تركشناسی2

محمدعلی ارجمندی ـ نشریه آغری ـ دوشنبه 23 بهمن 91 شماره 140

نمی دانم چه بگویم و چه بنویسم، شهر من شهر فراموشی هاست. مردمانش تاریخ و فرهنگ و ادب گذشته گانشان را به فراموشی سپرده اند و مسئولانش با مشاهیر و افتخاراتشان غریبی می كنند.

مرداد ماه سال 88 طی مقاله ای در هفته نامه یاشایش از سرقت میراث فرهنگی و هنری كشورمان و اورمیه توسط كشورهای همسایه سخن گفته و نوشتم كه وزیر فرهنگ «عراق» در گفتگو با تلویزیون بی بی سی از صفی الدین اورموی، خطاط، كاتب قرآن و موسیقی شناس نامی آذربایجانی و اورمیه ای تحت عنوان مفاخر فرهنگی كشور عراق و بغداد یاد كرده است.

در آن ایام مسئولان اورمیه به تكاپو افتادند كه مانع از سرقت میراث فرهنگی و هنری اورمیه شوند. شهردار وقت صحبت از نامگذاری یكی از پروژه های فاخر شهری به نام صفی الدین اورموی نمود و حتی در مصاحبه با كانال تلویزیونی آذربایجان «اورمیه» مژده آن را نیز به مردم داد. اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی از برگزاری همایشی در پاسداشت مقام صفی الدین اورموی سخن گفته و وعده داد یكی از سالنهای نمایش شهر به نام اورموی نامگذاری خواهد شد.

و دهها وعده دیگر از طرف مسئولان فرهنگی كه تنها در حد سخن بود و بس! از نامگذاری پروژه ای فاخر به نام صفی الدین اورموی خبری نشد كه هیچ حتی از نامگذاری كوچه و دربندی نیز به نام وی دریغ شد.

افسوس و صد افسوس كه به فرهنگ مان بی اعتنا هستیم و كج می اندیشیم. از این ناآگاهی ما دیگران نهایت استفاده را برده و با داشته های ما به جهانیان فخر می فروشند.

آذربایجان و اورمیه سرشار از این نامها و یادهاست. چه بسیار بزرگانی كه غریبانه زیستند و غریبانه بدرود حیات گفتند.

یكی دیگر از این بزرگان بانوی شعر اورمیه، زنده یاد مریم جهانگیری است كه اشعار دلنشینش به زبانهای تركی و فارسی هر خواننده ای را به تحسین وی وا می دارد. بی شك دوستداران شعر و ادب با نام و یاد مریم آشنا هستند، شاعر خوش ذوق و زیبا رویی كه در عنفوان جوانی دوستدارانش را داغدار كرد.

نگارنده در دو مقاله جداگانه كه در نشریات یاشایش و آغری به چاپ رسید به معرفی آثار این شاعره نامدار پرداخته و برای نخستین بار توفیق نصیب شد تا كتاب اشعار مریم را كه در كتابخانه شخصی ام موجود بود در شمارگان اندك تجدید چاپ كرده و در اختیار دوستداران شعر و ادب قرار دهم.

دو نسخه از كتاب را نیز به مسئولین اداره اوقاف و میراث فرهنگی آذربایجان غربی اهدا نمودم تا با اشعار و فعالیت های خیرخواهانه و هنری مریم جهانگیری آشنا بشوند. متاسفانه قبل از مراجعه من به مدیران این دو اداره به سبب بی تفاوتی و عدم مسئولیت شناسی میراث فرهنگی آذربایجان غربی و اداره ارشاد در حفظ و صیانت از مفاخر فرهنگی، اداره اوقاف در پی سنگ فرش نمودن و مسطح كردن محوطه آرامگاه عرب باغی، سنگ مزار این شاعره نامی را كه مزین به اشعاری زیبا بود را پوشانده و تنها در قطعه سنگی كوچك نام وی را حك و بر بالای مزارش قرار داده اند.

 

حجت السلام بیگی رئیس وقت اوقاف با خواندن زندگینامه و اشعار ارزشمند مریم جهانگیری خصوصا شعری كه مریم برای اولین بار در ایران در حق مظلومیت مسلمانان فلسطین و جنایت اسرائیلیها سروده بود قول مساعد دادند كه سنگ مزاری متناسب با نام و آوازه این شاعره گرانقدر تهیه شود كه متاسفانه تا كنون محقر نشده است.

قسمتی از شعر «یادی از مسلمانان» سروده مریم جهانگیری:

كنون خواهد از نو مسیحای دیگر ـ ز اسلام مصلوب سازد یهودی ـ زخون مسلمان به بیت المقدس ـ ز هر كوی جاری نموده است رودی

علیزاده مدیركل وقت میراث فرهنگی آذربایجان غربی و حسن سپهر فر معاون گردشگری نیز از ساخت سردیس و تندیس مریم جهانگیری سخن گفته و وعده ها دادند كه آن هم تا كنون به سرانجام نرسیده است.

تمامی این موارد نمونه بارز پاسداشت مقام مفاخر آذربایجان در اورمیه است. بزرگانی چون صفی الدین اورموی ها، حسام الدین چلبی اَخی ترك ها، كلبعلی خان ایپ قیران، اقبال الدوله، مجدالسلطنه افشار، ممد قولو خان افشار، مستوره افشار، مریم جهانگیری، حیدرخان عم اوغلو، جبار باغچه بان، میرزا علی عسگرآبادی و .... گم شده گان امروز كهن شهر آذربایجان می باشند.

به هر حال امیدواریم یاد و نام مفاخر ادبی و فرهنگی اورمیه بالخصوص بانوی شعر اورمیه زنده یاد مریم جهانگیری بیش از پیش مورد توجه واقع شده و سنگ مزاری مناسب به جهت مقام والای ادبی و هنری وی بر روی مزارش نقش ببندد.

در پایان این دل نوشته بر خود لازم می دانم كه از سركار خانم «فَرین صمصامی» دختر مهربان مریم جهانگیری به سبب ارائه عكسهای چاپ نشده از مادرشان تشكر ویژه ای داشته باشم. ایشان جدای از عكسهای مادرشان غزل استادشهریار را كه در سفر به اورمیه در مرداد ماه سال 1334 با دست خط خود نوشته و به وی «فَرین خانم» تقدیم كرده بود را نیز در اختیارم گذاشت كه در نشریه به چاپ برسد.خاطر نشان می شوم كه سركار خانم فَرین خودشان نیز دستی در شعر و غزل دارد. امیدوارم در آینده نزدیك بتوانم رضایت ایشان را جلب كرده و سروده هایشان را در نشریه به چاپ برسانیم هر چند كه خانم فَرین صمصامی در همان ابتدای آشنایی با ایشان نیز محبت نموده و از اشعار زیبایشان جنت قوشوم را به عنوان هدیه ای ارزشمند به نگارنده اهدا نمودند: جنت قوشوم، گؤزل گؤلوم ـ آغ ساچیین یولوب گئتدین ـ داشلارا سردین گئتدین ـ دوداقلاریندا اؤپوجوك ـ ساحیلی اؤپدون گئتدین ـ بیرده دؤنوب باخیب گئتدین .

ابیاتی چند از مریم جهانگیری:

علی ای مهربان شاه زمین وزمان ــ فخر همه انس و جان قادر یكتا توئی

چونكه تو هستی دلم نیست مرا دردو غم ــ  بلبل شیدا منم آن گل حمرا توئی

قسمتی از شعر آذربایجان سروده مریم چهانگیری:

داغ و داشی پارلییان الماس تك توپراغی زر

چایلاری جوشقون هامی بوستانلاریندا چوخ ثمر

پوزگینان بیگانه فكرین نقشه سین ائیله بیرجه هدر

قویما نا محرم ائده او عارضه بیرجه نظر

ای شرافت كانی ای غیرتلی آذربایجان

قهرمانلار یوردوسان شهرتلی آذربایجان

نمونه ای از اشعار تركی:

 گل دو لاشما گینان اول زولف ـ ی پریشانه كؤنول

صبر ایله دؤز بو قارانلیق شب  ـ ی هیجرانه كؤنول

اولما نامرد، محبت ائیله مه نا اهله

باغلاما ز عاقیل اولان اولفت ـ ی نادانه كؤنول

شعری با عنوان رشته مهر و محبت از مریم:

روزهایم همه بیماری و شب بیداری

آه از این درد كه ما را نبود غمخواری

رشته مهرو محبت بگسسته است چرا؟

آخر این است مگر قاعده دلداری

مریم همچنین در جایی دیگر می سراید:

ای شب چرا نرفته و تاخیر می كنی؟

ای صبحدم در آمدنت دیر می كنی؟

ای ناله ساعتی برو از تنگنای دل

           ای سوز دل ز زندگیم سیر می كنی

مریم در شعر گوهر جان این چنین می سراید:

ای خوش آن روزی كه در تاب و تبت می سوختم  

 با غمت خو می گرفتم لب فرو می دوختم

حاصل یك عمر ناكامی براهت شد نثار

گوهر جان بود كان در دیده می اندوختم

قصه عشقم به هر جمعی گذشت و همچو شمع

خویشتن می سوختم صد بزم می افروختم

نازم آن سوزو گداز مكتب عشق ترا

زندگی را سوختن افروختن آموختم

دو بیت اول و آخر غزل شهریار:

نالدم پای كه چند از پی یار بدوانی ـ من بدو میرسم اما تو كه دیدن نتوانی

من سراپا همه شرمم تو سراپا همه عفت ـ عاشق پا به فرارم تو كه این درد ندانی

اشكت آهسته به پیراهن نرگس بنشیند ـ ترسم این آتش سوز از سخن من بنشانی

تشنه دیدی به سرش كوزه تهمت بشكانند ـ شهریارا تو بدان تشنه جان سوخته مانی

دست خط استاد شهریار به فَرین صمصامی دختر مریم جهانگیری: غزل بالا را بعنوان یادگار در دولتمنزل دوست صاحبدل و صاحبنظرم حضرت سرگرد امینی از در كتابچه دوشیزه بسیار عزیز «فرین صمصامی» كه گذشته از لطافت و مكارم خود یادگار یك بانوی شاعره بلند مقامی هستند « كه مرحومه مریم جهانگیری مادر ناكامشان باشد» نوشته و با تمام شوق خود تقدیمشان میدهم ـ رضائیه ـ  مرداد 1334 امضاء سیدمحمد حسین شهریار

و هدیه ای دیگر از خانم فرین صمصامی: «حسرت»

بو دونیانین آدی حسرت - گئدنلرین یوكو حسرت - قالانلارین پایی حسرت - گولوب سوسوب آغلاسامدا - بو دونیانین آدی حسرت

پی نوشت:

1 ـ مریم جهانگیری فرزند حسین خان جهانگیری «بیلَر بَیی» و نوه حبیب ا... خان بَیلر بَیی افشار اورمیه می باشد كه به سال 1296 شمسی همزمان با فجایع جیلولوق در اورمیه متولد و به شهریور سال 1331 شمسی در اورمیه چشم از این جهان فرو بست. اشعار وی به دو زبان تركی و فارسی می باشد كه برخی از آنها در نشریاتی چون شاهین تبریز و كانون شعرای تهران به چاپ می رسید. كتاب اشعار وی با عنوان «به یاد مریم» بعد مرگ زود هنگامش به طبع چاپ آراسته گردیده است. اپرای گلها و نمایشنامه های فرشتگان و سرباز میهن از دیگر آثار شناخته شده وی می باشد.محمدعلی ارجمندی ـ نشریه آغری ـ دوشنبه 23 بهمن 91 شماره 140  

 

برای آشنایی بیشتر با مریم جهانگیری مقاله  قبلی نگارنده با عنوان بیاد مریم و بانوی شعر اورمیه تقدیم می شود.

متن كامل «مقاله بیاد مریم و بانوی شعر اورمیه» نوشته محمدعلی ارجمندی در هفته نامه یاشایش شماره 115 ـ 6 مرداد 89  و نشریه آغری شماره 130 ـ 11 تیر 91

بیاد مریم «بانوی شعر اورمیه»

زنده یاد مریم جهانگیری شاعره شهیر اورمیه« 1296 ـ 1331»

ای علی ای مهربان شاه زمین و زمان ـ فخر همه انس و جان قادر یكتا توئی

چونكه تو هستی دلم نیست مرا دردو غم ــ  بلبل شیدا منم آن گل حمرا توئی

«مریم جهانگیری»

شهر اورمیه در طول سالیان دراز هنرمندان گرانقدری را در سینه خود پرورانده و جای داده كه هر یك از این ادیبان به مانند ستاره ای در آسمان هنر و ادب آذربایجان و ایران می درخشند.

بی شك یكی از این نام آوران بانوی شعر اورمیه زنده یاد مریم جهانگیری است كه اشعارش دلنشین اش هر خواننده ای را به تحسین وا می دارد.

اشعاری كه «مریم» در قالب آنها جدای از احساسات درونی خود، گوشه های از تاریخ آذربایجان و زادگاهش اورمیه را نیز به زیبایی بیان می كند كه در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

تولد مریم:

مریم جهانگیری در سال 1296 شمسی در بحبوحه فجایع جیلولوق در خانواده ای حسینخان جهانگیری ( بیگلر بیگی ) 1  در اورمیه چشم به جهان گشود. حسین خان جهانگیری پدر مریم در پشت جلد قران كریم زمان دقیق تولد فرزندش را اینگونه یادداشت می كند: ( ساعت یازده و نیم صبح روز شنبه دهم شهر رمضان 1335 هجری قمری مطابق با دهم تیر ماه 1296 شمسی)2

تولد وی همراه بود با فجایع جیلوق و قتل و عام مردم اورمیه توسط جیلوها، طولی نمی كشد كه با آمدن سال 1337 ه.ق صحنه عملیات دولتهای بیگانه و استعمارگر در قطعه ای از زرخیز ترین نقطه آذربایجان یعنی اورمیه به نحوی دیگر عرض اندام می نماید و این بار به نوعی دیگر و به شكلی بدتر توسط سیمیتتو و عشایر تحت فرمانش، كه در پوشش مهمانان ناخوانده شهر اورمیه را با بازیگردانی پاكارد آمریكایی و كاپیتان گرد انگلیسی غارت می كنند. به گفته علا الدین تكش برادر مریم: تمام این اعمال فجیع و اوضاع قبیح در آیینه مغز كودكانه او موثر و او را طوری حساس و پر مهر و محبت بار آورد كه این خصایل عالیه تا آخرین دقایق حیات او را ترك نكرد.3

قسمتی از شعر آذربایجان سروده مریم چهانگیری:

داغ و داشی پارلایانن الماس تك توپراغی زر

چایلاری جوشقون هامی بوستانلاریندا چوخ ثمر

پوزگینان بیگانه فكرین نقشه سین ائیله بیرجه هدر

قویما نا محرم ائده او عارضه بیرجه نظر

ای شرافت كانی ای غئیرتلی آذربایجان

قهرمانلار یوردوسان شهرتلی آذربایجان

دوران كوردكی مریم با همه سختی ها  و رنج ها سپری شده و وی به سال 1310 ش موفق به اخذ گواهینامه شش ساله ابتدایی از دبستان دولتی (اناث)می شود.

بنا به گفته نزدیكانش، مریم در طول تحصیلاتش همواره شاگردی ممتاز بوده و این نشان از بهره هوشی است كه وی داشته .

در طول چند سال كه وی به تحصیل اشتغال داشت اغلب در منزل مشغولیت خاطرش مطالعه مجلات و روزنامه هایی مانند علم وهنر چاپ برلین و حبل المتین معروف بود كه به پدرش فرستاده می شد و اوقات دیگر خود را صرف تعلیم تربیت دختران كاركنان و مستخدمین منزل پدری كه استطاعت مالی جهت تحصیل نداشتند می كرد.4

طولی نمیكشید پدر مریم با اصرار مداوم متصدی اداره فرهنگ آنروز با استخدام دخترش موافقت نموده و مریم در كودكستان شماره 3 اورمیه كه به مدیریت بانوی فعالی اداره می شد به كار پرداخته و تعلیم و تربیت عده ای از كودكان را به عهده می گیرد.

ازدواج مریم

مریم در سال 1313و در حالیكه هنوز هیجده برگ از كتاب حیاتش ورق نخورده بود خواستگاران زیادی داشت ولی با صلاحدید خواهر بزرگ و موافقت مادر و رضایت پدرش با یكی از اقوام ازدواج می كند و قدم در خانه شوهر می گذارد و شمع آن جمع پریشان قرار می گیردو آن كاشانه تنگ و تاریك را با نور جمال و كاردانی و كمال خویشتن وسعتی بی اندازه و بهجتی تازه می بخشد. و به قول خودش خویشتن می سوخت و صد بزمی می افروخت.5

مریم در شعر گوهر جان این چنین می سراید:

ای خوش آن روزی كه در تاب و تبت می سوختم ـ 

 با غمت خو می گرفتم لب فرو می دوختم ـ

حاصل یك عمر ناكامی براهت شد نثار ـ

گوهر جان بود كان در دیده میاندوختم ـ

قصه عشقم به هر جمعی گذشت و همچو شمع ـ

خویشتن می سوختم صد بزم می افروختم ـ

نازم آن سوزو گداز مكتب عشق تراـ

زندگی را سوختن افروختن آموختم ـ

علاالدین تكش برادر مریم در اشاره به سالهای جوانی و علاقه مریم به شعر و شاعری می نویسد:  ایام جوانی مریم به آرامی می گذشت و مریم در این موقع مدت دو سال بود كه به زبان  فرشتگان پی برده بود و همواره در آرزوی این بود كه به زبان آنان سخن بگوید و تصورات خود را به قالب سخن موزون و منظوم در آورد طولی نكشید در اثر تشویق پدر اشعار او ارزش پیدا كرده و در برخی از جراید از جمله ( شاهین) چاپ تبریز و (كانون شعرا) چاپ تهران به طبع رسید (و همچنین در آن موقع بود كه مریم (اپرای گلها) و نمایشنامه های ( فرشتگان) و ( سرباز میهن) را نوشت و سروده هایی را كه تا آن وقت سابقه نداشت را برای دوشیزگان به نظم آورد.6

متأسفانه مقدار زیادی از مقالات و یادداشت های ادبی و خاطرات شیرین مریم با اشعار نغزی كه داشته و یادگار اواخر حیاتش بوده در اثر اهمال اطرافیانش از میان رفته .

مریم علاوه بر ادبیات در موسیقی نیز دستی داشت و همچنان از حسن نظر بهره كافی و از حنجره دلنشین نصیب وافر داشت.7  و با سرودن اشعاری برای كودكان ونواختن آهنگهای زیبا در ( ماندولین) به فرزندان نونهال خود در خانه آرامش می بخشید، برای نمونه:

جوجه آی جوجه

سئومیلی ساری جوجه      

دئمدیك حنائی جوجه

سیندیردین یومورتایین    

نئجه گوردون دونیایین؟

گوردوم یئریم داریدی     

آغداش دان دیواریدی

پنجره سی یوخیدی       

درد و غمیم چوخیدی

اوردا تك قالمیشیدیم     

سارالیب سولموشیدیم

اؤزومه وئردیم تكان        

مثل رستم پهلوان

جوجول له دیم آتیلدیم

جوجه لره قاتیلدیم

شعر و ادبیات جزئی از زندگی وتنهایی مریم از اوایل زندگیش تا اواخر عمرش بود و این شاید به خانواده و به  خصوص ( پدرش8) بر می گردد كه عموماً اهل شعر و ادب بودند و با هم مشاعره می كردند. 9 

نمونه یكی از مجالس مشاعره، رباعی زیر است:

بیگلر بیگی پدر مریم:من تخم وفای تو به دل كاشته بودم

مریم : مهرت ز ازل در دل خود داشته بودم

عموی مریم : دیدم كه وفا در دل تو نقش نبسته است

برادر مریم: بیهوده خیالیست كه پنداشته بودم

اما نخستین كتاب شعر و شاعری كه مریم با او آشنا شد ( حیران ) 10ـ و دیوانش بود به طوری كه در غالب اشعارش این علاقه بارز است و بعد ها با راهنمایی پدرش با شاعران دیگری به مانند حافظ ، سعدی و مولانا آشنا شد وی به دیوان غزلیات مولانا كه منتخباتی از آن به نام شمس تبریزی معروف است ارادت می ورزید و از شعرای تركی زبان به فضولی مهری خاص داشت .

نمونه ای از اشعار مریم :

 گل دو لاشما گینان اول زولف پریشانه كؤنول

صبر ایله دؤز بو قرانلیق شب هجرانه كؤنول

اولما نامرد، محبت ائیله مه نا اهله

باغلاما ز عاقیل اولان الفتی نادانه كؤنول

مریم در شعر هایش به خوبی نشان می دهد كه حتی با مسائل سیاسی جهان نیز آشنایی خوبی داشته و نمونه بارز این حرف شعر ( یادی از مسلمانان ) است كه مریم آن را به مناسبت جنگ اسرائیل با اعراب سروده و جایی بس تقدیر و تحسین دارد كه در آن شرایط زمانی چنین آزادانه با روح بزرگش آلام مسلمانان را بیان میكند.

 با قسمتی از این شعر آشنا می شویم : 11

كنون خواهد از نو مسیحای دیگر

 ز اسلام مصلوب سازد یهودی

ز خون مسلمان به بیت المقدس

 ز هر كوی جاری نموده است رودی

 ( مریم یك دسته گل ، یك عالم كمال و یك دنیا زیبایی بود و همین بود كه پدر ، مادر ، خاله ، عمو ، برادر ، خواهر ، دوست ، آشنا همه و همه به مریم ارادت می ورزیدند و مصاحبت با او را نعمتی بزرگ می شمردند .12

اما حیف و صد حیف كه عمر مریم نیز به مانند گلی زیبا كوتاه بود و در عنفوان جوانی در حالی كه 34 سال بیشتر از بهار عمرش نمی گذشت دوستارانش را داغدار كرد.

شعری با عنوان رشته مهر و محبت از مریم:

روزهایم همه بیماری و شب بیداری

آه از این درد كه ما را نبود غمخواری

رشته مهرو محبت بگسسته است چرا؟

آخر این است مگر قاعده دلداری

مریم همچنین در جایی دیگر می سراید:

ای شب چرا نرفته و تاخیر می كنی؟

ای صبحدم در آمدنت دیر می كنی؟

ای ناله ساعتی برو از تنگنای دل

ای سوز دل ز زندگیم سیر می كنی

مریم در شهریور 1331 ش بیمار می شود و بنا به گفته برادرش در اثر تجویز نادرست دارو توسط پزشكان بیماریش به سختی می گراید و در روز هفتم شهریور 1331 چشم از جهان فرو می بندد.

دفتر شعر مریم پس از مرگش با عنوان «به یاد مریم» چاپ و منتشر شد هر چند كه بسیاری از اشعارش در نتیجه اهمال اطرافیانش هرگز روی چاپ شدن به خود ندیدند.

مریم رفت و از او دو دختر و دو پسر باقی ماند با خاطرات زیبایی كه با مادرشان داشته اند یكی از شیفتگان علم وادب و دوستار مریم چه زیبا شاعر دلها را توصیف می كند.( آری او ملكه بانوان اورمیه بود و حالا ملكه در عالم ملكوت است ،روحش شاد ابدی باد.)13

مزار مریم جهانگیری در صحن آرامگاه آیت ا.. عرب باغی قرار دارد كه در این اواخر با مسطح كردن محوطه آرامگاه سنگ مزار مریم كه اشعار زیبایی توسط آقای فخرایی سروده و بر سنگ مزار حك شده بود از میان رفته و تنها قطعه سنگ كوچكی كه نامش بر آن حك شده بود به جای آن قرار گرفته است. كه جای بسی تاسف و گلایه را دارد كه مسئولین میراث فرهنگی آذربایجان غربی و اداره اوقاف هیچ گونه علاقه ای از خود برای حفظ این سنگ نوشته و بزرگداشت مقام بانوی شعر اورمیه نشان ندادند.

شعری كه بر سنگ مزار مریم جهانگیری نقشی بسته بود :

مریم ای تازه گل باغ صفا      ـ  مریم ای بلبل گلزار صفا

مریم ای چشمه عرفان و ادب    ـ   ای درخشان گهر پاك نسب

نو گل باغ جوانی بودی     ـ    جامع فضل و معانی بودی

در كمالات جهانگیر شدی      ـ    تو چه دیدی ز جهان سیر شدی

رفتی و بر دل ما داغ زدی   ـ     داغ بر لاله هر باغ زدی 

هفتمین روز مه شهریور       ـ   شد گل مریم زیبا پرپر

پی نوشت ها:

-1 حسین جهانگیری ( بیگلر بیگی ) پسر حبیب ا... خان بیگلر بیگی بود كه پس از مرگ پدرش جانشین او شد .

-2 بیاد مریم – علاءالدین تكش – چاپ و انتشار آتشكده – آذرماه 1334- ص 6

-3 همان منبع ص 8

-4 چنان كه این مطلب در شماره پنجم سال یازدهم شهریور ماه 1310 خورشیدی مجله ( عالم نسوان ) كه تنها نشریه خانوادگی وقت شمرده می شد و در تحت نظر هیئت رئیسه مدرسه اناثیه آمریكایی در تهران انتشار می یافت در ستون ( داوطلب تدریس افتخاری ) با تقدیر و تقدیس از احساسات نوع پرورانه او درج گردیده است .

-5بیاد مریم ص 10

-6شرح كاملی از این سروده هادر ضمن اخبار شهرستان ها در شماره 3030 سال یازدهم روز شنبه سوم بهمن ماه 1315 خورشیدی در روزنامه ( اطلاعات ) چاپ تهران درج گردیده است .

-7 اورمیه در گذر زمان – حسن انزلی – چاپ دوم – ص 849

-8یك نمونه از  اشعار پدرش – درج در ارومیه در گذر زمان ص 816 – سوز آهیمنن یانار هر لحظه مین پروانه لر – عشق اودی یاپمیش عجب سینمده آتش خانه لر – خالوی گورجك گوگول اوچدی آلیشدی زلفوه – بیلمه دی چوخلاری سالمیش دامه اشبو دانه لر

-9علاء الدین تكش در این باره می گوید ص 15-14 بیاد مریم ، پدر در صدر مجلس می نشست و ماحضری در مقابل او ، با اشاره پدر برادر گوشمالی به « تار » خود می داد و مریم خود را آ ماده می كرد و با صدای دلنوازش آهنگی را به تركی می خواند و در فواصل موسیقی بحث شعر و شاعری در می گرفت .

-10حیران خانم ، حیران از شاعره های نادره گفتار اورمیه است ، خواهر كریم خان جد كریم لوهای اورمیه است كه در تاریخ 1218 ش پس از عهد نامه تركمان چای در قفقاز نمانده و به همراه خانواده اش به ایران آمده و پس از اندكی اقامت در تبریز به اورمیه آمده و در قریه « قزل خنیه » كه از طرف دولت به عنوان تیول به كریم خان داده شده بود اقامت گزید ، گویا حیران در قفقاز نامزد داشته و نامزدش در نخجوان مانده بود و بدین جهت حیران اشعار سوزناكی در فراق دلدلر سروده است :

 « حال ما را كه كند عرض به جانانه ما »

«شودآگاه ز حال دل دیوانه ما »

«ای ستمگر منی رسوای جهان ایله می سن

 گوزومون یاشینی چون دجله روان ایله می سن»

-11متن كامل این شعر در مجموعه « به یاد مریم » ص 32و3 موجود می باشد به اهتمام علاء الدین تكش چاپ 1334 – آتشكده

-12همان اثر ص 15

-13همان اثر ص 20 

«مقاله بیاد مریم و بانوی شعر اورمیه» نوشته محمدعلی ارجمندی در هفته نامه یاشایش شماره 115 ـ 6 مرداد 89  و نشریه آغری شماره 130 ـ 11 تیر 91