باشد... (در حالی كه) تهران، حتی بین خود ایرانیان شهرت نداشت و قریه‎ای بود نزدیك خرابه شهر قدیمی (ری) كه بعضی از جغرافیانویسان اسلامی اسمی از آن در كتاب خود برده بودند»(2)

لرد كرزن فرستاده ویژه دربار انگلیس به ایران در سالهای پایانی قرن نوزدهم كه نظرات و گزارشاتش در شكل‎دهی آینده این كشور از سوی استعمار انگلیس تاثیر بسزائی داشته، در كتاب خود تحت عنوان «ایران و قضیه ایران» (لندن، 1892) آنجا كه به آمار برآوردی شهرهای ایران پرداخته، جمعیت تخمینی تهران پایتخت را 350 هزار، تبریز 300 هزار، اصفهان 80 هزار، مشهد 70 هزار و ... نوشته است.(3)

بنابراین دلیل كسب عنوان «شهر اولینها» از سوی تبریز بیشتر از هر علت دیگری، بزرگی و رونق آن و همچنین مساعدتر بودن زمینه فرهنگی این شهر بوده است.

لیكن موضوعی كه من در اینجا بدان خواهم پرداخت، همانگونه كه از نام آن نیز پیداست «نقش اهل هنر و تخصص تبریزی در عمران و آبادی شهرهای دیگر» است.

اساس ایده، هنگام تحقیق در خصوص جنگ چالدران و تبعات آن شكل گرفت.

تبریزیها در استانبول و سایر شهرهای عثمانی

پیروزی سلطان سلیم در چالدران در مقابل شاه اسماعیل در سال 1514 میلادی، اشغال پایتخت دولت صفوی و بردن 3000 نفر از هنرمندان، صنعتگران و تجار متبحّر این شهر به استانبول(4) موضوعی است كه همه خوانده و شاید در برخی موارد كنجكاویمان را برانگیخته است. چرا كه مهاجرت تنها هزار نفر استاد حِرَف، امروز نیز رقم بزرگ و قابل توجهی است. این مساله موقعی كنجكاوی بیشتر مرا برانگیخت كه خسارات گسترده وارده به ابنیه استانبول در زلزله 1509 یعنی پنج سال پیش از جنگ چالدران را خواندم. این زلزله كه در زمان خود به عنوان «قیامت صغری» نامیده شد، باعث نابودی كامل 11 هزار خانه و برخی از تاسیسات دولتی و عمومی گردید «و بر اساس گزارشهای تاریخی 13 هزار تن كشته شدند».(5) اینجا بود كه فكر كردم صنعتگران برده شده از تبریز باید دارای ارزش و اهمیت خاصی برای سلطان سلیم و پایتختش استانبول داشته باشد و گمان می‎كنم از همین نقطه بود كه وارد موضوع مجزّای «نقش تبریزیها در آبادانی برخی از شهرهای بزرگ دیگر» شدم و با توجه به تجلّی‎گاه ایده، از استانبول شروع كردم.

برای درك بهتر این موضوع لازم است كه به وضعیت شهر استانبول در آن سالها نگاهی بیاندازیم:

می‎دانیم كه استانبول یا كنستانتینوپولیس قبل از فتح از سوی تركان مسلمان، پایتخت امپراتوری روم شرقی بوده است. این شهر قبل از فتح دارای حداقل چهارصدهزار نفر جمعیت بوده است.(6) لیكن با بروز اشارتهایی مبنی بر حمله قریب‎الوقوع تركان، اكثر مردم شهر آن را ترك كرده بودند.(7) سلطان جوان عثمانی، محمد دوم شهر را در روز 29 ماه می 1453 بعد از حدود دو ماه محاصره فتح كرد و «یكی از دغدغه‎های خود را بر بازگرداندن جمعیت و سرزندگی به شهر قرار داد».(8)

اینالجیق می‎نویسد: «مطمئناً موثرترین اقدام برای جلب دوباره جمعیت به شهر، سورگون یعنی كوچانیدن اجباری مردم از نواحی مختلف مملكت به این شهر بود. محمد دوم، قبل از ترك استانبول، فرمانهایی مبنی بر اعزام خانوارهای مسلمان، مسیحی و یهودی از روم‎ائلی و آنادولو صادر كرد.» وی علاوه می‎كند: «سندی كه یورگا منتشر كرده است دلالت بر 4000 خانوار از آنادولو و 4000 از روم ائلی دارد.»(9) ولی استانبول برای خیلی از آنها جاذبه یا شرایط زندگی متناسب با عادات معاش آنها را دارا نبود و از اینرو در اولین فرصت شهر را ترك می‎كردند.(10)  «بعدها عناصر مفید شهرهای نوگشوده یعنی نجبا، پیشه‎وران و سوداگران آنها به استانبول انتقال داده شدند».(11) و البته در این میان بیشترین تعداد صنعتگر و خبرگان حِرَف مهاجرت داده شده از شهرهای نوگشوده به پایتخت یا شهرهای دیگر عثمانی تحقیقاً متعلق به تبریز بوده است.(12) در واقع بسیاری از ثروتمندان، دانشمندان و اهل تخصص رومی شهر قبل از فتح شهر، آن را به مقصد شهرهای دیگر اروپا و در رأس آنها رُم ترك كرده بودند(13) و در اینجا با عنایت به اینكه خیل مهاجران اجباری نیز از رعایای عوام تشكیل می‎یافتند و زلزله سال 1509 نیز مزید بر علت گردید، اهمیت صنعتگران و اهل فن و هنر تبریزی كه متعاقب اشغال تبریز و تنها 5 سال بعد از زلزله به تعداد قابل توجه به استانبول كوچانده شدند، روشنتر می‎شود.

پروفسور سیدآقا عون‎الهی در اثر ارزشمند خود «اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی» (تاریخ شهر تبریز در قرون میانی) با جمع‎بندی داده‎های متعدد و برآوردهای سیّاحان اروپایی چنین نتیجه می‎گیرد كه جمعیت تبریز در اوایل قرن شانزدهم بین 200 الی 300 هزار نفر بوده است و این رقم تا اواسط همان قرن به 300 الی 350 هزار نفر رسیده است.(14) در حالیكه در منابع موجود، جمعیت شهر استانبول حدود 150 هزار نفر در اوایل قرن شانزدهم عنوان شده است.(15)

به عبارت دیگر در مقطع زمانی یاد شده (اواسط قرن پانزدهم تا نیمه نخست قرن شانزدهم) ماهیت شهری تبریز بر اساس مولفه‎های آنروز حتی بدون در نظر گرفتن میزان جمعیت بیشتر آن، در جایگاه بهتری نسبت به استانبول بوده است.

اینالجیق می‎نویسد: «سلطان سلیم بعد از پیروزی در چالدران و هنگام بازگشت از تبریز، 1700 صنعتگر تبریزی را همراه با خانواده‎هایشان به استانبول انتقال داد. در میان این اساتید؛ بنا، معمار، خطاط، حكاك، كاشیكار، بندگیر و سنگتراشان ماهر وجود داشتند».(16) «علی تبریزی» نامی كه در دولت صفوی «ناظر استادان» بود، بعد از انتقال به استانبول در سال 1519 از سوی سلطان سلیم نائل به عنوان «سرمعمار خاصه»(17)  گردیده و بناهای زیادی به سبك معماری تبریزی در آسیای صغیر انشاء نمود. وی كه در عثمانی با عنوان «اسیر علی» یا «عجم علی» نامیده می‎شد، سبك معماری تبریز را در آن سامان رواج داد. بسیاری از تاریخ‎پژوهان منصف به نقش معمار علی تبریزی به عنوان بنیانگذار پایه معماری تركیه معترف بوده و حداقل نظر بر این است كه وی در تكوین معماری عثمانی نقش بسیار مهمی بازی كرده است.(18) علی تبریزی در سال 1537 وفات نموده و در مسجد «معمار عجم» واقع در محله «شهر امینی»(19) استانبول كه توسط خود وی انشاء گردیده بود دفن گردیده است. حتی معمار سینان مشهور كه بعد از وی به عنوان سرمعماران خاصه منصوب گردید، سبك و اسلوب وی را توسعه داده و به نوعی راه او را ادامه است.(20)  در صفحات 663- 648 دفتر ثبت (list of the representation book) كه از سوی سررشته‎دار «قلمی» (chief accountant Kalemi) در تاریخ 12 آوریل 1515 تالیف گردیده و امروز در بخش عثمانی بایگانی دفتر نخست‎وزیری تركیه تحت شماره 36806 نگهداری می‎شود، اسامی تعدادی از این مهاجران تبریزی آورده شده است. در این سند از عجم علی با عنوان «ناظر استادان، پیرعلی خوجا» نامبرده شده است.(21)

مساجد غازی سیف‎الدین(22) در صوفیه بلغارستان، سلطان در مانسیا، خاتونیه در ترابزون، سلطان سلیم در قونیه، سلیمانیه در چورلو، آیاس پاشا در بخش سارای وابسته به تكیرداغ، بالی پاشا در محله فاتح استانبول، جزری قاسم در محله ایوب استانبول، پیری محمدپاشا در محله سوتلوجه و شهرستان سیلیوری استانبول، مجموعه خسروپاشا در سارایوو بوسنی و باب‎السلام در كاخ توپ‎قاپی از آثار استاد معمارباشی علی تبریزی است.(23)

عون‎الهی در كتاب خود به نقل از اولیا چلبی به نقش مكتب نقاشی تبریز در شكل‎دهی مكاتب دیگر اشاره می‎كند و می‎نویسد: «در سال 1525،  3 نفر (شاه قلی، ملك احمد و حاجی بَی) از 29 نقاشی كه در دربار عثمانی كار می‎كردند تبریزی بودند. در سال 1545 دو گروه نقاش تحت عنوان «روملو» و «عجم» در دربار عثمانی فعالیت می‎كردند. در مدت 17 سالی كه تبریز در اشغال عثمانی بود اكثر نقاشان تبریزی به استانبول برده شدند. در همین زمان در كارگاه نقاشی دربار بیش از سی نقاش تبریزی مشغول بوده‎اند. نقش نقاشان تبریزی بالاخص شاه‎قلی و ولی‎جان در مكتب نقاشی عثمانی مورد تایید شرقشناسانی مثل آ. س. یئتگین و ع. سهیلی نیز قرار گرفته است. آنها نوشته‎اند: بعد از اینكه شاه‎قلی ریاست این كار را بر عهده گرفت مكتب نقاشی ما برای مدتی تحت تاثیر هنرهای زیبای تبریز قرار گرفت».(24)  «تصادفی نیست كه مربی كمال‎الدین بهزاد نقاشی كه نامش در تمام جهان اشتهار دارد سیداحمد تبریزی بوده است».(25)

«هنر نقاشان تبریزی تنها در تصویرگری برای دست‎نوشته‎ها محدود نگردیده و ایشان دیوارهای كاخهای واقع در تبریز، قزوین، اصفهان و سایر شهرها را نیز تزیین نموده‎اند.(26) موقع اشغال تبریز از سوی سپاهیان عثمانی نیز عناصر ادبی- فرهنگی نیز علاوه بر اساتید حِرَف به اطراف و اكناف دوردست پراكنده می‎شدند. شعرای زیادی از تبریز در اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم به هندوستان سفر كرده و رحل اقامت افكنده به خلق آثار ادامه دادند. یكی از این شعرا رحمتی تبریزی است كه پیشه اصلی‎اش بافندگی بوده، دیوانی مشتمل بر 8-7 هزار بیت دارد. وی قبل از ترك تبریز، اشعار زیادی به زبان تركی سروده است.(27)

ضمناً باید خاطرنشان ساخت كه نقش نخبگان و خبرگان تبریزی محدود به قرن شانزدهم و یا تنها شهر استانبول نیست. «مقبره توركان اكه و كار حكاكی مقبره تومان اكه در سمرقند، كار تزیینات دكور مسجد مرجانیه در بغداد و مسجد شاه مشهد از جمله آثاری است كه توسط اساتید فن تبریزی در برهه‎های گوناگون كار شده است».(28)  به این آثار مجموعه امیرچخماق و بازار حاجی‎قنبر تبریزی در یزد را نیز باید افزود. «صنعتگران تبریزی آنقدر شهره شده بودند كه اغلب اوقات توسط فرمانروایان و حكام سایر شهرها و ممالك در جاهای دیگر مورد استفاده قرار می‎گرفتند. مثلاً سلطان محمد اولجایتو (1316- 1304) بعد از تاسیس سلطانیه تعداد زیادی صنعتگر تبریزی را به آنجا انتقال داد. تیمور نیز موقع تسخیر تبریز بخشی از زبده‎ترین صنعتگران این شهر را به همراه خانواده‎هایشان به سمرقند كوچ داد.»(29) «نقش نقاشان تبریزی در خلق و توسعه مكتب هندوستان كم نبوده است. میرسیدعلی به مدت بیش از بیست سال در دربار مغول كار كرده است».(30)

اینالجیق، آنجا كه به مهاجرتهای صورت گرفته به استانبول بعد از فتح اشاره دارد می‎نویسد: «در بین مهاجران مسلمان، صنعتگران (خیاط، آهنگر و غیره) و بسیاری از روحانیان از جمله پیروان طریقت صوفیه بودند».(31) این مهاجرتها ضمن اینكه مربوط به نیمه دوم قرن پانزدهم یعنی قبل از جنگ چالدران می‎باشند، حتی در جمعیت استانبول قابل ملاحظه بوده‎اند. «جمعیت استانبول در نیمه اول قرن شانزدهم اساساً به علل اقتصادی افزایش قابل ملاحظه‎ای یافت. به گواهی وقفنامه‎ها، بسیاری از سوداگران و پیشه وران از ادرنه، بورسا، آنقره، قونیه، حلب، دمشق، قاهره و حتی (اگرچه اندك) از ایران مهاجرت كردند.»(32) هرچند به نظر می رسسد كه بخشی از مهاجرتهای مربوط به ایران از مناطق غرب آذربایجان صورت گرفته باشد لیكن كوچ افراد نخبه، علما و اهل تخصص در علم و صنعت مخصوصاً متعاقب اعلام مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی كشور از سوی شاه اسماعیل در تبریز امری مستند است.(33)

با این همه، به غیر از مقاله بلند و البته قابل تحسین و استفاده دكتر دانشیار «مصطفی بیازیت» تحت عنوان «ردپای گروههای كاردان تبریزی را در دوره‎های نخست عثمانی چگونه باید پی گرفت؟»(34) و نیز مقاله بلند «سیر استادان كاشیكار تبریزی در آنادولو در چهارچوب روابط سیاسی- فرهنگی»(35)، می‎توان ادعا كرد كه به نقش اهل فن تبریزی در مخصوصاً معماری عثمانی آنگونه كه باید پرداخته نشده و از این نقش تنها به صورت گذرا یاد شده است. ذكی سؤنمز(36)، ییلدیز دمیریز(37)، نورحان آتاسوی-  ژولیان رابی(38) و گول‎رو نجیب‎اوغلو(39) از افرادی هستند كه به نقش تبریزیها در آثار خود اشاره كرده‎اند(40) ضمن اینكه اغلب این موارد تنها به قرن پانزدهم پرداخته‎اند.

مصطفی بیازیت نوشته خود را با پرداختن به موضوع ارسال پیشه‎وران عثمانی به سمرقند از سوی تیمور بعد از كسب پیروزی در نبرد آنكارا بر علیه عثمانی و سپس آمدن تعدادی از صنعتگران و هنرمندان تبریزی به بورسا در سالهای تجدید حیات عثمانی بعد از سیزده سال دوره انفعال و كشمكشهای داخلی به نقل از منابع متعدد آغاز می‎كند. بیازیت می‎نویسد: «دولت عثمانی بعد از نبرد آنكارا مدت یازده سال با جنگهای داخلی مشغول بود. بعد از این دوره، عثمانی از هر لحاظ دوباره زندگی خود را بازیافت و عملیات ساخت مجموعه یئشیل با هدف دفع آثار روانی وقایع مذكور، نشان دادن قدرت سلطان به دوست و دشمن و نیز نشان دادن اینكه دولت توانایی خودنمایی در عرصه آثار هنری را نیز داراست، آغاز گردید. اساتید هنر ممالك رقیب نیز برای استفاده در كار ساخت مجموعه، زیر نظر حاجی ایواز پاشا و با توجهات وی به مملكت عثمانی آورده شدند... جایگاه استادان تبریزی در میان استادان آمده از ممالك خارجی قابل توجه است. به نظر می‎رسد مجموعه یئشیل اولین سازه‎ای است كه این گروه در ساخت آن نقش داشته است»(41) و نباید از نظر دور داشت كه «این مهاجرتها كه گفته می‎شود نخستین گروه استاد تبریزی در عثمانی بوده است»،(42) مربوط به سال 1414 یعنی یكصد سال قبل از واقعه چالدران بوده است. كار ساخت مجموعه یئشیل كه متشكل از مسجد، مدرسه، حمام، عمارت حكومتی و آرامگاه است به دستور سلطان محمد چلبی در سال 1419 آغاز شد، مسئولیت ساخت با معمار حاجی ایواز پاشا بوده و استاد محمد مجنون و استاد حاجی احمد بن علی تبریزی(43) به عنوان رئیس گروههای كاردان نقش اصلی را در امور انشاء بر عهده داشته‎اند. سرامیك‎كارهای تبریزی در امور تزیین مجموعه هنر خود را به نمایش گذاشتند و عبارت «عمل استادان تبریزی» منقش بر روی محراب، امروز نیز به وضوح روز نخست قابل مشاهده است.(44) تبریزیها همچنین تكنیك كاشیكاری معرّق را برای نخستین بار به قلمرو عثمانی وارد كرده‎اند... آنها علاوه بر این سبك در فن زیرلعابی نیز مهارت ویژه‎ای داشتند.»(45)

«از دیگر بناهایی كه تبریزیها در ساخت آن نقش داشته‎اند می‎توان به مجموعه مرادیه بورسا (1426- 1425) و مسجد شاه‎ملك ادرنه (1429) اشاره كرد.»(46) بیازیت احتمال وجود ابنیه‎ای كه در طول زمان تخریب شده‎اند را نیز خاطرنشان می‎سازد و نتیجه می‎گیرد كه استادان تبریزی در بناهای بسیاری نقش داشته‎اند.(47)

در میان انبوه دست نوشته های موجود در كتابخانه‎های استانبول، بورسا، آنكارا، تهران، آستان‎قدس‎رضوی و ... می‎توان به اطلاعات ارزشمندتری دست یافت. مخصوصاً در خصوص چگونگی ارتباط این اساتید با صاحب‎منصبان عثمانی یا هنرمندان و اساتیدحرف در این امپراتوری، عاقبت ایشان و اینكه امروز رد بازماندگان این خبرگان را چگونه می‎توان در كشورهای جدا شده از عثمانی و مخصوصاً میراثدار آن، تركیه پی گرفت؟

ما امروز می‎دانیم كه در قاپالی‎چارشی استانبول، كمرآلتی ازمیر و نیز سایر شهرهای مهم تركیه و عثمانی سابق نسلهای همان تجار، علما و صنعتگران تبریزی وجود دارند و حتی برخی از آنها به اصلیت تبریزی خود واقف و به آن اذعان دارند.

مصطفی كسگین چاغان عقیده دارد «گروه استادكار تبریزی همراه علی نقاش به بورسا آمده، در بین سالهای 1424- 1419 در مجموعه یئشیل و عمارت اورخان بیگ، بین سالهای 1426- 1425 در مجموعه مرادیه، در سال 1427 مولویخانه مرادیه، در سال 1429 در مسجد شاه‎ملك در ادرنه كار كرده و بعد از ادرنه به كوتاهیه رفته در سال 1429 در مقبره یعقوب بیگ دوم گرمیان‎اوغلو كار كرده و در سال 1433 به دعوت ابراهیم بیگ قارامان‎اوغلو به لارنده رفته و بعد از آفریدن آخرین آثار خود به سمرقند بازگشته‎اند.»(48)

دكتر مصطفی بیازیت، نظر كسگین مبنی بر بازگشت این گروه در سال 1433 را رد می‎كند و این نظر خود را بر نقش استادان تبریزی در معماری مسجد اوچ‎شرفه‎لی ادرنه استوار می‎سازد چرا كه این مسجد بعد از تاریخ مذكور انشاء گردیده است.(1447- 1438)(49)

«یكی از مواردی كه در خصوص استادان تبریزی از نظر دور می‎ماند، ارتباط میان انها با حاجی ایواز پاشا است. بر ما معلوم نیست كه این اساتید در كجا و چگونه با ایواز پاشا آشنا شده‎اند. در تاریخ آشیق پاشازاده از ایواز پاشا به عنوان اولین شخصی كه از اساتید ممالك خارجی برای آمدن به عثمانی دعوت به عمل آورده یاد شده و حمایت آنها را برعهده داشته است».(50) این موضوع با توجه به ناتمام ماندن آخرین ظرافت‎كاریهای مجموعه یئشیل بعد از به حاشیه رانده شدن ایواز پاشا در رقابتهای سیاسی داخلی در سال 1424 بروز می‎نماید. آخرین كتیبه نوشته شده در مجموعه با تاریخ عزل ایواز پاشا مصادف است و اساتیدی كه در این مجموعه نام خود را نیز در كتیبه‎ها درج كرده بودند در بناهای دیگر این نام‎نویسی را ادامه ندادند.

و بالاخره اینكه عاقبت این گروه تبریزی چه شد؟ گول‎رو نجیب‎اوغلو معتقد است كه «آنها متعاقب فتح استانبول به این شهر رفته و در كار ساخت مسجد فاتح ایفای نقش نموده اند.»(51) بیازیت این نظر را با این استدلال كه این امر با تواناییها و قبلیتهای معمول یك گروه متخصص غیرممكن به نظر می‎رسد رد می‎كند: «در اینجا باید به اهمیت خاص قصر ادرنه كه به تاریخ پیوسته است اشاره كنیم. ما می‎دانیم كه ساخت قصر ادرنه در زمان مراد دوم در میان دو شاخه رودخانه تونجا شروع شد. بنابراین این باید عرصه دیگری برای فعالیت گروه صنعتگر مزبور بوده باشد. همچنین احتمال اینكه گروه متخصص مزبور فقط در كار تزئینات كاشی آثار معماری نبوده‎اند را نیز نباید از نظر دور داشت.»(52)

«متخصصین هنری و فكری، علما و خبرگان و نخبگان با بروز انحطاط و تزلزل در نظام سیاسی و با از دست دادن حامیان خود دست به تغییر مكان می‎دهند. به همین دلیل آنها، بعد از مرگ تیمور فقط به عثمانی نیامدند. به آثار سرامیك مشابه كارهای سمرقند علاوه بر آنادولو در مقبره خلیل‎التبریزی در دمشق (1423)، مسجد جامع (1430) و مسجد حاما كیلانی (قرن پانزدهم) دمشق، مقبره سیده نفیسه در قاهره (قرن پانزدهم) و مقبره سلطان قانسو در قاهره (قرن شانزدهم) برمی‎خوریم. در آثار مملوكی نیز از تكنیك كاشیكاری معرق و استادی به نام غائبی‎التبریزی سخن می‎رود كه حاكی از پخش شدن استادان تبریزی در سایر ممالك دارد. به همین دلیل نمی‎توان ادعا كرد كه به آنادولو نیز تنها یك گروه كاربلد آمده بوده است.»(53)

تبریزی ها در اصفهان، تهران و ...

همین نقش در مورد اصفهان پایتخت صفویه در بیش از یك و نیم قرن بعد از آن نیز صدق می‎كند. اصفهان بعد از انتقال كرسی پایتخت به آن از سوی شاه عباس اول و سیاستهای ویژه وی در جهت توسعه و ساماندهی شهر مورد رغبت خیل نخبگان و خبرگان از سراسر كشور قرار گرفت. دكتر نزهت احمدی(54) در مقاله خود به نام «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» می‎نویسد: «اصفهان پس از آن كه به پایتختی صفویان برگزیده شد به ابرشهری تبدیل شد كه شكوه و جلال آن زبانزد خاص و عام گشت... حال این پرسش مطرح است كه این دستاوردهای عظیم مادی و معنوی تنها به دست ساكنان بومی شهر و در اثر محوریت سیاسی آن انجام پذیرفت یا آنكه عوامل دیگر و افراد دیگری نیز در جهش این شهر نقش داشته‎اند... در میان جلال و شكوه اصفهان دوره صفوی با گزینش آن به پایتختی و در نتیجه سیل مهاجرت نخبگان سراسر كشور به این شهر رابطه‎ای معنی‎دار وجود دارد.... بی‎شك انتخاب اصفهان به پایتختی و محوریت سیاسی آن در این تحولات بی‎تاثیر نبوده است اما می‎بایست به نقش مهاجرانی كه به این شهر آمدند نیز توجه كرد.»(55) از سوی دیگر ابعاد مهاجرت نیز گسترده و به صورت گروههای بزرگ و پرجمعیت بوده است بطوریكه جمعیت شهر اصفهان را به شدت تحت تاثیر قرار داده و در واقع اصفهانی‎ها در شهر خود به اقلیتی 20 درصدی تبدیل شده‎اند! دكتر شفقی می‎نویسد: «توسعه اصفهان عصر شاه عباس چنان شتابان بود كه جمعیت 80000 تا 100000 نفری آن در اندك مدتی به شهر نیم میلیون نفری تبدیل گردید».(56) متعاقب كنكاش بیشتر متوجه می‎شویم كه سهم آذربایجان از این میان ویژه است. «در میان مهاجرانی كه به این شهر آمدند، مهاجران تبریز –پایتخت اولیه صفوی- جایگاهی در خور توجه دارند... »(57) این مورد از افت شدید جمعیت در تبریز در آن سالها نیز مشهود است. جمعیت تبریز كه تا اواخر قرن شانزدهم و علیرغم حملات مكرر عثمانیها و از دست دادن موقعیت مركزی در جغرافیای تحت حاكمیت صفویان در عین پایتخت بودن، حدود 350 هزار نفر(58) بوده است، به كمتر از 100 هزار نفر در نیمه نخست قرن هفدهم رسیده و جمعیت اصفهان از 100- 80 هزار نفر به حدود نیم میلیون نفر رسیده است. پروفسور عون‎الهی می‎نویسد: «با انتقال پایتخت صفویه به اصفهان، با فرمان شاه عباس اول شعرا، نقاشان، معماران، خطاطان، موسیقی‎شناسان تبریز به این شهر كوچ داده شدند.» (59) دكتر شفقی می‎نویسد: «وسعت و جمعیت این محله نوبنیاد (محله تبریزیها یا عباس آباد) چنان بالا بود كه می‎توان با موازین علمی و شهرسازی قرن ما آن را شهرك نوبنیاد آن عصر تلقی كرد... تعداد مساكن عباس آباد بنا به نوشته شاردن ده‎هزار و رستم‎التواریخ آن را 12000 باب با سردرهای عالی كه همه دارای نقش و نگار بوده یاد كرده‎اند و اگر بعد هر خانوار را حداقل 5 نفر محاسبه نماییم جمعیت آن بالغ بر 50000 نفر و اگر 10 نفر محاسبه نماییم بالغ بر 100000 نفر می‎شد كه عددی است نسبت به وسعت شهرك قابل‎قبول و غیرقابل‎اغراق.»(60) جدولی كه ماساشی هانه دا بر اساس گزارشات شاردن از محلات مختلف تهیه نموده است نیز حاكی از بزرگی قابل توجه محله عباس آباد می باشد. بر اساس این جدول بیشترین تعداد خانه ها در میان محلات اصفهان متعلق به جلفا و در درجه دوم متعلق به عباس آباد بوده است.(61)

در اینجا سوالی به این مضمون حادث می‎گردد كه؛ آیا این مهاجرتها بنا به میل خود افراد بوده یا اینكه اجباری و مبتنی بر اراده و اوامر شاهانه بوده است؟

دكتر نزهت احمدی(62) معتقد است كه عمده این مهاجرتها به میل خود افراد بوده است. وی مینویسد: «زمان دقیق مهاجرت و چگونگی مهاجرت تبریزیان به اصفهان به درستی مشخص نیست. اما بر اساس شواهد می توان حدس زد كه پس از حمله های مكرر عثمانی به تبریز و ناامنی های حاصل از آن عده ای ترك وطن كردند. بی شك یكی از گروههایی كه شاید بیش از دیگران در خطر بودند تاجران بزرگ و صاحبان ثروت بودند ... بیشتر می‎توان چنین تصور كرد كه آنان در اولین حركت خود قزوین پایتخت جدید را برگزیدند و پس از آن كه پایتخت توسط شاه عباس به اصفهان منتقل شد آنان نیز به اصفهان كوچ كردند» (63) لیكن عون‎الهی از فرمان شاه عباس مبنی بر كوچ  شعرا، نقاشان، معماران، خطاطان، موسیقی‎شناسان تبریز به این شهر خبر می‎دهد. (64) شاردن نیز از كوچانده شدن تبریزیان به اصفهان و سكنای آنها در این شهر سخن رانده است. (65)

به نظر می‎رسد هر دو عامل (كوچ انسانها به میل خود و نیز در راستای اوامر شاه) در این مهاجرتها نقش داشته‎اند ولی آنچه كه مشهود است این كه شاه‎عباس حداقل در ابتدای امر فرامینی در این راستا مخصوصاً مهاجرت نخبگان و خبرگان از آذربایجان صادر نموده و پیگیر مساله بوده است. (66)

و البته مهمتر از كمیت این مهاجران، كیفیت آنها بوده است. «شهرك عباس‎آباد در حقیقت زائیده اقتدار سیاسی و اقتصادی و علمی آن عصر بوده است و گروهی از تبریزیهای تاجرپیشه، هنرمند و سیاستمدار ساكنین اصلی آن را تشكیل می‎دادند. ... محله عباس‎آباد بواسطه نوبنیادی و زیبایی، محل زندگی سفرا و نمایندگان سیاسی خارجی نیز بود. انگلبرت كمپفر سیاح آلمانی در سفرنامه خود می نویسد: ما هم دو بار منزل خود را عوض كردیم تا سرانجام در عباس آباد كه از محلات جدید و تمیز شهر است و در آن با آبرومندی و آسایش می توان زندگی كرد سكنی گرفتیم. ... زیباترین خیابانها در حومه جدید شهر یعنی عباس‎آباد قرار دارد و پس از آن به ترتیب جلفا و در مرحله آخر شهر قدیم قابل ذكر است.» (67)

البته از منابع موجود چنین برمی آید كه محله عباس آباد در جریان حمله افاغنه دچار آسیب شدید شده و اهالی آن كشته و یا پراكنده گشته‎اند. «حمله افاغنه در 11 محرم سال 1135 ق.= 1723 م. به فتح اصفهان منجر شد... منابع تاریخی بیان‎كننده این واقعیت است كه با حمله افاغنه به اصفهان محله عباس‎آباد بیش از سایر نقاط شهری مورد تهاجم دشمن قرار می‎گیرد، چه افاغنه ... نزدیك‎ترین و ثروتمندترین محله شهر كه عباس‎آباد بود مورد هجوم خود قرار داده و بدینوسیله این قسمت از شهر آسیب زیادی می‎بیند و ساكنین مرفه و تاجرپیشه آن، مهاجرت را بر اقامت ترجیح دادند و همین تخلیه و بی‎توجهی، خرابی مادی (كانال آب‎رسانی) را موجب گردید و باغات محله نیز ویران گردید».(68)  البته این موضوع، از ارزش نقش این مهاجران (كه گل سرسبد پایتخت صدها ساله سابق كشور بودند) در آثار بجای مانده از صفوی كه بخش عمده دارائی اصفهان از ابنیه تاریخی را تشكیل می‎دهند نمی‎كاهد.

یكی از مهمترین سولاتی كه در این خصوص منتظر پاسخی اقناع‎كننده و مستدل می باشد این است كه میزان دقیق و درست نقش این مهاجران در دارایی مادی و معنوی شهر كه بخش بزرگی از آن امروز نیز زینت‎بخش این شهر زیباست دقیقاً چه بوده است؟ چگونه می‎توان ردی از این مهاجران و آثار آنها جستجو كرد؟ متاسفانه منابع ما به طرز شگفت‎آوری از لحاظ پرداختن تفصیلی به اسامی معماران و آفرینندگان آثار معماری بسیار ضعیف هستند ولی نقش اصلی مهاجران در آبادانی این شهر با توجه به هم كمیت و هم كیفیت آنها در اصفهان مسلم است. از این میان شعرا و ادبا بدلیل خلق آثار نوشتاری، نامی از خود بجای گذارده‎اند.

حسین چلبی متخلص به زاهد، میرزا حسن متخلص به تاثیر، میرزا عرب متخلص به ناصح، میرزا مقیم شاعر متخلص به جواهری، چلبی بیگ ابن میرزا علی بیگ متخلص به فارق، محمدامین بن زیادالدین تبریزی متخلص به خازن، لسان شیرازی، ملا عبدالباقی، حشری تبریزی، عصری تبریزی، طغرایی، حاجی علیرضا بیگ تبریزی، صائب تبریزی، علاالدین و قوسی از شعرا، خطاطان و ادبای تبریزی بودند كه به خلق آثار در اصفهان ادامه دادند(69) از میان این مهاجران آثار صائب، لسان، قوسی در شعر و علیرضا عباسی (یا تبریزی)، عبدالباقی و علاالدین در خوشنویسی امروز نیز در قالب دیوانها، دفاتر شعر، كتیبه های سردر مساجد مشهوری چون مسجد امام اصفهان و ... قابل مشاهده است. كتیبه‎های سردر و كتیبه بزرگ كمربندی داخل گنبد مسجد شیخ لطف‎ا... به خط ثلث مورخ به سال ۱۰۱۲ هجری نیز اثر اوست. «(از وزرای شاه عباس) خواجه جلال‎الدین تبریزی و خواجه جمال‎الدین تبریزی از مردمان تبریز هستند. وی (محمد حسن مستوفی، زبده‎التواریخ) همچنین از محمدبیگ تبریزی در شغل منشی‎گری و از مولانا محمدحسین تبریزی و ملا علابیگ تبریزی و میرزا علی‎رضا تبریزی به عنوان خوشنویسان دربار و از حكیم ابوالفتح تبریزی مشهور به حكیم كوچك كه از زمره اطباء ملازم شاه بوده است یاد می‎كند.»(70)

علیرضا عباسی كه استاد و هنرمند دربار و مورد توجه ویژه شاه عباس بود، سبك خاصی را در این شهر پیاده نموده و دوست و شاگرد وی معین مصور نیز در اواخر همین قرن راه او را ادامه داده است. تبریزیها مخصوصاً در هنر مینیاتور مهارت خاصی داشته‎اند. نقاشی مینیاتور «مهر و مشتری» كه امروز در Free Galery واشنگتن نگهداری می‎شود از سوی عصار تبریزی در سال 1523 میلادی و در بخارا كار شده است.

با اندكی دقت در آثار بجای مانده می توان به وجود برخی تناقضات در اشاره به اهلیت برخی از افراد متشخص نیز پی برد. در خصوص پسوندهای اهلیت اشخاص در آن دوره، دكتر سیروس شفقی صائب را مثال زده و چنین آورده است:  «صائب هم شاعر و هم تاجر بود و در محله تبریزیها (عباس آباد) زندگی می كرد، غزلیاتی دارد كه مطالعه آن ما را به وضع اقتصادی، اجتماعی، هنری دوران زندگی خود آشنا می سازد. او هم به حكم شاه عباس اول در اصفهان سكنی گزید و غالبا هم اگر در اصفهان به دنیا می آمدند به حكم انتساب خانوادگی، عباس آباد را از خاك تبریز می شمردند و خود را تبریزی می‎خواندند. مؤلف قصص‎الخاقانی هم كه مأخذ قابل اعتمادی است در این باب صراحت دارد و اگر دیگران او را اصفهانی خوانده‎اند ناچار از باب سكونت و توطن در عباس‎آباد بوده است، ورنه با وجود تصریح خود او در انتسابش به تبریز چه جای شبهه تواند بود. پدرش میرزا عبدالرحیم نیز بنا به مشهور از كدخدایان معتبر و تجار تبریز بود.(71) حتی گاهاً به مواردی برمی‎خوریم كه نتیجه غرض‎ورزی تاسف‎بار طیف خاصی از پژوهشگران است. در این مثال دقت كنید: «سبك معماری اصفهانی آخرین سبك معماری ایران است. خاستگاه این شیوه شهر اصفهان نبود، ولی در آنجا رشد كرد و بهترین ساختمان‌های این شیوه در اصفهان ساخته شد.» نویسنده این جملات در سطور بعدی مقاله خود به شكل اكراه‎آمیزی به نقش سبك تبریز (كه از آن با عنوان «شیوه‎ی آذری» نام می‎برد!) در آفرینش و توسعه سبك اصفهان اشاره كرده است!(72)

در اینجا ذكر این نكته نیز بجا خواهد بود كه در تمامی معتبر عصر صفوی، ضمن اینكه به لبنانی‎الاصل بودن «شیخ بهائی» عالم، ادیب و نابغه شهرسازی زمان خود و شیخ لطف‎ا... (عالم دینی دوره شاه عباس) اشاره شده است، اطلاعات موثّقی در خصوص اصلیت و محل تولد معمار مشهور «علی اكبر اصفهانی» وجود ندارد. به عبارت دیگر پسوند اصفهانی، بدلیل سكونت او در این شهر به وی نسبت داده شده است.

در واقع به «نقش تبریزیها در عمران و آبادانی سایر شهرها» در ایران علیرغم اهمیت خاص آن، بصورت موضوعی مستقل پرداخته نشده و از لحاظ مطالعات تاریخی مهجورتر از تركیه است، در حالی كه ابنیه اصفهان و تهران متأخرتر از استانبول و سایر شهرهای یاد شده در این مقاله هستند.

خدماتی كه شاهان و اهل فن آذربایجانی به این شهر نموده‎اند تقریباً تمامی سهم شهر از ابنیه تاریخی را تشكیل می‎دهد.(73) البته در این شهر زیبا هیچ سازه شهری مثل خیابان، میدان، مدرسه، پارك و ... با نامهایی چون شاه عباس، تبریز، اردبیل، صفویه و غیره مزیّن نیست و هیچ مجسمه‎ای از فرمانروایان صفوی یا بزرگان غیراصفهانی در هیچ جا نمی‎توان دید و این در حالی است كه مجسمه‎های شاه هخامنشی به عنوان سوغاتی برای بازدیدكنندگان از این شهر (بالاخص خارجیان) در مغازه‎ها به فروش می‎رسد!

شاید یكی از علل این مقوله، نهادینه شدن تعبیر خاصی از تاریخ و ماهیت ایران است كه در دوران پهلوی نخست به سرعت و با صرف هزینه‎های كلان به جامعه تزریق شد(74) و زمینه فكری تمامیت خواهی را شكل داد و همین پدیده است كه امروز نقش صنعتگران تبریزی در سازه‎های حكومتی و اداری تهران (بویژه عهد قاجار) و اصفهان و غیره را حتی برنمی‎تابد.(75)

نام تهران بعد از انتخاب آن به عنوان پایتخت كشور ممالك محروسه ایران از سوی آقامحمدخان قاجار در 11 جمادی‎الاول 1200 هجری قمری كه مصادف با نوروز بود در منابع تاریخی آمده و بر نام همسایه قدیمیتر جنوبی خود، «ری» سایه انداخته است.(76)

نخستین بنای تاریخی تهران دیواری بوده است كه در سال 964 هجری قمری از سوی شاه طهماسب به دور این آبادی كشیده شده است. در همان تاریخ با احداث بازار و مسجد جامع در آن وجهه شهری به تهران داده شده است. سیدحسین حجّت بلاغی در اثر خود «گزیده تاریخ تهران» به نقل از معجم‎البلدان می‎نویسد: «اینجا از قدیم محل سكونت بوده ولیكن بدلیل دوری راه بین قزوین و قم، صفویان در این مكان محلی برای استراحت و دفاع تاسیس نمودند كه این نیز به نوبه خود امنیت محل را تامین و موجبات توسعه آن را فراهم آورد.(77)  علیرغم تمامی اینها، بر اساس اطلاعاتی بدست آمده از اسناد و مدارك موجود، تهران تازه در اواخر قرن نوزدهم قرن بیستم میلادی یعنی بیش از یك قرن پس از انتخاب آن به عنوان پایتخت به پای تبریز رسیده و شروع به پیشی گرفتن از آن نموده است.(78)  و علت اصلی كسب عنوان «شهر اولینها» از سوی تبریز را همین جمعیت بالا، با درصد افراد اهل فن و حساس به مسائل كشوری بیشتر تشكیل می‎دهد كه برای جذب پدیده‎های مدرن صرفه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی فراهم می‎نمود.

و اینجاست كه سوالی بزرگ پیش پایمان ظاهر می‎گردد بدین صورت كه: دلیل این احتشام تبریز چه بوده است؟ یا اینكه: شهرهایی مثل تهران، آنكارا، بغداد، مشهد و اصفهان كه امروز هركدام در جایگاهی فراخور خود قرار دارند، در تمام این قرون مذكور در چه وضعیتی بوده‎اند؟ یا ...

پروفسور عون‎الهی به نقل از منابع خود می‎نویسد: بعد از اسقاط بغداد از سوی هلاكوخان در سال 1258، اهمیت تبریز در تجارت بین‎الملل سیر صعودی به خود گرفت... تبریز در سال 1265 از سوی هلاكو به عنوان پایتخت امپراتوری اعلام شد. در این زمان امپراتوری ایلخانیان در شرق تا مصر و در غرب تا آمودریا گسترده بود.(79) در دوره غازان‎خان دو دروازه اصلی بود. یكی از آنها به سمت آسیای صغیر باز می‎شد و نام «روم قاپیسی» را بر خود داشت. دیگری به سمت اصفهان بود و «عراق قاپیسی»(80) نامیده می‎شد.(81) اكثر اهالی تبریز به امور پیشه‎وری و تجارت اشتغال دارند. هر شغلی برای خود دكان، غرفه و راستاهای مخصوص دارد. مثلاً قالایچی بازاری (رویگران)، پاپاق تیكنلر بازاری (كلاه‎دوزان)، یهر قاییرانلار بازاری (ركاب‎سازان)، پیچاقچیلار بازاری (چاقوسازان)، قیلینج‎چی‎لار بازاری (شمشیرسازان)، طبیلچیلر بازاری (طبل‎سازان)، نال‎بندلر بازاری (نالبندان)، دمیرچیلر بازاری (آهنگران)، و ...(82)  تصادفی نیست كه سلطان سلیم تعداد 1700(83) صنعتگر تبریزی را به همراه خانواده‎هایشان به استانبول انتقال داد. اكثر آنها در كار ساخت سلاح سرد متخصص بودند.(84) در جای دیگری عنوان می‎دارد كه تفنگ نیز از مدتی پیشتر جزو صنایع رایج در تبریز بود.(85) ما در منبع تاریخی برای نخستین بار در سال 1529 به وجود متخصص توپ‎سازی به نام شیخی با پیشوند توپچی‎باشی برخورد می‎نماییم كه نشان می‎دهد با توجه به توپچی باشی بودن وی، این صنعت هرچند نه در سطح اروپا ولی از پیشتر در تبریز معمول بوده است.(86) در جای دیگری عنوان می‎كند كه به فرمان شاه عباس اول متخصصین توپ‎ساز در اصفهان جمع آورده می شوند(87) و مجموع اینها، پندار رایج مبنی بر آموزش ساخت توپ و تفنگ با ایران در زمان شاه عباس اول و توسط برادران شرلی را رد می‎كند. تبریز دارای زرگران مشهوری نیز بود. اولیا چلبی می‎نویسد: متخصصین كامل اینجا در عرصه های نقاشی، رسامی، زرگری و خیاطی در هیچ جای دیگری نیست. شكل اعلای هر كاری در این شهر موجود است.»(88) شاردن نیز ضمن بحث از بازار تبریز بسیار به موضوع زرگری در این بازار می‎پردازد.(89)

تبریز مهمترین مركز تجاری ممالك محروسه بوده و «در دهه سی قرن هفدهم در اصفهان پایتخت صفویه 24، قزوین 3، كاشان 5- 4 و یزد 3 كاروانسرا وجود داشت در حالیكه در دهه چهل همین قرن به وجود 300- 200 كاروانسرا در تبریز اشاره شده است.(90) جیوانی باتیستی ایتالیایی كه در سال 1585 در تبریز بوده است می‎نویسد: قلمرو دولت صفوی به هفت ایالت تقسیم شده بود. خراسان با مركزیت هرات ایالت سوم و آذربایجان با مركزیت تبریز ایالت چهارم حساب می شد. شاه از آذربایجان و خراسان بیشتر از ایالت عراق با مركزیت اصفهان و ایالت عجم با مركزیت شیراز درآمد به دست می‎آورد.(91)

تمامی اینها مسلماً متاثر از پایتخت بودن این شهر در برهه‎های مختلف و مخصوصاً دوره تقریباً متوالی بیش از چهارصد ساله (531- 960 هجری قمری؛ دولتهای: اتابكان آذربایجان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قاراقویونلو، آق‎قویونلو و صفوی) از سوی امپراتوریهای بزرگ بوده و این خود بدلیل موقعیت ویژه جغرافیایی آن و استعداد اقلیمی شهر و منطقه در پرورش انسانهای فرهیخته، آزاده، هنردوست، هنرمند و اهل فن تحقق یافته و می‎یابد.

حتی «علیرغم (تغییر پایتخت و) سیاست تهجیر علما و شعرای تبریزی از سوی شاه عباس صفوی و سلاطین عثمانی، شهادت برخی از آنها در جریان محاربه‎ها و یا آواره شدن برخی دیگر در دیار خود، تبریز باز در اواسط قرن هفدهم به عنوان مركز تمدن آذربایجانی مشهور بود».(92)

خاقانی شیروانی شاعر مشهور آذربایجان در قرن دوازدهم میلادی مدتی در تبریز زندگی كرده و در این شهر با صفا با خاك هم آغوش شده است. وی در یكی از اشعار خود می‎گوید:

دییشیم من نئجه بو وصلیمی هجران ایله؟

بیر ائدیم جنتیمی آتش سوزان ایله؟

بو بهشت تبریزی ترك ائله مم عالمده

قاییدیب انس توتام بیر داها شیروان ایله(93)

معماری سبك تبریز به عنوان شاخه ای قدرتمند از معماری آذربایجان با دایره تاثیر وسیع در قرون 17- 13 میلادی، در ارتباط نزدیك با ممالك اسلامی تكوین و توسعه یافته است. این نیز به نوبه خود در غنا بخشیدن به معماری ممالك شرق اسلامی و توسعه آن نقش مهمی ایفا نموده است.(94)

نتیجه

تبریز در قرون 16-12 به مدت حدود چهارصد سال پایتخت دولتها و امپراتوریهای بزرگ اتابكان آذربایجان، ایلخانان، چوپانیان، جلایریان، قاراقویونلو، آق‎قویونلو و صفویان بوده و قبل از آن نیز در برهه‎های مختلف مركزیت سیاسی دولتها یا خان‎نشینهای محلی را برعهده داشته است. به عبارت دیگر هیچ شهر دیگری در ایران به این اندازه مركزیت سیاسی را عهده‎دار نبوده است. علیرغم ناملایمات بسیاری كه این شهر بدلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیك خود و مؤلفه‎های دیگر با آن در طول تاریخ روبرو بوده است، بزرگی و احتشام قابل توجه و منحصر به فردی از خود به نمایش گذاشته است. از دست دادن موقعیت مركزی در جغرافیای كشور متبوع نیز با گذشت صدها سال از اهمیت و احتشام آن نكاسته و تنها چیزی كه امروز آن را رنج می‎دهد، تبعات سیاست تحریم نانوشته این شهر كه از سوی اربابان خارجی پهلوی پدر به وی تلقین شد و با هدف دور داشتن این شهر و مردم قهرمان‎پرور آن از معادلات سیاسی كشور برای اعمال كنترل بهتر بر منابع غنی این كشور و استعمار انحصاری آن انجام گرفت می‎باشد. البته عزم مردم و مسئولین فهیم، شریف و میهن‎پرست این خطه بر چنان نیات و ذوات فائق آمده و شهر یكبار دیگر در مسیر پیشرفت قرار گرفته است. تبریز همواره مستعد پرورش خبرگان و اساتید حرفه و نخبگان اندیشه و تولید و قهرمانان میهن‎پرست بوده و شهرهای دیگر را نیز از دارائی خود مستفیض ساخته است. موارد مربوط به استانبول، بورسا، اصفهان، ازنیك، دمشق، یزد، مشهد، تهران و حتی سمرقند، بغداد و قاهره كه در این مقاله به آنها اشاره شد شاهدی بر این مدعاست.

با این اوصاف به نظر می‎رسد –ضمن پیگیری درست سیاستهای جذب- هرگونه اقدام در جهت تمركز بر پرورش نخبگان و خبرگان بومی و حفظ آنها از سوی مسئولین عاشق، لایق و شریف این كلانشهر و حتی جهانشهر خیلی بیشتر از جذب استعدادهای خارجی منشاء خیر خواهد بود.

تاریخ گواهی می‎دهد كه جایگاه والا، همواره شایسته و برازنده شهر تبریز بوده است.

پایان كلام را با دو بیت شعر خواهم آورد كه یكی از آنها به نوعی مرتبط با موضوع مقاله و مندرج در محراب مجموعه یئشیل بورسا است و علیرغم وجود نظریاتی مبنی بر اینكه منظور استادان تبریزی، ظلمی بوده كه بر حامیشان ایواز پاشا رفته است، در واقع هنوز به صورت معما و منتظر حل شدن(95) باقی است:

«پنداشت ستمگر این ستم با من كرد

در گردن او بماند و بر من بگذشت»(96)

و شعر دیگر البته متعلق به شهریار شعر و ادب، شاعر ملی ایران مرحوم استاد سیدمحمدحسین شهریار است:

«شهر تبریز است و پیر روزگار

سرگذشت او بهین آموزگار

شهر تبریز است و مهد انقلاب

آشیان شیر و شاهین و عقاب».

منابع:

1-      اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی (تاریخ شهر تبریز در قرون میانی)؛ پروفسور سیدآقا عون‎الهی، برگردان به تركی آذربایجانی: مرحوم : پرویز همت‎جو محمودآبادی، انتشارات یاران، تبریز، 1385

2-      استانبول و فتح آن، خلیل اینالجیق و م. طیب گؤك بیلگین، ترجمه علی كاتبی، بنیاد دائره‎المعارف اسلامی، تهران، 1373

3-      دلاوران گمنام ایران در جنگ با روسیه تزاری، ژان یونیر، مترجم ذبیح‎ا... منصوری، ناشر: كتابفروشی ایرانیان، تهران، چاپ مروری، 1363

4-      قحطی بزرگ، دكتر محمدقلی مجد، ترجمه محمد كریمی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1386

5-      ایران و قضیه ایران، لرد جرج ناتانیل كرزن، مترجم: ع. وحید مازندرانی، تهران، نشر علمی و فرهنگی، 1362

6-      تاریخ معماری عثمانی، گادفری گوریون، ترجمه اردشیر اشراقی، نشر آثار هنری متن، تهران، 1388

7-      500 سال فرسایش زمان در چالدران، رسول داغسر (نگارنده مقاله)، نشر نباتی، تبریز، 1392

8-      مراد بارداكچی، حریت، 17/10/2004 میلادی

9-      مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، به اهتمام دكتر مقصودعلی صادقی، ناشر: دبیرخانه همایش- دانشگاه تبریز، 1384

10-   عدد ابنیه، شمار نفوس از دارالخلاف تا تهران 1311- 1231 خورشیدی، سیروس سعدوندیان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1380

11-   سفرنامه شاردن، جان شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، نشر توس، تهران، 1374، جلد 4

12-   نقش فراماسونها در تاریخ معاصر ایران، حسین ملكی، نشر اشاره، تهران، چاپ دوم، 1389

13-  Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire, Bilal Dedeyev- Tofiq Necefli ve Ramazan Uslu; Turkish Studies-  International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/4 Spring 2014, p. 329- 340, ANKARA- TURKEY

14-  “Erken Osmanlı Devrinde Tebrizli Usta Gruplarının İzi Nasıl Sürülmeli?”, Yrd. Doç. Dr. Mustafa Beyazıt, Pamukkale Üniversitesi- Denizli, Journal of History Studies, Volume 6, Issue 3, April 2014

15-  “Siyasi- Kültürel İlişkiler Çerçevesinde Tebrizli Çini Ustaların Anadolu Yolculuğu (1419- 1433), Mustafa Çağan Keskin, Belleten, 279, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013

پی‎نوشتها:

1-      دلاوران گمنام ایران در جنگ با روسیه تزاری، ژان یونیر، صص: 682- 681

2-      همان، صص: 683- 682

3-      نگاه كنید به ایران و قضیه ایران، ص 200 به بعد. سیروس سعدوندیان با استناد به دفاتر حكومتی جمعیت تخمینی تهران را در همین سالها حدود 280 هزار نفر نوشته است. از این داده‎ها ضمناً نوسان شدید جمعیت در مدت كمی بیش از نیم قرن (1890- 1833 میلادی) به ضرر تبریز مشهود است كه یكی از علل اصلی آن همان تبعات قراردادهای گلستان و تركمنانچای می باشد. سعدوندیان، آمار سال 1301 شمسی (1922 میلادی) یعنی حدود 30 سال بعد را به صورت دقیقتر و 196255 نفر آورده است. (عدد ابنیه، شمار نفوس از دارالخلاف تا تهران 1311- 1231 خورشیدی، سیروس سعدوندیان، ص 260) دكتر محمدقلی مجد، علت این امر را به قحطی بزرگ آن سالها نسبت می‎دهد. این قحطی كه از سوی انگلیسیها به آن دامن زده شد و احتمالاً بخشی از نقشه تغییر رژیم در ایران بود موجبات مرگ میلیونها ایرانی را فراهم آورد و این در حالی اتفاق افتاد كه هندوستان مستعمره انگلیس و حتی بین‎النهرین تحت اشغال انگیس مملو از مواد غذایی بود ولی انگلیس با خروج روسیه از صحنه ایران بدنبال انقلاب اكتبر 1917 به سرعت شروع به جایگزینی مهره‎های ماسونی خود در نقاط حساس این كشور نموده و از انتقال مواد غذایی به آن ممانعت به عمل می‎آورد. نگاه كنید به: قحطی بزرگ، دكتر محمدقلی مجد

4-      پروفسور سیدآقا عون‎الهی به نقل از شهاب‎الدین تكین‎داغ (Yavuz'un İran seferi) تعداد این صنعتگران را 1700 نفر آورده است. اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی؛ پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 138

امّا خیلی از تاریخ‎پژوهان از جمله بلال دده‎یف، توفیق نجفلی و رمضان اوسلو این رقم را بصورت 3000 نفر آورده‎اند.

Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire, Bilal Dedeyev- Tofiq Necefli ve Ramazan Uslu, p. 329- 340

ضمناً در برخی از مأخذ به پخش شدن تعدادی از این مهاجران در اقصی نقاط امپراتوری عثمانی اشاره شده است. به عنوان مثال روبرت مانتران از برده شدن 700 خانواده از سفالینه‎كاران تبریزی به ازنیك خبر می‎دهد. نگاه كنید به «تاریخ معماری عثمانی، گادفری گوریون، ص 332

5-      تاریخ معماری عثمانی، گادفری گوریون، ص: 266

6-      جمعیت استانبول قبل از فتح و در برهه‎های مختلف از صدها هزار نفر تا حدود یك میلیون تخمین زده شده است. لیكن تاریخ‎پژوه مشهور ترك، پروفسور خلیل اینالجیق، ضمن اشاره به منابع مختلف و برآوردهای تخمینی آنها به نقل از jacoby in byzantion می‎نویسد: « در عهد روم شرقی جمعیت استانبول و گالاتا با هم هیچگاه از 400 هزار درنگذشته است». استانبول و فتح آن، خلیل اینالجیق و م. طیب گؤك بیلگین، صفحه 114

7-      پروفسور خلیل اینالجیق به نقل از فرانتز می نویسد: «قبل از شروع محاصره، بسیاری از اهالی شهر از آنجا گریخته بودند و دیگران در مدت غارت، خود را پنهان ساخته یا به گالاتا فرار كرده بودند. افراد اخیر و زندانیان فدیه‎پرداز نخستین جمعیت یونانی شهر را تشكیل دادند كه آمار (تحریر) سال 1455 عده آنان را اندك نشان می‎دهد. استانبول و فتح آن: صفحه 8

8-      همان، ص 83

9-      همان: صص 8 و 9

10-   «مطابق آمار 1455، بسیاری از مهاجران مسلمانی كه از قوجا‎ائلی، ساروخان، آیدین، بالی‎كسیر و غیره كوچانده شده بودند به طور دسته‎جمعی فرار كردند و به جای آنان مهاجرانی از تكیرداغ و چورلو نشانده شدند.... به گزارش آشیق پاشازاده، یكی از دلایل فرار یا بازگشت مهاجران اجباری نیز، علاوه بر مشكلات عمومی زندگی در شهر ویران شده، محققاً سعی سلطان در برقراری «مقاطعه» بر خانه‎های ایشان بوده است».  همان: صص 84 و 83

11-   همان، ص 83

12-   دومین شهری كه در این مورد جلب نظر می‎كند قاهره است كه سلطان سلیم تعداد 600 خانوار (به عقیده پاشازاده 800 خانوار) از این جرگه را با خود به استانبول برد ولی آنها در زمان جلوس سلطان سلیمان قانونی بر تخت با اجازه وی به مملكتشان بازگشتند. نگاه كنید به «تاریخ معماری عثمانی»، گادفری گوریون، ص 332

13-   اینها نیز به نوبه خود نقش مهمی در پیدایش رنسانس و پیشرفتهای علمی اروپا ایفا نمودند. نگارنده

14-   نگاه كنید به؛ اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، صص89 و 203

15-   «استانبول (آمار مربوط به سال 1477): تعداد خانوار مسلمان 8951، غیرمسلمانان: 1852 خانوار. گالاتا: مسلمان: 535 خانوار و غیرمسلمان: 986 خانوار. این جمع سربازان، طلاب مدرسه و بردگان را دربرندارد. باركان این عده را یك پنجم تخمین می زند و خانوار را پنج نفر فرض می كند و جمعیت را (در سال 1477) حدود 100000 می داند.» استانبول و فتح آن، خلیل اینالجیق، صص 88 و 89. در جای دیگری ضمن پرداختن به زلزله سال 1509 استانبول، جمعیت شهر قبل از زلزله 160000 نفر عنوان شده است. منبع: اینترنت

16-   استانبول و فتح آن: صفحه 90

17-   «خاصه» در لیتراتور عثمانی، مترادف با واژه royal فرنگی و در مفهوم سلطنتی و شهنشاهی بكار می رفت. مثل Has oda و sermimaran-ı hassa و ...  - نگارنده

18-   نگاه كنید به: اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 251 و Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire، ص 333

19-   شهرامینی مقامی در عثمانی بود كه تعمیر و نگهداری ابنیه دولتی و كاخهای استانبول و خرید برای انها را بر عهده داشته است. منبع: اینترنت

20-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 251 و Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire، ص 333

نام كامل او علاالدین علی عجم بوده و در مقاله Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire به آن به صورت نسبتاً مفصلی پرداخته شده است.

21-   “Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire” ص: 330.

حسین ارسلان سند مذكور را به تركی جدید ترجمه و در كتاب خود به نام “XVI yüzyılda Osmanlı toplumunda yönetim, nüfus, iskan, göç ve sürgün” مورد استفاده قرار داده است.

22-   تاریخ معماری عثمانی، به نقل از اونسال (معماری تركی- اسلامی، ص: 96) از این مسجد با عنوان شفاءالدین نامبرده شده است. تاریخ معماری عثمانی، ص: 240

23-   Life and Works of Tebrizli Ali honored as the chief architect at attoman empire ص: 334

24-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 260. شاید در اینجا یادآوری این نكته بجا باشد كه تصاویر و مینیاتورهای نقاشی شده از سوی كمال‎الدین بهزاد استاد بزرگ و نامی نقاشی در مدت بیست سال حضور او در تبریز به دستور شاه اسماعیل و به عنوان رئیس كتابخانه دربار، در سال 973 ه. ق (1566- 1565) به همراه هدایای دیگری از سوی شاه طهماسب و به واسطه شاه قلی استاجلو به استانبول برده شده و به سلطان عثمانی تقدیم شده است. (همان، ص 255) بخش بزرگی از این اثر امروز در موزه متروپولیتن نیویورك می‎ باشد. نگارنده

25-   همان،  ص259

26-   همان، ص 258

27-   همان، صص 244- 243

28-   همان، ص 251

29-   همان، ص 61 به نقل از تاریخ اولجایتو، ص 47- 46، «میرخوند، از آن دسته از صنعتگران تبریزی كه توسط تیمور به سمرقند انتقال داده شدند به عنوان «صنّا» و «محترفه»، شرف الدین یزدی «اصناف ... پیشه‎وران»، خوندمیر «محترفات»، میرخوند «اهل حرفه» نام برده است».( همان، ص 61 به نقل از ظفرنامه: ص 290، روضه الصفا، جلد 4: ص 566 و ...) «علیرغم زیادی تعداد صنعتگران، احتیاج مبرمی به نیروی ماهر احساس می‎شد».( همان، ص 62)

30-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص: 259

31-   استانبول و فتح آن، ص 84

32-   همان، ص 91

33-   نگاه كنید به «تحولات ایران در عصر صفوی، محمد كریم یوسف جمالی، ص: 512

34-   Erken Osmanlı Devrinde Tebrizli Usta Gruplarının İzi Nasıl Sürülmeli?”, Yrd. Doç. Dr. Mustafa Beyazıt, Pamukkale Üniversitesi- Denizli, Journal of History Studies, Volume 6, Issue 3, April 2014

35-   “Siyasi- Kültürel İlişkiler Çerçevesinde Tebrizli Çini Ustaların Anadolu Yolculuğu (1419- 1433), Mustafa Çağan Keskin, Belleten, 279, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2013

36-   Zeki Sönmez, “Başlangıcından 16. Yüzyıla kadar Anadolu Türk- İslam Mimarisinde Sanatçılar, Türk Tarih Kurumu, ankara, 1989, s. 423- 451

37-   Yıldız Demiriz, “Osmanlı Mimarisinde Süsleme I Erken Devir (1300- 1453), Kültür Bakanlığı, Ankara, 1979, s. 330 vd.

38-   Nurhan Atasoy- Julian Raby, “İznik Seramikleri”, Alexandria Press, Singapur ve Londra 1989, s. 83

39-   Gülru Necipoğlu, “From International Timurid To Ottoman, A Change of Taste In Sixteenth Century Ceramic Tiles” Muqarnas, Volume 7, Leiden- E.J.Brill 1990, s. 136- 170 (136- 137)

40-   «ردپای گروههای كاردان تبریزی را در دوره‎های نخست عثمانی چگونه باید پی گرفت؟»، دكتر مصطفی بیازیت، مجله مطالعات تاریخی (فوق‎الذكر)، ص 47

41-   همان، صفحه 48

42-   همان، صفحه 48، نگاه كنید به «تاریخ آشیق پاشا زاده»، به كوشش: آتسیز، انتشارات وزارت آموزش ملی، استانبول، 1992، ص 168

43-   «مجموعه یئشیل -1424- 1419- كه با هدف سازه پرستیژ دولت عثمانی ساخته شد، بدلیل وجود كتیبه‎های بانی –سلطان محمد چلبی-، معمار –حاجی ایواز پاشا-، استادان كاشیكار –محمد مجنون-، خطاطی –الیاس علی/علی نقاش- و چوبكار –حاجی علی بن احمد تبریزی- صاحب جایگاه ویژه‎ای در هنر عثمانی است. این اساتید با ساخت مجموعه یئشیل، هم هنر و هم نام خود را ماندگار ساختند.» ردپای گروههای كاردان تبریزی را در دوره‎های نخست عثمانی چگونه باید پی گرفت؟، دكتر مصطفی بیازیت، صفحه 46

44-   همان، صص 48 و 49 ، كتیبه‎های مربوط به تزئین‎كاران كاشی در مجموعه موجود است. اولین اینها نیز كتیبه‎ای با الفبای عربی است كه داخل قاب مستطیل شكل زرد رنگ واقع در سرستونهای گوشه‎های محراب قرار گرفته و روی آن عبارت «عمل استادان تبریز» منقش است. در طرف متقارن كتیبه نیز، بیت شعری است كه احتمالا ناظر بر مذلت حمله تیمور است.

45-   همان، ص 49

46-   «ردپای گروههای كاردان تبریزی ...؟» (فوق‎الذكر)، ص 50

47-   همان، ص 52

48-   همان ص 52 به نقل از:s. 459- 460  Keskin, a. g. M

49-   همان، ص 53

50-   همان، ص 54

51-   همان، ص 55 به نقل از: Necipoğlu, a. g. m., s. 137

52-   همان، ص 54

53-   همان، ص 54

54-   عضو هئیت علمی گروه تاریخ دانشگاه الزهراء تهران

55-   مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دكتر نزهت احمدی، صص: 30- 17

56-   چكیده مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، چكیده مقاله دكتر شفقی، صص: 79-78

57-   مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دكتر نزهت احمدی، صص: 30- 17

58-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 200

59-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص:244

60-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرك‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دكتر سیروس شفقی؛ عضو هیئت علمی گروه جغرافیا دانشگاه اصفهان، ص: 544

61-   مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دكتر نزهت احمدی، ص: 25

62-   عضو هیئت علمی گروه جغرافیا دانشگاه اصفهان

63-   مجموعه مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دكتر نزهت احمدی، ص: 21

64-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص: 244

65-   سفرنامه شاردن، جان شاردن، ج 4، ص: 1547

66-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرك‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دكتر سیروس شفقی؛ صص: 545- 544

67-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرك‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دكتر سیروس شفقی؛ ص: 542

68-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرك‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دكتر سیروس شفقی؛ صص: 551- 537: «ناامنی و كشت و كشتارهای بزرگ باعث گردید كه این شهر حداقل با نیم میلیون جمعیت كم‎كم از رونق افتاد و وسعت خود را از دست داد بطوریكه در عصر ناصرالدین‎شاه جمعیت شهر به 50000 نفر تقلیل یافت... عباس‎آباد از سال 1320 شمسی به بعد با توسعه شهر اصفهان رشد یافت و به منطقه مسكونی تبدیل گردید ... ولی از تجار تبریزی در آن دیگر خبری نیست».

69-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 244

70-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «جایگاه مهاجران تبریزی در اصفهان (پایتخت صفوی)» از دكتر نزهت احمدی، صص: 30-17

71-   مقالات همایش صفویه در گستره تاریخ ایران زمین، مقاله «محله تبریزیها یا تبریز نو (عباس آباد) نخستین شهرك‎سازی عصر شاه عباس اوّل در اصفهان» از دكتر سیروس شفقی؛ ص: 543

72-   «در نوشته‌های غربی، ویژگی‌های شیوه‌ اصفهانی با عنوان شیوه‌ صفوی، افشاری، قاجاری و زند آمده است. ... پسرفت كامل (سبك مذكور) از زمان محمدشاه آغاز شد. از آن زمان به بعد، دیگر شیوه‌ای جانشین شیوه‌ اصفهانی نشد و با وجود تلاش‌هایی كه برای حفظ رشته‌ معماری در ایران شد، دیگر معماری آن سیر و روند تكاملی پیشین را پی نگرفت. ویژگی‌های این شیوه چنین است: ١- ساده ‌شدن طرح‌ها، در بیشتر ساختمان‌های این دوره، فضاها یا چهارپلو (مربع) هستند یا مستطیل؛ ٢- در شیوه‌ی تبریز با به ‌كارگیری هندسه‌ای قوی، طرح‌های پیچیده‌ای ساخته شد اما در شیوه‌ اصفهانی، هندسه‌ ساده و شكل‌ها و خط‌های شكسته بیشتری به‌كار رفت؛ ٣- در نهرنگ ساختمان‌ها، نخیر و نهاز (پیش‌آمدگی و پس‌رفتگی) كمتر شد، ولی پس از رواج این شیوه، ساخت گوشه‌های یخ در ساختمان رایج‌تر شد؛ ٤- پیمونه‌بندی و بهره‌گیری از اندام‌ها و اندازه‌های یكسان در ساختمان دنبال شد؛ ٥- سادگی طرح‌ها در بناها هم آشكار بود. ... نیارش تنگی زمان و كم‌شدن معماران چیره‌دست در این شیوه، كیفیت ساختمان‌سازی را بسیار پایین آورد. دیگر همانند گذشته، ساختمان‌ها را پایدار و ماندگار نمی‌ساختند. یكی از ویژگی‌های نیارشی در معماری ایران این بود كه معماران ما همواره به نشست ساختمان در روند ساخت و اثر آن بر نماسازی توجه می‌كردند؛ زیرا همان‌طور كه می‌دانیم ساختمان به‌مرور زمان نشست می‌كند. در شیوه‌ی رازی زبوه و نما (سفت‌كاری و نازك‌كاری) با هم انجام می‌شد؛ یعنی كار به‌شكلی «همچین» ساخته می‌شد و برای اینكه ساختمان یك‌دست نشست كند، زبره را با نما به‌ طور هشت (برآمد) و گیر (گود و فرورفته) یا با هم چفت ‌و بست می‌كردند. اما در شیوه‌ی تبریز، چون در ساختن شتاب داشتند، زبره و نما جداگانه ساخته می‌شد. این روش در شیوه‌ اصفهانی نیز پیگیری شد و شاید از دید فنی روش درست‌تری هم بود. همچنین، در این شیوه، همه‌ گونه‌های تاق‌ها و گنبدها به‌كار برده شد. گنبدهای گسسته‌ میان‌تهی در بیشتر ساختمان‌های این شیوه دیده می‌شود.» معماری مساجد در دوره صفویه، مریم حیدری، از اینترنت. خانم حیدری احتمالاً به سهو، بجای «سبك تبریز» از «شیوه‎ی آذری» (؟!) استفاده نموده است! در حالیكه چنین واژه‎ای اصلاً مربوط به دوره پهلوی و به عنوان كد رسمی بجای واژه ترك، تركان آذربایجان ابداع گردیده است. بدلیل كمبود منبع مجبور به استفاده از این گونه داده‎ها شده‎ایم.

73-   مساجد شیخ لطف الله، امام، جارچی، آقانور، ملاعبدالله، سرخی، مقصودبیك، بازار قیصریه، سماورسازها، زرگرها، تفنگ سازها، مقصودبیك، سرای لله بیگ و بازار كاشان، عمارت عالی قاپو، پل الله وردی خان، پل خواجو، كاخ هشت بهشت، كاخ چهل ستون، خیابان چهارباغ، كلیسای وانك، حمام جارچی، دردشت، ساری تقی (یا سارو تقی) و حمام فین در كاشان، سد قهرود، كاروانسرای عباسی و ... به فرمان و زیر نظر شاهان صفوی و با نقش پررنگ اهل تخصص و هنر تبریزی آفریده شدند. به جز آتشكده و پل شهرستان، بقیه آثار باستانی این شهر نیز (مثل تالار تیموری یا منار جنبان) مربوط به سلجوقیان، ایلخانان و قاجار می‎باشد. نگارنده

74-    نگاه كنید به «تاریخ بیست ساله ایران» اثر حسین مكی، «از قاجار به پهلوی» و «قحطی بزرگ» اثر محمدقلی مجد، «فراماسونری در ایران» از اسمائیل رایین و ...

«از سوی دیگر تسلط مطمئن به منابع نفت و جغرافیای استراتژیك آن و به حاشیه راندن آن قسمت از جغرافیای قومی با معرفه های متفاوت اجتماعی و هوشیار به وقایع سیاسی برای همیشه جهت اعمال كنترل كامل و مطمئنتر و كم هزینه تر، جزو پایه های اصلی سناریویی بود كه در غیبت شوروی تازه انقلاب كرده توسط عوامل رویاهای آنگلوساكسونی به سرعت به مورد اجرا گذاشته شد. بطوری كه برای پیشبرد سریع و مطمئن برخی امور، اقداماتی به انجام رسید كه به بهای جان میلیونها انسان تمام شد.» 500 سال فرسایش زمان در چالدران، رسول داغسر، ص 109

75-   نگاه كنید به نقش فراماسونها در تاریخ معاصر ایران، حسین ملكی، مخصوصاً صص: 333- 280

«امپریالیسم انگلیس كه با گسترش این مكتب خیانت، عنكبوت‎وار برای شكار عناصر سفله و زبون‎مایه، به تنیدن تارهای دام‎گستری در جامعه ایرانی پرداخته بود، فرومایگان بسیاری تربیت كرد و پست‎ترین این مزدوران را در اساسی‎ترین ارگان‎های دولتی و رفیع‎ترین مقامات درباری گماشت و همراه ذخایر زیرزمینی و منابع طبیعی، شرف و فضیلت ملی و هویت انسانی و معنوی ایرانیان را نیز به غارت برد!» همان، ص 388

76-   شهر ری از قدیم‎الایام به سبب قرار گرفتن بر روی شاهراه اصلی ابریشم، یكی از شهرهای مهم منطقه بوده است. این شهر مخصوصاً بعد از انتخاب به عنوان پایتخت از سوی ارطغرل سلجوقی شاهد رونق بی سابقه در قرن دوازدهم میلادی بود. نگاه كنید به «گزیده تاریخ تهران» اثر سیدحسین حجت بلاغی. برج طغرل به عنوان یادگار این دوران، امروز در گوشه‎ای از شهر در میان كوچه‎های بی‎ریخت، بی‎اعتنا مانده و آخرین بار كه اینجانب در شهریور ماه سال 1392 قصد دیدار از آنجا را داشتم و البته موفق به ورود نشدم یك افغانی نگهبانی آن را بر عهده داشت.

77-   «گزیده تاریخ تهران»، سیدحسین حجّت بلاغی، ص: 11

78-   «تبریز در آنزمان ... از حیث وسعت و كثرت جمعیت اولین شهر ایران محسوب می شد و سفرای دول اروپایی در تبریز به سر می برند در صورتیكه تهران پایتخت كشور بود... تبریز نسبت به تهران یك شهر متجدد بشمار می آمد و مردم تبریز از ازمنه قدیم با اروپائیان محشور بودند... دكتر بارنز انگلیسی كه در سال 1833 میلادی و پنج سال بعد از انعقاد عهدنامه تركمانچای در ایران سیاحت كرد نوشته كه جمعیت شهر تهران بیست و پنج هزار نفر است ولی تبریز بنا بر نوشته همان جهانگرد انگلیسی چهارصدهزار نفر جمعیت داشته است.» دلاوران گمنام ایران در جنگ با روسیه تزاری، ژان یونیر، ص 682- 681. «جمعیت آن (اواسط دهه دوم قرن بیستم میلادی) هفت‎میلیون و ششصدوپنجاه هزار نفر و دارای نود و نه نقطه شهری است... جمعیت تهران پایتخت حدود 350000 نفر، تبریز ولیعهدنشین 300000 نفر، اصفهان 80000 هزار نفر، مشهد 70000 نفر و ...» «ایران و قضیه ایران»، لرد كرزن: ص 200 به بعد

79-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 66

80-   منطقه مركز و غرب ایران كنونی شامل استانهای كرمانشاه، ایلام، همدان، لرستان، اصفهان، مركزی، قم و فارس در گذشته با نام عراق عجم خوانده می‎شده است. نگارنده

81-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 91. بعد از فتح استانبول توسط مسلمانان نام «روم قاپیسی» به «اسلامبول» یا «استانبول قاپیسی» تغییر یافت. جا دارد از زحمات شهرداری در خصوص بازسازی و تعمیر این دروازه‎ها و مخصوصاً اقداماتی كه علیرغم برخی نامهربانیها منجر به خواهرخواندگی دو شهر تبریز و استانبول گردید از طرف خود قدردانی نمایم. نگارنده

82-   همان، ص 127

83-   باید خاطرنشان ساخت كه این رقم از سوی برخی از تاریخ‎پژوهان به صورت 3000 نفر آورده شده است. نگارنده

84-   همان، ص 138

85-   همان، صص 153- 145

86-   همان، ص 148

87-   همان، ص 151

88-   همان، ص 151

89-   شاردن جلد 2، ص 409

90-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، ص 191 به نقل از تاورنیه ص 66

91-   همان، ص 196 به نقل از جیوانی باتیستی

92-   اورتا عصرلرده تبریز شهرینین تاریخی، پروفسور سیدآقا عون‎الهی، صص: 244- 243

93-   همان، ص 238 به نقل از دیوان خاقانی شیروانی، تهران 1338 شمسی، ص 226. خاقانی شیروانی در سال 1199 در 79 سالگی در تبریز وفات نموده و در مقبره سرخاب، سمت چپ راهی كه به طرف باغ بَییم می‎رود دفن گردیده است. همان.

94-   همان، ص 252 به نقل از پروفسور جعفر قیاسی

95-   مراد بارداكچی، حریت، 17/10/2004 میلادی: مراد بارداكچی می‎گوید برخی از تاریخ‎پژوهان در تركیه منظور این نوشته را به مظالم تیمور در 1402 ربط می‎دهند ولی با منطق سنخیت ندارد. زیرا اولاً تیمور در واقع ظالم نبوده است، ثانیاً بعد از تیمور عثمانی سالها درگیر كشمكشهای داخلی بوده است و بجای انتخاب راه آسان باید دنبال یافتن منظور واقعی نویسندگان بود.

96-   مفهوم شعر در نوشته‎های تركی به این شكل آمده است: ستمگر گمان كرد كه مرا مورد ظلم و اجحاف قرار داده است، لیكن این ظلم بیش از آنكه بر من موثر افتد، وبال گردن او گردید.