مقدمه‌ی کتاب عظیم «سنگلاخ» را که به تصحیح دکتر حسین محمدزاده صدیق در دو جلد و 1880 صفحه زیر چاپ است، در زیر می‌آوریم:

سنگلاخ، فرهنگ لغات ترکی جغتایی به فارسی است که مشتمل بر واژه‌های دشوار اشعار امیر علیشیر نوایی (متوفّی 906 هـ . ق./1500 م.) وزیر ادیب و دانش‌دوست معاصر سلطان حسین بای‌قارا ( 912 – 873 هـ . ق./1506 – 1469 م.) می‌باشد. این کتاب را میرزا مهدی‌خان استرآبادی (متوفّی: بعد از 1173هـ. ق.)، منشی‌الممالک نادرشاه افشار، در سال 1172 و یا 1173 (1758- 1760 م.) تألیف کرده است.

وی هدف خود را از نگارش این کتاب در مقدّمه چنین شرح می‌دهد:

«بنده‌ی حقیر محمّد مهدی – غَفَرَ ذُنوبَه – از مبادی حال به خواندن اشعار امیر نافذالأمر کشور بلاغت‌گستری و سخن‌آرایی، امیر علیشیر نوایی، شوقی تمام و به دانستن آن کلام میل مَالاکَلام داشت، بعد از آن‌که - فِی‌الْجمله - تتبّعی حاصل شد، منوی خاطر گشت که لغات مشکله‌ی آن‌ها را جمع سازد و بر معانی آن لغات، کتابی پردازد.»

به گفته‌ی استرآبادی، وی پس از مطالعه‌ی دوازده جلد اثر منظوم و نه جلد اثر منثور از آثار امیر علیشیر نوایی نگارش کتاب سنگلاخ را آغاز کرد.

کتاب سنگلاخ در سه بخش اصلی سازه‌بندی شده است:

بخش نخست که مؤلّف به آن نام «مبانی‌اللغة» داده است، شامل مقدّمه‌ای در معرّفی خود و علت تألیف و سپس بحث مفصّلی در دستور زبان ترکی چاغاتایی منقسم به قسم‌هایی با عنوان‌های مبناء، باب، قاعده و جزء آن است.

در انتهای بخش نخست، فصلی افزوده و لیستی شامل دوازده بند آورده و در آن به ذکر عبارات و لغاتی از آثار نوایی پرداخته است که معانی آن‌ها برایش مکشوف نبوده است.

بخش دوّم، متن اصلی کتاب سنگلاخ است که مؤلف آن را در واقع به صورت یک لغتنامه‌ی ترکی به فارسیِ گسترده، نگاشته است.

ساختار بخش دوّم بدین‌گونه است که اوّل به ترتیب حروف به «کتاب» تقسیم شده، نظیر: کتاب‌الألف، کتاب‌الباء و ... سپس در هر کتاب سه بخش زیر آمده است:

هر یک از این بخش‌ها نیز به ترتیب حروف پس از حرف با صدا بخش‌بندی شده است. افعال، اوّل به صورت مصادر آمده و سپس مشتقّات آن داده شده است. نامْ‌‌واژه‌ها، همگی با عبارت «مِنَ الْجوامد» از کنش واژه‌ها جدا شده است.

بخش سوّم، عنوان «تذییل» دارد و عبارت از فرهنگ لغات و عبارات عربی و فارسی به کار رفته در آثار نوایی (دیوان‌های ترکی و محبوب‌القلوب) است که به نظر مؤلّف از سوی لغت‌نویسان قبلی توضیحات کافی در باب آن‌ها داده نشده بود.

اوّلین مدخل در تذییل «آب آتش‌رنگ» در معنای «شراب» است.

میرزا مهدی‌خان در مقدّمه تصریح می‌کند که علاوه بر آثار نوایی، از دیوان‌های لطفی هروی، سلطان حسین بایقارا، دیوان بابر، بابرنامه، کلیله و دمنه‌ی چاغاتایی نیز استفاده کرده است.

سنگلاخ دارای 6000 لغت است و 2500 بیت شعر و جمله‌ی ترکی در آن آمده است.

سنگلاخ به عنوان گنجواژه‌ی آثار امیر علیشیر نوایی و فرهنگ گسترده‌ی ترکی به فارسی اهمّیت زیادی در تاریخ فرهنگ ایران دارد و به ویژه در تبریز مورد توجّه اهل فضل و ادب بوده است. در زمان نائب‌السلطنه، عباس میرزا و به خواهش وی از سوی حکیم محمّد خویی چکیده‌نگاری شده و تحت نام خلاصه‌ی عباسی معروف گشته است.[1]

از پژوهش‌های انجام گرفته بر روی این کتاب می‌توان تحقیقات دنیسن راس Denison  Ross  ژانوس اکمن  Janos Ekmann، گرارد کلاوزن Gerard Klauson و کارل منگس Karl Menges را نام برد.

سر دنیسن راس E. Denison Ross بر اساس نسخه‌ی خطّی موجود در موزه‌ی بریتانیا، بخش مبانی‌اللغة را در سال 1910 در کلکته به شماره 1335 سری جدید از مجموعه‌ی کتب هندی انتشار داد.[2]

ژانوس اکمن Janos Ekmann که سال‌ها در باب زبان و ادبیات چاغاتای و متون بازمانده از آن تحقیق کرده، در سال 1947 تحقیق مفصّل خود در باب مبانی‌اللغة را به چاپ رسانید. وی در پژوهشی صد صفحه‌ای[3] نخست به مبحث آواشناسی می‌پردازد و سپس در بخش «صرف» پسوندهای جمع، مالکیت و غیره را با مثال شرح داده؛ اعداد، ضمایر، ادات، مشتقات افعال و صفات فاعلی را به بحث می‌گذارد و سپس در بخش «صرف افعال» از افزوده‌های واژه‌ساز می‌گوید. در انتهای پژوهش، معانی لغاتی که در مبانی‌اللغة آمده است، شرح داده می‌شود.

ژانوس اکمن Janos Ekmann نزدیک به بیست مقاله درباره‌ی زبان و ادبیات ترکی جغتایی نگاشته است. وی، نمونه‌های ادبی جغتایی را تحت عنوان: Çağatay Dili Örnekleri در سال 1959 در شماره‌های 10 الی 15 از مجلّه‌ی Türk Dili ve Edebiyati که از سوی دانشگاه استانبول انتشار می‌یافت، چاپ کرد. خلاصه‌ی دستور زبان ترکی جغتایی را نیز حاضر کرد. اخیراً مجموعه‌ی مقالات وی را عثمان فکری سرت کایا چاپ کرده است.

بسیم آتالای نیز در سال 1950 یک نسخه‌ی خطی از مبانی‌اللغه را با مقدّمه‌ای چاپ کرد. [4]

دنیسون ای. روس Denison Ross  E. در سال 1910 مقاله‌ای در این باب انتشار داد.[5]

ژانوس اکمن Janos Ekmann در سال 1957 در هشتمین کنگره‌ی زبان ترکی در آنکارا کتاب سنگلاخ را معرّفی کرد.[6]

اما، گرارد کلاوزن Gerard Clauson بر فاکسیمیله‌ی نسخه‌ی خطّی موجود در موزه‌ی بریتانیا[7] مقدّمه‌ای افزوده و در آن از ساختار کتاب، نویسنده، نسخ موجود و مخزن لغات گویش چاغاتایی سخن گفته و بخش فهرستگان خود را در نود صفحه بر آن افزوده است. در فهرست اوّل، لغات با حروف لاتین ولی به ترتیب تهجّی حروف عربی و با شماره صفحه و سطر فاکسیمیله داده شده است. فهرست دوّم، در واقع جدول نمایه‌ها است. و فهرست سوّم، شامل لغات ترکی رومی، فهرست چهارم، دربردارنده‌ی لغات گویش‌های دیگر ترکی است. فهرست پنجم، لغات عاریتی مغولی را در برگرفته و در فهرست ششم، لغات زبان‌های دیگر آمده است. فهرست هفتم، شامل تعابیر مغولی و در فهرست هشتم، نام‌های زبان‌ها و گویش‌هایی که در سنگلاخ آمده، ذکر شده است. و در فهرست نهم، اسامی اشخاص، امکنه و قبایل، و در فهرست دهم اسامی نویسندگان را آورده است که ما از همه‌ی این فهرست‌ها در تحقیق و نشر خود بهره بردیم.

تحقیق دیگر از آن کارل هیزیس منگس Carl Heinrich Menges است که در سال 1956 به طور مستقل چاپ شده است.[8] این پژوهش شامل مقدّمه‌ای در موقعیّت گویش چاغاتایی در میان گویش‌های ترکی و بخش‌های فونولوژی، مورفولوژی و سینتاکس و مخزن واژگان است. در بخش نخست در باب حروف بی‌صدا و باصدا و قواعد املاء بحث شده، در قسمت مورفولوژی یا سازه‌شناسی از صرف اسم، عدد، ضمیر، ادات و فعل و ساخت کلمه سخن به میان آمده و پس از مباحث سینتاکس یا نحو و مخزن واژگان، اندکس مفصّلی آورده شده است.

   توصیف نسخه‌ها

نسخه‌ی مجلس /م./

این نسخه در سده‌ی سیزدهم هجری به خط نسخ و نستعلیق از روی متن اصلی  استنساخ شده است. دارای 531 برگ است که هر رویه‌ی آن 21 سطر دارد. مستنسخ در پاره‌ای موارد سرواژه‌ها و توضیحاتی را که دنباله‌ی متن است، بدون مشخص نمودن جایگاهش، به حواشی منتقل کرده است که ما با توجه به ترتیب الفبایی و معنا آن را در جای درستش قرار دادیم. صفحات این نسخه شماره‌گذاری نشده و ما آن را شماره‌گذاری کردیم. این نسخه در ابتدا به خط نستعلیق ریز، اما خوانا نگاشته شده، در ادامه به خط نسخ درشت و ریز می‌باشد. سرفصل‌ها، سرواژه‌ها و ... با جوهری متفاوت با متن نگارش یافته است. مستنسخ، در مواردی بسیار اندک، بعضی از قسمت‌ها را تکراری آورده است. حذفیات و اضافات این نسخه شبیه نسخه‌ی آنکارا (= کلاوزون) بوده و تفاوت بسیار اندکی با نسخه‌ی دانشگاه دارد.

نسخه‌ی دانشگاه تهران /د./

متن دارای نسخی زیبا و خواناست. دارای 533 برگ است که اغلب صفحات آن 29 سطر دارد. اختلافش با نسخه‌‌ی آنکارا /آ./ (= کلاوزون) اندک است و نسبتاً کامل‌تر به نظر می‌رسد.

در صص. /2الف/ و /8 ب/ دو حاشیه با خطّی متفاوت با متن وجود دارد. صفحات این نسخه شماره‌گذاری نشده و ما خود آن‌ها را شماره‌گذاری کردیم.

نسخه‌ی چاپ تکثیری بسیم آتالای /ب./

بسیم آتالای نسخه‌ای از مبانی‌اللغه را در سال 1950م. از سوی انتشارات TDK به صورت فاکسیمیله چاپ کرده است.

متن نسخه به خط نسخ و خواناست. توجّه نسخه‌نویس اندک است و به نظر می‌رسد که نسخه‌نویس به زبان ترکی تسلّط کافی و وافی نداشته است. نسخه پر از غلط‌های املایی است. اختلاف آن با دو نسخه‌ی دیگر آنکارا /آ./ (= کلاوزون) و دانشگاه چشم‌گیر است. و صفحات آن شماره‌گذاری شده است.

نسخه‌ی چاپ تکثیری کلاوزون /آ./ (= آنکارا)

این نسخه‌ی تکثیری به سال 1188 هـ . استنساخ شده است. شامل 367 برگ، در اندازه‌ی 22 × 5/33 سانتی‌متر، کادر نوشته شده 1/16 × 2/27 سانتی‌متر، اغلب صفحات 29 سطری هستند. متن به صورت زیبا و با نسخی واضح با جوهر سیاه و عنوان‌ها و مدخل‌ها و نیز کلماتی نظیر: الشاهد، چون‌که، گوید، با جوهر شنگرفی نوشته شده است. این نسخه که در بالا از آن سخن گفتیم به خط نسخ خوانا و نسخه‌ی نسبتاً صحیح‌تر است. کلاوزن در تکثیر آن همه‌ی صفحات را شماره‌گذاری کرده است، بدین ترتیب که رویه‌ی اوّل نسخه را مثلاً«.µ1» و رویه‌ی دوّم را مثلاً «v.1» و ... آورده است. سرفصل‌های متن را در حواشی صفحات با خطی درشت و خوانا عنوان کرده که دسترسی به آن‌ها را برای خواننده آسان می‌سازد. در پاره‌ای موارد مثلاً «ص. .µ3 » در بالای سطر توضیحاتی را مِن باب توضیح با خط ریز ذکر کرده است.

نسخه به دستور میرزا محمّد ناصر در شعبان سال 1188 هـ . به فرجام رسیده است. این نسخه از اوّل تا آخر با اندک اختلاف در خط تحریری نگاشته شده است. خطاط این نسخه به نظر کلاوزن «یک فارسی زبان با هیچ یا کمی آگاهی از زبان ترکی بود.»

روش تصحیح

نگارنده در مقابله‌ی این نسخه‌ها، هیچ یک از آن‌ها را اساس قرار ندادم. بلکه هر مورد ضعیف از هر کدام از آن‌ها را به عنوان نسخه‌بدل به پاورقی بردم. هرگاه نسخه‌ای چیزی کم یا اضافه بر سایر نسخه‌‌ها داشت، آن را با علامت «به اضافه» (+) یا «منها» (-) در نسخه‌بدل‌ها مشخص کردم. مثل:

/ب./ - در بعضی جا افاده‌ی مفعول و.   

/ب./ - دیگر غودیک و ... هم‌چنان‌که بگوید.

/د.ب./ + علیه الرحمه.

نسخه‌بدل‌های مبانی‌اللغه را در فرجامین مبحث بخش مبانی‌اللغه جای دادم و نسخه‌بدل‌های مربوط به لغتنامه را در ذیل هر صفحه آوردم.

گفتنی است که مؤلّف، مبانی‌اللغه را به یک مقدمه، یک ترصیف و شش مبناء تقسیم نموده است. اما مبناء چهارم را دو بار با سرفصل‌های مختلف آورده است، که ما آن‌ها را به دو قسمت 1 و 2 تقسیم نمودم، به ترتیب ذیل:

مبناء چهارم (1): در بیان الفاظی که بدون ترکیب افاده‌ی معنی نمی‌کند و آن را اهل ادب، حرف گویند.

مبناء چهارم (2): در بیان زواید.

علاوه بر بررسی و مقابله‌ی دقیق نسخ و دادن نسخه‌بدل‌ها، به موارد زیر نیز عمل کرده‌ام:

«قیراق» qıraq به معنی: کنار را «قیریق» qıraq، و «آلماق»almaq به معنی: گرفتن را «ایلماق» ılmaq، و «یارماق» yarmaq به معنی: شکافتن را «یرماق»yırmaq می‌نامند.

دویّم، نام ولایتی است مابین مشرق و شمال بنگاله که در آن ولایت، عود، خوب می‌شود. و ...

اگرچه دو نفر رومی که اسمشان در تألیفشان مذکور نیست و [نیز]، طالع نام هروی و فراغی و ندرعلی و میرزا عبدالجلیل نصیری که یکی از لغت‌فهمان این فن [است]، ...

اما تفاوت در معنی این است که ساختن اگر از جانب غیر باشد، با نون مذکور می‌گردد. چنانچه شاهد  لامی را، در خسرو شیرین در [قصّه‌ی] «اتمام قصر چین» گوید، ...

الحَمدُ لِلّهِ الَّذی لا یَستَقصی حَمْدُهُ بِلُغاتِ مُخْتَلِفَهٍ و...

الشَّاهِدُ عَلَی الثَّانِی بِالْمَعْنی الْأوَّل عَلَی طَریقِ الْإیْهام.

مِفْتاح، مِقْلاد، مُخَبَّط و...

مثلاً: [آ. ر146 الف.] یعنی: رویه‌ی اوّل از صفحه‌ی 146 نسخه‌ی آنکارا. در این نشانه، /الف./ رویه‌ی اوّل، و /ب./ رویه‌ی دوّم را نشان می‌دهد.

سرو گل روی Sərv-e gülruy

جدول اختصارات

()              : [1.] برای هرگونه توضیح. [2.] زبان‌ها. مثل: (به فارسی:)، (به رومی:)، (یعنی:(، (به معنی:) و ...

(ع)             : علیه‌السّلام.

...              : برای حذف کلمات و جملات.

/               : نشانه‌ی فارق، برای جدا کردن دو کلمه یا اعداد.

.               : در پایان جملات خبری.

:                : نشانه‌ی توضیح، یعنی.

[]              : [1.] برای هرگونه افزایش. [2.] شماره گذاری معانی در ذیل هر سرواژه. [3.] املای لاتین واژه‌هایی که تنها شکل تلفظ آن‌ها در ذیل سرواژه‌ها آمده است. مثل: اولجهolcə همان   اولجا به معنی: کسیب و آن‌قدر باشد که در فوق نگارش یافت. و (به کسر جیم عجمی [olce:])

،               : برای فاصله در میان عبارات.

؛                : برای فاصله در میان عبارات گسترده و نیم‌جمله‌ها.

؟               : نشانه‌ی پرسش.

=               : در معنای: مساوی، برابر.

«»             : نشانه‌ی نقل و قول.

+               : در معنایِ به اضافه‌ی.

-               : در معنایِ منهای.

الف             : [به همراه عدد] رویه‌ی اوّل از هر صفحه‌ی نسخه

ب              : [به همراه عدد] رویه‌ی دوّم از هر صفحه‌ی نسخه

ج.              : جلد.

ر               : رویه

ره              : رَحْمة الله عَلَیه.

ش             : شمسی.

ص             : صفحه.

صص.          : صفحات

هـ .            : هجری

هـ. ق.         : هجری قمری.

م.              : [بعد از سال] میلادی

آ.               : نسخه‌ی آنکارا

ب.             : نسخه‌ی بسیم آتالای

د.              : نسخه‌ی دانشگاه تهران

م.               : نسخه‌ی مجلس

نگارنده، فرهنگ گسترده‌ی تشریحی ترکی به فارسی سنگلاخ را در سه جلد انتشار می‌دهم:

در جلد اوّل، بخش مبانی‌اللغه و تمامت حرف الف را تا حرف ت گنجانده‌ام.

در جلد دوّم، بقیه‌ی حروف از حرف ج تا حرف ی، و نیز بخش تذییل را آوردم. تذییل حاوی شرح لغات فارسی و عربی به کار رفته در آثار نوایی است.

در جلد سوّم، شرح احوال امیر علیشیر نوایی و میرزا مهدی‌خان استرآبادی، دستور زبان ترکی جغتایی، معرّفی کامل سنگلاخ و مباحث دیگر به همراه نمایه‌های گوناگون و فهرست الفبایی سرواژه‌ها، اشعار و عبارات، و سهم هر یک از همکاران از جمله سید احسان شکرخدا، حسن بیک هادی، معصومه غلامنژاد و . . . در تدوین این کتاب را خواهم آورد.

کار تصحیح این کتاب عظیم را به طور جدّی از سال 1380 شروع کرده‌ام و اینک خوشحالم تا حدّی توانستم به مجموعه‌ی تلاش‌های خود در این زمینه سر و سامان دهم و شرح این قصّه را هم، در انتهای کتاب گنجانده‌ام. عجالتاً از هر یک از خوانندگان درخواست دارم به هر سهو و اشتباهی از هرگونه برخوردند، و نیز اگر به حل مواردی که قادر به خواندن و تصحیح آن‌ها نبودیم، دست یافتند، فوری به من اطّلاع دهند تا درست‌نامه‌ی آن را نیز در جلد بعدی بگنجانم.[9]

در انتشار این کتاب عظیم که آن را گسترده‌ترین فرهنگ لغت سده‌های میانه می‌شناسم، این احساس مسؤولیت را داشتم که اگر چیزی در زمینه‌ی گنجواژه‌نگاری گسترده‌ی ترکی از سویی، و اعتبار و ارزش و اهمیّت ترکی‌پژوهی از سوی دیگر داریم به مردم معرّفی کنم و نشان بدهم که هرگاه جریان فکری و اجتماعی ترکی‌پژوهی با مانع مواجه نبوده، به پیشرفت خود ادامه داده است. و یکی از محصولات این جریان همین گنجواژه‌ی عظیم و گسترده‌ی سنگلاخ است.

نوشته شده توسط اسدالله مردانی رحیمی

اگر چه در طول تاریخ لغت‌نامه‌های فراوانی در زمینة واژگان ترکی نوشته شده، اما هیچ یک از آنها اهمیت و قدمت « دیوان‌اللغات الترک» محمود کاشغری را ندارد.

دیوان‌اللغات الترک قدیمی‌ترین لغت‌نامة ترکی جهان است که حدود هزار سال پیش یعنی در سالهای 464 الی 466 ه.ق. بعد از چهار بار بازخوانی و بازنویسی به رشتة تحریر در آمده است.

در مورد زادگاه محمود کاشغری اختلاف نظر وجود دارد؛ گروهی معتقدند که وی در کاشغر پایتخت ترکستان شرقی ( ایالت سینگ کیانگ) در شمال چین به دنیا آمده؛ بعضیها زادگاه او را ناحیة اپال (50 کیلومتری مغرب کاشغر) دانسته‌اند و گروهی هم بر این باورند که او در سال 380 ه.ق. مطابق 1001 میلادی در شهر بارسغان نزدیک دریاچة ایسیق گؤل که امروزه در کشور قرقیزستان واقع شده، به دنیا آمده است.

محمود تقریباً بسیاری از قبایل ترک را دیده و لغات و اصطلاحات معمول در بین آنها را جمع‌آوری نموده و حدود 7500 واژه را ثبت و ضبط کرده است.

زمان محمود کاشغری زمان گسترش قدرت و نبوغ ترکان در زمینة خدمات نظامی و فرهنگی به جهان اسلام است و قیامهای ضد اسلامی همچون قیام استاد سیس خراسانی، ماه فرید، المقنع و ... به وسیلة ترکان سرکوب می‌گردد و در نتیجه نزدیکی و تعامل بغداد با ترکان افزایش می‌یابد و یاد گیری زبان ترکی در کنار زبان عربی در سرتاسر سرزمینهای اسلامی رایج می‌گردد؛ به همین خاطر محمود با هدف تعلیم زبان ترکی به عربها و عربی دانها و با ترجمة عربی به تألیف این لغت‌نامه پرداخت تا عرب زبانان به آسانی و بر اساس قواعد زبان عربی آموزش ببینند؛ یعنی محمود بر مبنای قوانین عربی به بررسی واژگان ترکی پرداخته است که در حقیقت کار بسیار مشکلی است؛ اما او به راحتی از عهدة این مشکل برآمده است. خود محمود می‌گوید با نوشتن این کتاب می‌خواهد ثابت کند که زبان ترکی همگام با زبان عربی مانند دو اسب مسابقه به پیش می‌تازند و در جای دیگر به حدیثی نبوی استناد می‌کند که زبان ترکان را بیاموزید که فرمانروایی آنان دراز و طولانی خواهد بود.

دیوان لغات در 8 کتاب به شرح زیر گردآوری شده است: 1-کتاب همزه 2-کتاب سالم 3-کتاب مضاعف 4-کتاب مثال 5-کتاب ذولثلاثه ( سه گانگان) 6-کتاب ذوالاربعه (چهارگانگان) 7-کتاب ذولغنه (غنه داران) 8-کتاب ذوالساکنین ( جمع دو سکون)

سپس هر کتاب به دو بخش اسمها و فعلها تقسیم شده است.

دیوان الغات ضمن آنکه یک لغت نامة گسترده است، یک فرهنگنامة پر محتوا نیز به شمار می‌رود؛ زیرا در این کتاب مسائل مختلف: تاریخی، جغرافیایی، اسطوره شناسی، شعر، ضرب‌المثل، فولکلور، ریشه‌یابی واژگان، دستور زبان و ... فراوان به چشم می‌خورد.

محمود شخصاً دانشمندی مردمی و فرهنگ  دوست است و برای جمع‌آوری و تدوین کتابش در میان ایلات و عشایر به گشت و گذار می‌پردازد؛ بدون آنکه انتظار کوچکترین پاداشی از طغرل سلجوقی خاقان ترک یا القائم بامرالله خلیفة عباسی عرب داشته باشد.

محمود در سال 1098 میلادی یعنی در سن 97 سالگی در زادگاه خود یعنی ناحیة اپال که در مغرب کاشغر قرا دارد، می‌میرد و در آنجا برای او مقبره‌ای با شکوه بر فراز تپه‌ای خاکی می‌سازند که از پایین تپه تا سر قبرش 97 عدد پله می‌خورد که به تعداد سن و سال محمود کاشغری است.

بعد از محمود دهها لغت نامه به پیروی از دیوان‌اللغات‌الترک نگاشته شده که هیچ یک از آنها نتوانست همپایة دیوان‌اللغات گردد. ما در اینجا فقط به ذکر نام بعضی از آنها بسنده می‌کنیم:

الادراک للسان‌الاتراک، بلغت المشتاق فی‌لغت‌الترک و القفجاق، زهرالملک فی نحو الترک، الافعال فی لسان الترک، قصیدة قواعد لسان‌الترک، التحفت الزکیه فی لغت الترکیه، سنگلاخ، التمغای ناصری، لغت فتحعلی قاجار و ...

محمود در دیوان‌اللغات نام 22 قبیله از 24 قبیلة ترکان را بدین صورت نام می‌برد: قنق (قینیق)، قیغ (قایی)، ییوا (ایوا)، سلغر (سالور)، افشار، بکتلی (بیگدلی)، بکدلاز، بایات، یزغر (یازر)، ایمور، قره بؤللإک، آلقابؤللإک، ایگدیر، الإره‌گیر، توتورغا (دودورغا)، اولایونتلوق (آلایونتلو)، تؤکر(دؤکر)، بجنک، جوالدوز، جبنی و جروقلوق. (فقط دو قبیلة قیزیق و قارقین در کتاب ذکر نشده است.)

محمود زبانهای مختلف ترکان را به 20 لهجه و گویش تقسیم می‌کند؛ بدین قرار: قپچاقی، اوغوزی، یماکی، باشقوردی، باسمیلی، قایی، یباکویی، تاتاری، قیرقیزی، چگلی، تخسی‌یی، یغمایی، اوغراقی، چاروقی، چمولی، اویغوری، تانقوتی، ختایی، خلجی و حاقانی.

در دیوان‌اللغات 250 الی 300 ضرب‌المثل وجود دارد که بعضی از آنها به همان شکل قدیمی در ترکی امروز بخصوص در ترکی قشقایی موجود است.

در جابه جای دیوان کاشغری اشعار ترکی در اوزان‌هجایی سروده شده که همه می‌دانیم اصولاً وزن هجایی وزن بومی و ملی شعر ترکی است که تقریباً تاریخی 7000 ساله را طی می‌کند . قالبهای هجایی موجود در دیوان محمود عبارتند از : 5 هجایی، 7 هجایی، 8هجایی، 10هجایی، 11هجایی، 12هجایی و 14 هجایی.

تعداد 4 اسطوره در این کتاب موجود است که هر کدام در جای خود قابل تأمل است.

باورها و اعتقادات مردم نیز در دیوان کاشغری نوشته شده؛ مثلاً اعتقاد باران خواهی (استمطار) که به صورت کوسه‌گلین در بین ترکان قشقایی مرسوم است در دیوان به چشم می‌خورد.

ظاهراً اولین و قدیمی‌ترین کتابی که از دیوان کاشغری نام می‌برد، تاریخ بیهقی است. سپس بدرالدین محمود بن موسی‌العیناتی ( از لغویان معروف قرن نهم) در کتاب خود به نام «عقدالجمان فی تاریخ اهل زمان» که در 30 مجلد تالیف شده، در جلد «انساب و جغرافیا» در فصل «الاتراک» به طور مفصل از دیوان‌اللغات استفاده است.

اما اولین کسی که توانست دیوان کاشغری را به چاپ برساند، احمد رفعت معروف به معلم رفعت بود که در سالهای 1333 الی 1335 ه.ق. در 3 جلد چاپ کرد.

در سال 1928 میلادی «کارل بروکلمان» استاد زبانهای سامی این کتاب را به آلمانی ترجمه کرد.

بسیم آتالای در سالهای 1939 الی 1941 با استفاده از دو ترجمة چاپ نشدة معلم رفعت و عاطفت قونیه‌ای این کتاب را به ترکی استانبولی برگرداند . در سالهای 1960 الی 1963 صالح م . مطلب اف با استفاده از ترجمه بسیم آتالای دیوان کاشغری را به ترکی ازبکی ترجمه کرد .

دیوان لغات در سالهای 1981 الی 1983 در شهر اورمچی به ترکی اویغوری ترجمه شد.

«روبرت دنکوف» و «جیمزمک کلی» دو تن از اساتید دانشگاه هاروارد در سالهای 1982 الی 1984 این کتار را در 3 جلد به انگلیسی ترجمه کردند.

در سالهای 1997 الی 1998 «اصغر کرماشولی اگابایوف» کتاب را در 3 جلد به ترکی قزاقی ترجمه کرد.

در سال 1375 ه.ش. دکتر محمد دبیر سیاقی با استفاده از ترجمة «کارل بروکلمان» آلمانی قسمت نامها، صفتها، ضمیرها و پسوندهای موجود در کتاب دیوان کاشغری را به فارسی ترجمه کرد.

و خلاصه در سال 1383 ه.ش. محقق گرانمایه پرفسور دکتر حسین محمدزادة صدیق این کتاب را به ناب‌ترین و درست‌ترین شکل به فارسی برگرداند. این ترجمه ارزنده‌ترین کتابی است که نه تنها ایرانیان بلکه جهان اسلام اعم از ترک، فارس، عرب و ... می‌توانند به نحو احسن از آن استفاده نمایند.

بنام خدا 

پژوهش: پرویز شاهمرسی 

  رودکی سمرقندی از پیشروان شعرفارسی است که اشعاری پخته و روان دارد.

او در توران زمین زندگی می کند که محل تلاقی دو فرهنگ بزرگ ترکی و پارسی است.

 در شعر رودکی ، واژه ی " ترک " به معنای زیبارو و پریچهره بکار رفته است. او از قبایل ترک چگل (چیگیل) ، طراز (تالاس) ، خُلخ ( قارلوق ، خَلج)  و تاتار(تتار)  نام  می برد  و به زیبایی ترکان طراز  و خیل سواران چگل  و  باریک میان بودن  خلخیان اشاره می کند.

 برخی از واژگان ترکی نیز در اشعار او وجود دارد که  نشان می دهد او با فرهنگ و زبان ترکی و آیین های دیرین ترکان قبل از اسلام -  تنگری و شامانیسم -  آشنایی زیادی داشته است.

 شاید  خود او نیز از ترکان ماورالنهر بوده است ؛ زیرا فارسی گویی و فارسی نویسی شاعر دلیل برپارسی بودن او نیست و بسیاری از بزرگان ترک مانند عمادالدین نسیمی ،

 ملا محمد فضولی ، امیرعلیشیر نوایی  و استاد شهریار  نیز برخی از اشعار و آثار

نفیس شان را  به زبان شیرین فارسی نگاشته اند.

 نام قبایل ترک در اشعار رودکی:

ای بهنگام سخا ابر کف و دریا دل           مشتری خوار از دیدار تو و ماه خجل

ای سواران چگل  خوار وخجل خیل عجم         ز تو خوارند و خجل خیل چگل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 ایا نگار طراز از بتان ترکستان                   نیامد ایدر چو تو بت از بهار طراز       

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

خلخیان خواهی و جماش چشم               .........................

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

گل بهاری ،  بت تتاری       ........................................

تاتار: گروهی از ترکان ( دیوان لغات الترک محمود کاشغری)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

کاربرد  واژه ی ترک در معنای حقیقی و مجازی: 

  همی خرید و همی سخت  بی شمار درم    به شهر هر که  یکی ترک نار پستان بود

  ترک  هزارن بپای پیش صف اندر          هریک  چون ماه بر دو هفته درفشان

 از کف ترکی سیاه چشم پریروی            قامت چو سرو  و زلفکانش چوگان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

واژگان ترکی در شعر رودکی:

بس عزیزم بس گرامی شاد باش                     اندر این خاک بسان تو بیوک

واژه ی بیوک ( بؤیوک) به معنای " بزرگ و گرامی و سرور"

باده  دهنده بتی بدیع  ز خوبان                     بچه خاتون ترک   و  بچه خاقان

خاقان لقب پادشاهان تورک  و خاتون به زن خاقان و شهبانو گفته می شد.

سگالنده چرخ مانند غوچ                          تبر برده بر سر چو  تاج خروس

غوچ ( قوچ) به معنای گوسفند نر

بود  زودا  که آیی نیک  خاموش                  چو مرغابی زنی  در آب  پا  غوش

غوش ( قوش) به معنای پرنده

من چنین  زار از آن جماش شدم               همچو  آتش میان داش  شدم

داش به معنای سنگ

همی خرید و همی سخت  بی شمار درم        به شهر هر که  یکی ترک نار پستان بود

ترکان به میوه ی انار ، " نار " می گویند.

اصطلاح " نارپستان " نیز در میان ترکان بسیار رایج  و " نار ممه لر " گفته      می شود.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

آیین ترکان قبل از اسلام و شامانیسم:

بت پرستی گرفته ایم همه        این جهان همه  چون بت است و ما شمنیم

بجز آیین کهن " تنگری و شامانیسم " ، آیین های بودایی  و مانوی  نیز در میان ترکان ماوراالنهر  و ترکستان رواج داشت. بودایی ها ، تندیس های بزرگی از بودا درست می کردند که به آن " بوُرخان" (بُت) می گفتند.

6. قوریچای(qurıçay): باید مراد قوریچای مابین تهران و کرج باشد:"امروز جرگه تنگة قوری چای است" (ص108). اسم مرکب از قوری>قورو و چای است. قوری خود از قوریغ(qurıġ) ترکی قدیم با حذف غ/ġ انتهایی پدید آمده و قوریغ هم به نوبة خود مشتق از فعل قوریماق>قوروماق به معنی خشکیدن است. تعداد زیادی رودخانه با اسم قوروچای/قوریچای در آذربایجان و سایر نقاط ترک نشین وجود دارد(من جمله در تبریز و همدان ) . در آناتولی هم بیش از ده اسم قریه و محله به قوروچای(kuruçay) موسوم است؛ قریه یی از توابع آخیرلی در استان قونیه؛ روستایی تابع چوبوق در ولایت آنکارا؛ دو قریه در مرکز و بخش بایات از توابع چوروم؛ قریه یی از توابع وزیرکؤپرو در استان سامسون؛ قریه یی از بوجاق بوزتپة ولایتِ توقات؛ اسم بوجاقی از استان ارزینجان؛ قصبه یی از توابع تاوشانلی در استان کوتاهیا.

8. ساری قمیش(sarı qamış): ظاهراً روستایی در جوار قوری چای فوق الذکر بوده است:"امروز هاشم و غیره به ساری قمیش رفته اند"(ص322). ساری قمیش های فراوانی در نقاط ترک نشین وجود دارد؛ دهی از توابع چاراویماقِ قره آغاج(سابقاً تابع هشترود)؛ روستایی از دهستان بهی شهرستان بوکان؛ قریه یی از توابع دهستان خدابنده لو'ی قروه؛ روستایی از توابع بخش مراوه تپه شهرستان کلاله استان گلستان؛ قریه یی از توابع بخش لالجین شهرستان بهار؛ روستایی از توابع بخش کندوان شهرستان میانه و ..در آناتولی هم چندین ساری قامیش وجود دارد که از آن میان، ساری قامیش از توابع قارص به دلیل فاجعة مرگ حدود نود هزار سرباز عثمانی در جبهة جنگ با روسیه بر اثر برودت هوا، شهرت دارد. ساری قامیشِ دیگری هم به عنوان روستایی از بخش مرکزی (ایچمه بوجاغی) ولایت الازیغ وجود دارد.

ساری که در متون متقدم تر، نظیر متون عصر صفوی، به صورتِ سارو(در اعلامی مثلِ ساروقپلان، ساروبیره، سارو تقی و ..)با حذف غ/ġ انتهایی از ساریغ/sarıġ ترکی قدیم حاصل شده است. فعل سارارماق(=سارالماق ترکی آذربایجان) هم از قدیم رایج بوده است. ساری با سیرا(sira) در مغولی قابل قیاس است. قامیش از الفاظ قدیم ترکی است اما اتیمولوژی آن را نمی دانم.

9. دوشان تپه(dovşantepe): از مناطق ییلاقی و جنگلی اطراف  تهران بوده که اینک در نزدیکی پارکِ جنگلی سرخه حصار قرارگرفته پادگان و فرودگاه دوشان تپه هم شهرتی در تاریخ معاصر ایران دارند. ظاهراً منطقه شکارگاه قُرُق نصرالدین شاه بود؛" دُنبلان هم از صحرای قُرق دوشان تپه می آورند"(ص348). تحلیل اتیمولوژیک دنبلان و قرق بماند برای بعد. اما شاه در موضعی دیگر می نویسد:"رفتم شکار دوشان تپه" (ص104).

دوشان فرم ترکی آذربایجانی است و در آناتولی تاوشان(tavşan) و در ترکی قدیم تابیشقان(tabışġan) است. حدس زده می شود که از فعل فرضی *تابیشماق/*tabışmaq به اضافة پسوند–gAn  ساخته شده باشد، پسوندی که دلالت بر مبالغه و تکرار دارد و در ایجاد اسامی حیوانات هم کاربرد داشت. کلمة تاویش(tavış) که در ترکی قدیم به معنی دویدن و تاختن آمده با این فعل مرتبط است. به احتمال قوی داورانماق(=رفتار کردن، جُنبیدن، جستن) با این فعل همریشه است و همین طور تَرپَنمک<تَپْرَنمک>تاورانماق. تؤوشه مک (tövşemek) که در ترکی معاصر آذربایجان به معنی نفس-نفس زدن است(اغلب به سبب دویدن یا حرکت سریع) از بقایای این فعل کهن محسوب می شود.

روستایی با اسم دوشان تپه نیافتم. البته روستاهایی با اسم دوشان در آناتولی(مثلاً در سوروچ ولایت اورفا) و ایران (روستای دوشان از تابع بخش مرکزی سنندج) وجود دارد. روستایی با اسم دوشان جیق از توابع اردبیل، قریه یی موسوم به دوشان بولاغی از توابع بخش مرکزی شهرستان نمین، روستا و رودی با اسم دوشانلو در اطراف مشگین شهر  موجود است. اما محلاتی که در شهرهای ترکیه، اسم تاوشان تپه دارند، زیادند؛ در ایزمیت، قهرمان ماراش، قوزان(kozan) در ولایت آدانا و در محلة پندیک استانبول. در محلة اخیر مسجد و قبرستانی به نام تاوشان تپه وجود دارد.

10. باغ گموش(gümüş): ناصرالدین شاه و ملتزمین رکاب از این محل گذشته و به گؤک داغ رفته اند:"به باغ گموش رسیدیم.. رفتیم سمت گؤک داغ کوچک.."(ص116). با توجه به اینکه محل این روستا با اطمینان زیادی قابل تعیین است، پرتوی هم بر ابهام محل گؤک داغ افکنده می‌شود. باغ گوموش باید همان باغکمش تابع دهستان سیاهرود بخش مرکزی شهرستان پردیس تهران باشد. در بعضی وبلاگ‌ها و سایت‌های اینترنتی ملاحظه می شود که باغکمش را مخفّفِ باغِ کشمش دانسته اند. با صراحتی که متن ناصرالدین شاه دارند و کثرت نسبی اسم گوموش در توپونیمی ترکی، تردیدی در صحّت ضبط گوموش نمی ماند.

گوموش (در ترکی قدیم: کوموش(kümüş))از الفاظ کهن ترکی است و در اعلام جغرافیایی بسیاری مشاهده می‌شود؛ چندین روستا در آناتولی اسم گوموش دارند: قریه یی از توابع گرمنجیک ولایت آیدین؛ روستای تابع آجی پایام ولاین دنیزلی؛ قریه یی از توابعِ بخش مرکزی کوتاهیا؛ روستای وابسته به اولوقیشلا در ولایت نییده (Niğde)؛ بوجاقی در آماسیا؛ روستایی در عثمانیه، دهی از توابع شیروان استانِ سییرت(سعرت) و روستایی از توابع جیلان پینار ولایت اورفا؛ یکی از استان‌های ترکیه گوموشخانه نام دارد با مرکزیت شهری به همین اسم. گوموش تپه در استان گلستان در زمان رضاشاه و فرهنگستان اول به گمیشان مبدل شد. گوموش قیه/قایا (دمشقیه) از محلات تبریز و گوموش تپه یکی از سایت‌های باستانی محوطة ازبکی شهرستان نظرآباد کرج است. در این محوطه اسامی زیبایی مثلِ یان تپه، جیران تپه، دوشان تپه و مارال تپه هم وجود دارد.  

11. آلاداغ(Aladağ): از قراین برمی آید که باید دور از گؤک داغ نباشد. زیرا ناصرالدین شاه پس از ذکر آنها می‌نویسد:" قوش آلاداغ خوب پرید"(ص116). آلا در ترکی، به احتمال زیاد مشتق از آل(=قرمز روشن) است و معنی رنگارنگ و زیبا هم دارد. کوههای آلاداغ لار  در شهرستان خواجه و اهر و چند نقطۀ دیگر، تابلوی زیبایی از طبیعت ترسیم می‌کنند. دهستان آلاداغ بجنورد و کوههای آلاداغ  شمال خراسان هم  شهرت دارند. چندین روستا در آناتولی (در چاناق قلعه، مرکز و توروس لار استان مرسین)، محله (در بارتین مرکز ولایت) و شهرستان (در ولایت آدانا) به آلاداغ موسومند.

12. قره قاج(Qarağac): فرم مخفّف قره آغاج است که به هر دو شکل در توپونیم های بسیاری مشاهده می‌شود. قره قاج اسم رودخانۀ معروفی در استان فارس است که داستان اگر قره قاج نبود محمد بهمن بیگی اسم خود را از آن می گیرد؛دهی در دهستانِ دینور بخش صحنۀ استان کرمانشاه؛ روستایی از بخش رامیان در کنار جادۀ گرگان-گنبدکاووس(با املایِ قره قاچ) اسم مزبور را دارند. اما فرم قره آغاج رایجتر است؛ مرکز شهرستان چاراویماق، دو روستا با پسوند علیا و سفلی از توابع دهستان انگوت گرمی؛ روستایی در دهستان باراندوزچای از بخش مرکزی شهرستان اورمو/اورمیه(مسجد قره آغاج اورمیه هم مشهور است)؛ قریه یی از توابع بخش قره قویون شهرستان شوط آذربایجان غربی؛ دهی از بخش صوفیان اسم قره آغاج دارند. گردنۀ قره آغاج در محورِ خدابنده-ابهر هم شهرتی دارد. قطعاً قره آغاج های دیگری هم وجود دارد. من استقصای تام نکرده ام. بالاخص در سطح میکروتوپونیمیک اسامی فراوانی وجود دارد که شایسته است محققین محلی اقدام به تدوین و ضبط آنها کنند زیرا که اغلبشان عن قریب نسیاً منسیا خواهند شد. مثلاً خیابان قره آغاج در آذرشهر به خیابان شهید بهشتی تبدیل شده است. محلۀ قره آغاج تبریز را هم نباید از قلم انداخت. در آناتولی قرا آغاج (karaağaç) اسم بیش از سی روستا است؛ قریه یی در بوجاقِ ایبریق تپۀ ادیرنه؛ قریه یی در بوجاقِ گوندوغدو'ی چاناق قلعه؛ روستایی در بوجاقِ بوجا از توابع ازمیر؛ قریه یی از توابع قوچارلی استان آیدین؛ قریه یی از توابع خانِ ولایت اسکی شهیر؛ قریه یی از توابع گؤل پازاری ولایت بیله جیک و ...چندین محله هم این اسم را دارند؛ محله یی در این-حصارِ بیله جیک؛ محله دیگری در آلوجرا از توابعِ گیره سون؛ محله یی در مرکز مرجیمک قلعه از توابع استان موش. چند شهرک هم به قره آغاج موسومند؛یکی در اسکندرون ولایت خاتای /هاتای و شهرک دیگری در چرکزکؤیِ ولایت تکیرداغ.

قره آغاج/قاراآغاج در مجموع به درخت نارون/ون اطلاق می شود ولی این احتمال وجود دارد که به اشجار دیگر هم اطلاق شده باشد. اصطلاح مرکب از قارا(qara) و آغاج است. قارا/قره از ترکی قدیم بدین سو با طیف معنایی وسیعی کاربرد داشته است. اما آغاج مرکب از ای(ı) به معنی درخت و بیشه است به اضافۀ پسوند تصغیرِ ـغاچ/ ـگچ(-gAc). لذا فرم قدیم کلمه میشود یغاچ/ açġı. همین فرم در تطور تاریخی به آغاج تبدیل شده است (احتمالاً تحت تأثیرِ صدای پسوند). محل قره قاج مورد نظر شاه را نیافتم:"آدمم در قره قاج زده است"(ص117).

13. قوچ حصار(Qoçhisar): حداقل دو قوچ حصار در اطراف تهران وجود دارد؛ روستایی در جوار باقرآباد از مناطقِ جنوب شهر تهران و ری؛ دیگری در جوار نظرآباد. به نظر میرسد که منظور ناصرالدین شاه اولی است. زیرا پس از بیان عبور از مزرعۀ نظرآباد و چال طرخان به آنجا میرسد:"قوچ حصار حاجی سیف الدوله .. از آسمان قرو می آمد "(ص147). تحلیل "قرو" را در "چند واژۀ ترکی دخیل در فارسی تاجیکی و همدانی"(مادۀ 7) آورده ام. قوچ ترکی با حصار عربی ترکیب را می سازند. حصار به انفراد یا در ترکیب توپونیم های متعددی در نقاط ترک نشین  و فارس نشین به وجود آورده است.قوچ مخففِ قوچغار(qoçġar) و قوچنغار(qoçıŋar) است.

14. درۀ ترکمانها: اسم با این فرم ترجمه از ترکی به نظر میرسد. زیرا علامت جمع ـها در توپونیم های فارسی رایج نیست:"از درۀ ترکمانها بالا افتادیم به درۀ قُرق ده بابا علی خان"(ص187). از مطاوی کتاب هم کاملاً مستفاد نمی‌شود که مراد از ترکمان همان ترکمنان امروزی است یا ترکانی که شیوۀ معیشت کوچندگی را دنبال می کردند و یا به زبان ترکی غربی متکلم بودند. زیرا در جایی گفته می‌شود:"از ترکمانها در تاخت و قوشون گرفته بودند.."(ص142) که علی القاعده قابل تفسیر به ترکمن است. اما از سوی دیگر عموم ترکان غربی در گذشته ترکمان خوانده می شدند. کمااینکه هنوز هم(بالاخص در صفحات همدان و نواحی ترک نشین عراق و سوریه) این اسم رایج است . فامیلی ترکمان، ترکمانی و .. در این نواحی بسیار شایع است.

دربارة کاراکتر و تحولات عصر ناصرالدین شاه قضاوت های متعارضی وجود دارد. اما این عصر، دوران مشعشعی در عرصة تألیف و ترجمة است. شاه خود شخصاً آثار متعددی نوشته یا به املای او تحریر شده است؛ سفرنامه های مفصّل و متعدد و شکارنامه ها از آن جمله محسوب است. متن این آثار بالاخص در مواردی که تراوش قلم شخصِ ناصرالدین شاه است، رنگ و بوی ترجمة تحت اللفظی از ترکی دارد که این نکته را باید وقتی دیگر تحلیل کرد. در سیاحتنامه ها، اشاراتِ اتنوگرافیک، جغرافیایی و تاریخی فراوان، و کلمات و تعبیرات ترکی زیادی وجود دارد که حاکی از رواج آنها در دربار قاجاری است و کمتر در متون مکتوب راه یافته است. در سال 1389 مجموعه یی از شکارنامه ها و گزارشهای سفر شاه به اطرافِ طهرانِ قدیم، اعم از منتشر شده و نشده، در یک مجموعه گردآوری و منتشر شد[i]. واژه های ترکی این متن را استخراج کرده ام و ان شاء الله در وقت مناسب تحلیل شان خواهم کرد.

در این مختصر، هدف تجزیه و تحلیل چند اسم جغرافیایی ترکی از اطراف طهران است که امروزه یا برجای نمانده اند و یا مشهود نیستند. این توپونیم ها حکایت از سکونت ترکان در این نواحی و مناطق مجاور دارد؛ اما این نکته که آیا طوایف مزبور به صورت جزایر و ایلات پراکنده بودند و یا به نواحی ترک نشین استان البرز کنونی (ساوجبلاغ) و از آنجا به قزوین و جنوب گیلان و بدنة اصلی نواحی ترک نشین ایران متصل می شدند، محتاج تحقیق مفصلتری است. علی ای حال، از وجود روستاهای ترک نشین در اطراف تهران، در منابع دیگر هم یاد شده است. پروفسور آصف بیات، استاد جامعه شناسی دانشگاه ایلی نویز امریکا، اشاراتِ جالبی در بیوگرافی خود -در مقدمة سیاستهای خیابانی: جنبش تهیدستان در ایران -دارد. ازاین اشارات مستفاد میشود که در روستای ترک نشینِ زادگاه مؤلف در اطراف تهران، حتی در دهه های 1330 و 1340 هم ترکی، زبان اصلی بوده و دوستان تهران دیدة مؤلف، فیلم ها را ترجمه/دوبله شده برای دوستانشان تعریف می کردند.   

به هر حال، توپونیم هایی که یادداشت کرده ام، از این قرارند:

1. کوک داغ(gökdağ): در مواضعِ متعددی از دو گوک داغ(در متن همه جا: کوک داغ) با اسامی گوک داغ بزرگ و کوچک(ص116) یاد می شود. محل دقیق این دو کوه معلومم نشد. از قراین برمی آید که در مسیر قدیم تهران-قم قرار داشتند. اسم گوک داغ اسم چندان شایعی نیست. در آناتولی، روستایی بدین نام در ارزروم و چندین کوه کم شهرت، بدین اسم وجود دارد. در آسیای مرکزی هم چند کؤک تاو(köktav)، یعنی معادل و مشابه گؤک داغ وجود دارد.

هر دو عنصر اسم در ترکی قدمت زیادی دارند؛ گؤگ-در ترکی قدیم کؤک(kök)-از کتیبه های اورخون بدین سو، در دو معنای آسمان و رنگ آبی و ازرق(و احیاناً سبز) رواج داشته و به نظر میرسد که معنی اصلی آسمان بوده و معنی دوم از آن اخذ شده است. عبارت معروف و زیبایی در جبهة شرقی کتیبه کول تیگین چنین آمده است:" اوزه کؤک تنگری، آسرا یاغیز یئر قیلیندوقدا.."(وقتی که، آسمان آبی در بالا و زمین سیاه در پایین آفریده شد..). اصطلاح کؤک-قالیق که در متون اویغوری مکرراً آمده است، به معنی "آسمان و جوّ" است. به نظر میرسد اتیمولوژی هر دو کلمه مشابه است. قالیق(qalıq) به معنی "هوا، آسمان" همریشه با قالقماق (=برخاستن، بالا رفتن) است و منشأ آن فعل *قالیماق/ محسوب میشود؛ *قالیقماق>قالقماق>قالخماق از همان فعل مشتق شده است. گؤک نیز همریشه با فعل گؤتورمک(=برداشتن، بالا بردن) است. فعل *کؤتمک/  kötmekشاهدی ندارد اما اسم کؤتو (kötü) به معنی سقف می تواند مشتق دیگری از آن فعل باشد. النهایه باید وجود فعلی نظیر *کؤمک/  kömekرا مفروض گرفت.گؤک در این صورت لفظاً به معنی بالابرده /متعالی/بلند خواهد بود.

داغ از تاغ ترکی قدیم و از لغات قدیمی است و در تقسیم بندی سنّتی زبانهای ترکی، فرم آن از ملاکهای دسته بندی محسوب می شد.

2. خانلق: در متن آمده است:" حاجی علی نقی رفت خانلق و ما [رفتیم] حسین آباد"(ص145). باید مراد روستای خانلق از توابع دهستان کُلین بخش فشاپویة شهرستان ری باشد. علاوه بر این روستا، حداقل دو توپونیم خانلق دیگر هم در خراسان وجود دارد؛ روستایی بزرگ و پرجمعیت و ترک نشین از توابع شیروان و قریه یی از توابع بخش تخت جلگه و دهستان فیروزة شهرستان نیشابور. ساخت کلمه شبیه به ساخت آغالیق است و می‌تواند مترادف آن تلقی شود. آغا/آقا در گذشته اغلب لقب خوانین بوده و آغالیق به عمارت محل سکونتِ خان/آقا اطلاق می شد. آغالیق به معنی مذکور در رمانِ تبّت یداً.. تألیف استاد حیدر عباسی(باریشماز) مکرراً آمده است. خانلیق هم به همین سان، عمارت محل سکونت خان و عایله و حواشی و خدم و حشم وی بوده است. خانلیق در ترکی به قلمرو حکومت خان/ سلطان ملقب به خان هم اطلاق میشود؛ مثلِ قیریم خانلیغی(خان نشینِ کریمه) و گنجه خانلیغی(خان نشینِ گنجه)...

3. قوزای(quzay): در چند موضع از کوه قوزای یاد می‌شود:"مصطفی قلی خان در قوزای شکار پیدا کرده است" (ص123)؛ ".. آخر کوه قوزای راندیم به ایلغار"(ص154)؛ ".. برف هم در قوزای بود"(ص209). محلِ کوه را نتوانستم مشخص کنم. اما معنی کلمه معروف و معلوم و مراد از آن سمتِ سایة کوه(در مقابلِ طرف آفتابگیر) است. قوزای مرکب از قوز(quz) که از ترکی قدیم بدین طرف، به معنی سمت سایه گیر کوه رایج بوده و پسوند ـغای /ـگئی/-gAy است که دلالت بر جهت و سمت دارد. لفظ گونئی هم به همین ترتیب به وجود آمده و البته کلمة قولای هم. قولای در ترکی خراسانی و خلج به معنی "نزدیک" است. لذا به تعبیر مارسل اردال می‌تواند مشتق از قول(=دست و بازو) باشد[ii]؛ به معنی دمِ دست، نزدیک، مبتذل و فراوان و از آنجا به معنی امروزی ترکی استانبولی(سهل و آسان) و آذربایجانی(بی‎کیفیت و بُنجل و نامطلوب) رسیده است.به هر حال پسوند ـای/ ـئی/-Ay باید فرم مخفّف پسوند فوق یا واریانتی از آن تلقی شود. فرم رایج تر از قوزای در ترکی غربی، قوزئی (quzey) است که باید تحت تأثیر فرمِ متضاد خودش در ترکیبهایی نظیر گونئی-قوزای به این شکل یعنی مغایر قاعدة هماهنگی اصوات درآمده باشد.

4. قطارتپه(qatartepe): ظاهراً مراد قطارتپة آبیکِ قزوین است. متن واضح نیست:" در قطارتپه قره قوشی آمد"(ص188). در اینجا قطار لفظ عربی معروف به معنی "ردیف و صف کشیده" است. اما تپه ترکی و دخیل در فارسی است. هزاران اسم جغرافیایی با تپه در ایران و آناتولی و نواحی مجاور وجود دارد. در ترکی قدیم تؤپو (töpü) و یا تؤپؤ(töpö) به معنی "نقطة مرتفع، رأس، بالا، تارک، فرقِ سر" بود و معنی "تلّ و بلندی" از معانی ضمنی و فرعی محسوب بود. در آسیای مرکزی و بعضی لهجات فرم‌های تؤبه(töbe) و توبه(tübe) هم وجود دارد. در اوغوزی قدیم و ترکمنی فرم دَپه(depe) هم رایج است. در افسانة تپه گؤز(tepegöz) هم، تپه به معنی سر و پیشانی است و این معنا هنوز هم در ترکی رایج است. تپه لمک به معنی سر را از تن جد کردن در متون قدیم و لهجات ترکی معاصر وجود دارد. فرم تپّه(tappe) در فارسی باید از دشواری تلفظ تپه ناشی شده باشد.

قطارتپه را از توپونیمهایی می‌توان تلقی کرد که با عناصر عربی و ترکی در فارسی ساخته شده، هم چون منطقه ترک نشین است، آن را ترکی محسوب داشتیم.

5. چایاباخار(çaya baxar):از اشارة ناصرالدین شاه برمی آید که در انتهای گؤک داغ بوده است(ص135). احتمالاً سمت ناظر به رودخانة کوه گؤک داغ است. از یک "چایاباخار" دیگر در نقطه یی دیگر هم یاد شده است: "نهار را بالای تپة "کند چاینه باخار(kend çayına baxar)" خوردیم"(ص320). در مورد اخیر مراد تپة مشرف به "کندچایی" است که نمی‌دانیم در کدام روستا بوده. اصولاً ترکیب کندچایی بسیار رایج است و بسیاری از انهار هم که اسم مخصوص دارند، در روستای مجاورشان کندچایی خوانده می شوند. کمااینکه "شهرچایی" هم وضع مشابهی دارد. کند، لفظی سُغدی با قدمتی بیش از هزار سال در ترکی است و جای دو لفظ بالیق/بالوق(balıq/baluq) و اولوش(uluş) را گرفته است. اوّلی هنوز در خلجی رایج است و دومی به شکل مغولی شده اش یعنی اولوس به ترکی برگشته و فارسی هم دخیل شده است. کند در اصل شهر بوده، اما در ترکی غربی به روستا اطلاق میشود و دهها اسم مرکب از آن وجود دارد. فرم احیا شدة آن در ترکی استانبولی به شهر اطلاق می شود. چای هم لفظ جدیدی است و در ترکی قدیم اؤگوز(ögüz) و ایرماق(ırmaq) و احیاناً الفاظ دیگری برای آن وجود داشت. بنابراین احتمال دخیل بودن چای منتفی نیست.

منبع:زبان وادبیات ترکان خراسان

اشاره : آیا می دانستید نام کامل"مولوی" مولانا جلال الدین محمد بلخی تورک است که در ایران واژه ی " تورک " از همه منابع حذف شده است.

تلاش متعصّبان کور دل از دوران پهلوی این بوده که دیوان کبیر ترکی مولانا را از بین ببرند، تا این مجموعه‌ی گرانبها مورد انکار قرار گیرد، به طوری که از چاپ و نشر قطعات اندک نیز جلوگیری کردند. غرض ‌ورزی آنان در کتمان واقعیت‌های افتخار آمیز ترکان لکه‌ی ننگی بر مورخان ادبی دوره‌ی شاه می‌باشد. پیدایش مکتب مولویه گواه دیگری بر وجود دیوان کبیر ترکی می‌باشد.

مولانا جلال الدین محمد بن بهاالدین محمد بلخی تورک معروف به مولوی رومی از ترکان خوارزمشاهی بلخ است. وی در سال 604 هـ ق در شهر بلخ دیده به جهان گشود. در اوان کودکی به هماه پدرش به آسیای صغیر مهاجرت کرد و در شهر قونیه ساکن شد و در سال 672 هـ. ق در همان شهر به سرای باقی شتافت .

آشنائی مولوی با شمس تبریزی که از عرفای به نام قرن هفتم هجری است نقطه عطفی در تاریخ زندگی این شاعر بزرگ ترکان است. می دانیم که محمد بن علی شمس از اهالی تبریز بوده و تبار وی به ترکان قبچاق می رسید چنانکه مولوی به این موضوع تصریح داره :

زهی بزم خداوندی زهی می های شاهانه

زهی یغما که می آرد شه قبچاق ترکانه

این را نیز می دانیم که ایل قبچاق، ایلی بزرگ از ترکان است که توانستند پیش از اسلام وحدت قومی ایجاد کرده و این وحدت قومی را به وحدت سیاسی تبدیل سازند و سرزمین وسیعی از ترکستان را به تصرف خود در آوردند. وجود آثار متعدد پیرامون شرح و آموزش ترکی قبچاقی در مصر دلیل روشنی بر حضور موثر این ایل در کشور مذکور بوده است.  

به هر حال از اشعار مولوی بر می آید که وی نیز همچون مراد و پیر خود ترک زبان بوده است. به عنوان مثال رباعی معروف زیر را در نظر بگیرید :

بیگانه مگوئید مرا ز این کویم

در شهر شما خانه خود می جویم

دشمن نیم ار چند که دوشمن رویم

اصلم ترک است اگر چه هندی گویم

گفتنی است که در بعضی نسخه ها مصراع چهارم به صورت « اصلم ترک است اگر چه دری گویم » آمده است که صحیح تر  بنظر می رسد. به قول سید کمال قاراعلی اوغلو « مولوی این رباعی را در پاسخ کسانی که به او « بیگانه » و مغول می گفته اند، سروده است ». به علاوه از رباعی از رباعی فوق بر می آید که گویا این ترک پارسی گوی به علت زبانی که در اشعار خود به کار می گرفت از جانب اهالی شهر خارجی قلمداد می شده و احتمالا به علت اینکه سیه چرده بوده و چهره ای شبیه تاجیک ها داشته این حدس تقویت می شده که وی از تبار ترکان نیست و مولوی در مقام دفاع از خود بر آمده و با بیان « اصلم ترک است » خیال همگان را راحت می کند. به هر حال ترکیبات، استعارات، کلمات و مفاهیم ترکی در اشعار فارسی مولوی به خوبی نمایان است به عنوان مثال به ادبیات زیر دقت شود :

من کجا شعر از کجا؟ لیکن به من در می دمد

آن یکی ترکی که آید گویدم : هی کیمسن؟

و یا در جای دیگری در بیان رشادت و جوانمردی ترکان می فرماید :

ترک آن بود کز بیم او، ده از خراج ایمن شود

ترک آن نباشد کز طمع سیلی هم قوتسوز خورد

یک حمله و یک حمله؛ کامد شب تاریکی

ترکی کن و جستی کن، نه نرمی و تاجیکی

آنچه مسلم است در تسلط مولوی به زبان ترکی شکی نیست. وی حتی در شعر فارسی نیز همچون سایر ترکان پارسی گوی از جمله حکیم نظامی و خاقانی و ... بیان ترکی دارد و بسیاری از تعابیر و اصطلاحات ترکی را به فارسی برگردانده است. به دیگر سخن او گاهی به ترکی می اندیشد و به فارسی می سراید، مانند مصراع اول بیت  :

ای ترک ماه چهر، چه گردد که صبح تو

آیی به کلبه من و گویی که گل برو !

در این بیت تعبیر « چه گردد » ترجمه « نه اولار » ترکی است و ساختار بیت حکایت از خط فکری ترکانه ی وی دارد. غریبی، سراینده و نثر نویس سترگ اندیش و خوش قریحه و نیکو بیان آذربایجان در کتاب تذکره « مجالس شعرای روم » که در زمان شاه طهماسب صفوی به زبان ترکی آذری در تبریز تالیف کرده  ذکری از مولانا دارد و پس از توضیحات مفصلی که در باره مولانا ارائه می دهد مطلبی هم در مورد اشعار ترکی وی دارد که ترجمه اش چنین است : « از اشعار ترکی و این مطع و حسن مطلع از ابیاتی است که در اوصاف دوازده امام ع سروده است  :

اولار کیم بنده خاص خدادیر

محب خاندان مصطفادیر

حقیقت کعبه سینین قبله گاهی

امام پیشوامیز مرتضادیر

و این بیت مخصوصا از جهت پند درویشان از بلبل گلستان ارم و نطق جانبخش او آمده است که اهل گفتار اشعار خود را با این بین رونق داده و ترجیح بندهایی با آن ساخته اند.

دینمه، کوزت، باقما چاپار بوشمه هئچ

رند جهان اول، یوری دوقنما کئچ

بقول دکتر محمدزاده صدیق « از همین اشاره اندک در می یابیم که مولوی رومی دیوان کبیری به ترکی داشته است. این دیوان که بخشی از آن به ذکر مناقب ائمه معصومین علیهم السلام اختصاص داشته است، حاوی اشعار پرطنین و پرشور جذبه ای نیز بوده است که صوفیان و دراویش، ابیات آنرا به صورت ترجیع بند آورده بودند در محافل خود با جذبات عرفانی اجرا می کردند.

غریبی قطره ای از دریاست طیف وسیعی از شعرا و تذکره نویسان تاریخ ادبیات ترکی از دیوان کبیر ترکی مولانا سخن گفته اند و بسیاری از شاعران اشعار ترکی وی را استقبال و تضمین کرده اند که ما اکنون برخی از آن تضمین ها و استقبالیه ها را در دست داریم. حتی شعرای غیر صوفی و سرایندگان رسمی دربار عثمانی نیز به استقبال بسیاری از غزل های ترکی مولانا شتافته اند. چنانکه باقی، شاعر باقی، شاعر معروف قرن یازده هجری؛ غزل معروف خود به مطلع  :

مجنون گیبی واویلا اولدوم یئنه دیوانه

فتنه لی آلاگوزلر چون اویخودان اویانه

را در استقبال از یک غزل ملمع مولوی و با استفاده از مصراع های آن سروده، آن غزل چنین شروع می شود :

ماه است نمی دانم خورشید رخت یا نه

بو ایریلیق اودونا نئجه جیگریم یا نه؟

گواه دیگر ما بر وجود دیوان ترکی مولوی پیدایش مکتبی به نام « مکتب مولویه » در میان دراویش و شعرای آذربایجان و ترک زبان است که اینان در آثار و احوال خود از مولانا تاثیر پذیرفته بودند! در میان این شعرا و شخصیت های بزرگی همچون افلاکی، سد عمادالدین نسیمی، شاه اسماعیل ختایی و ... به چشم می خورد که استاد دکتر حسین محمد زاده شرح حالی و آثاری از آنها را در مجموعه ارزنده « سیری در اشعار ترکی مکتب مولویه » جمع آوری نموده است که خوانندگان محترم جهت مزید اطلاع می توانند به اثر مزبور مراجعه فرمایند.

مرحوم نهاد سامی بانارلی در کتاب « رسیملی تورک ادبیاتی تاریخی » بر این باور است که مولوی نخستین کسی است که در آسیای صغیر دیوان بزرگی به ترکی ترتیب داده است. به زغم وی جلال الدین مولوی رومی گرچه اغلب آثار خود را به فارسی سروده است. از نخستین شاعران ترکی گوی آسیای صغیر به شمار می رود. در عصر او، عنصر مسلمان که اغلب ترک زبان بودند در آسیای صغیر فزونی می گرفت. به هر حال آنچه از اشعار گرانبار مولوی به زبان ترکی تاکنون به دست مارسیده است بسیار کمتر از آن چیزی است که در تذکره و دواوین شعرای پیشین به آن اشاره شده است. اما همین اندک نیز حکایت از تسلط ماهرانه و استادانه ی مولانا به دقایق و ظرایف زبان ترکی دارد. اینک نمونه ای از اشعار ترکی مولوی را به نقل از « سیری در اشعار ترکی مکتب مولویه » می آوریم و با عنایت به اینکه اثر مذبور نخستین کار علمی برای جمع آوری آثار ترکی مولوی بوده است. امیدواریم این جریان به اینجا ختم نشده و در آینده شاهد کشف ناشناخته های شعرای ترک زبانی باشیم که به دلایل گوناگون آثار و احوالشان ناشناخته مانده و یا تحریف شده است  :

دکتر صدیق در پاسخ سوال : نظر شما این است که مولوی دیوان ترکی داشته است؟ می گوید: این ادعای من نیست، در تذکره و کتب تراجم احوال آمده است که وی در کنار زبان تاجیکان به ترکی سخن می‌گفته و به ترکی می‌نوشته و عنوان کرده‌اند که هزاران بیت اشعار متنوع ترکی از وی بر جای مانده است و از دراویش خانقاه‌های زیادی که اشعار او را به آهنگ‌های موسیقی می‌خواندند، یاد کرده‌اند. مثلا شما مطلبی را که از «تذکره‌ی مجالس» اثر غریبی تبریزی در مقدمه‌ی کتاب آورده‌ام بخوانید. در آنجا غریبی می‌گوید :

 "... اعلم المحققین و افضل العارفین، فرید الملة و الدّین مولانا جلا‌الدین - قدس سرّه- دورور که عجم ولایت‌لرینده «ملای روم» و روم اقلیمینده مولانا خونکار دئمک ایله مشهور و معروفدور.

اولدورور سردفتر اهل کتاب،

سرّ گفتاریندا عاجز دیر فهم.

قرمان ولایتینده و قونیه شهرینده واقع اولموشلاردیر و مرقد پر نورلاری همان آندادیر. ملویلر خانقاهی و موالیلر زیارتگاهیدیر و آنلارین رتبه‌ی عالیلری، درجه‌ی تعریفدن اعلی و درجه‌ی والیلری رتبه‌ی توصیفدن معلا دور. اما چون حقایق اداسیندا اهل دللر آنلارین نظملر گوهرلری ایله رشته‌ی جانلارینی مگوه ر و خاطر عاطرلرینی اولارین اشعار دقایق شعارلری فحواسی ایله معطر و منور قیلیرلار، بو مختصر اول طوطی شکرستان حقیقت اسم شریفی ایله ابتدا قیلیندی و... و تورکی اشعاریندان بو مطلع و حسن مطلع دوازده اما علیهم السلام اوصافین یازدیغی بندلردندیر:

اولار کیم بنده‌ی خاص خدادیر،

محب خاندان مصطفا دیر.

حقیقت کعبه سینین قبله گاهی،

امام و پیشوامیز مرتضادیر.

و بو بیت داخی درویشلر پندی ایچون اول بولبول گلستان ارم نطق جانبخشیدن وارددیر که اهل گفتار اشعارلرینه بو بیت ایله رونق وئریب، ترجیع بند قیلمیشلاردیر:

»دینمه، کؤزت، باقما، چاپار بوشمه هئچ،

رند جهان اول، یوری دوقونما کئچ ».

دیوان ترکی مولوی حاوی اشعار پرطنین و پرشور و حال به تورکی خوراسانی بوده است که صوفیان و دراویش ابیات آن را به صورت ترجیع‌ بند در آورده بودند و پیوسته بر زبانشان جاری بود.

اینک نمونه‌ای از شرح دکتر حسین محمد زاده صدیق را بر اشعار ترکی خراسانی مولوی نقل از کتاب « اشعار ترکی مولوی و ترکی سرایان مکتب شمس و مولوی » در زیر می‌آوریم امید که مورد توجه قرار گیرد:

ایلک تورکجه قوشوق- شعر اول

---------------------------

(1)

Usun varsa ey âqil اوسون وارسا ائی عاقیل

Zinhar mala aldanmağıl ! زینهار مالا آلدانماقیل

Şol nəsnəyi kim sən qoyub شول نسنهیی کیم سن قویوب

Gedəsin ol bunda qala گئدهسین اول بوندا قالا

1-  ا ای عاقل، اگر دارای خرد هستی، زنهار فریب مال [دنیا] - آنچه که تو [در این دنیا] گذاشته و خواهی رفت، [اما او] در این دنیا باقی خواهد ماند- را نخور.

---------------------------

(2)

Sən zəhmətini görəsin سن زحمتینی گؤرهسین

Dünya malını dürəsin دونیا مالینی دورهسین

Anlar qalırlar, xərc edib آنلار قالیرلار، خرج ائدیب

Anmayalar səni bilə آنمایالار سنی بیله

2- تو زحمت کشیده، مال دنیا را گرد آوری. آنها [پس از فوت تو] مانده و خرج کنند، بی آنکه حتی یادی از تو کرده باشند.

---------------------------

(3)

Səni unudur dostların سنی اونودور دوستلارین

Oğlun, qızın, avratların اوغلون، قیزین، آوراتلارین

Ol malını üləşələr اول مالینی اوله شه لر

Hesab edib qıldan qıla حئساب ائدیب قیلدان قیلا

3-  (دوستانت، دختر و پسر و زنانت تو را فراموش کنند. آنها آن مالت را مو به مو حساب و بین خود تقسیم کنند)

---------------------------

4-  ([پس از مرگ تو] برای لحظه ای بگریند، سپس رفته و جشن بگیرند. تو را دفن کرده و خندان و شادان به سرعت برگردند..)

(4)

Bir dəmliyə ağlaşalar بیر دملییه آغلاشالار

Andan barıb bayraşalar آندان باریب بایراشالار

Səni çuxura gömüşüb سنی چوخورا گؤموشوب

Tez dönələr gülə gülə تئز دؤنهلر گوله گوله

---------------------------

4- ترجمه : (بر تو وفا نکنند، [پس از فوت تو] اینان بی نیاز [از تو] و تو نیازمند [دعای خیر و فاتحه آنها] شوی. [اما] آنها از برای تو قرص نانی هم به فقیری ندهند..)

(5)

Qılmayalar sənə vəfa قیلمایالار سنه وفا

Bunlar bay ola, sən gəda بونلار بای اولا، سن گدا

Sənin üçün verməyələr سنین اوچون وئرمهیهلر

Bir para ətmək yoxsula بیر پارا اتمک یوخسولا

---------------------------

(6)

Ol mal ki dürdün nâr ola اول مال کی دوردون نار اولا

Haqq’ın gözündə târ ola ین گؤزونده تار اولا ´ حاقق

Hərgiz mədəd bulmayasın هرگیز مدد بولمایاسین

Çevrə baxıb, sağa sola چئوره باخیب، ساغا سولا

6-  (مالی که [در این دنیا] اندوختی، [در آن جهان تبدیل به] آتش خواهد شد. [این نار] به چشم خدا [نه سبب روشنی سرنوشت تو، بلکه باعث تیره و] تار [شدن آن] خواهد بود.)

ایکینجی تورکجه قوشوق- شعر دوم

(1)

Ol kim gedə uzaq yola   اول کیم گئده اوزاق یولا

Gərək azıq ala bilə گره ک آزیق آلا بیله

Almaz isə yolda qala آلماز ایسه یولدا قالا

Ərməyə hərgiz mənzilə ارمه یه هرگیز منزیله

ترجمه : آنکه راه طولانی در پیش دارد، می باید به همراه خود توشه بردارد. اگر [توشه راه را به همراه] برندارد، هرگز به منزل نرسد.

---------------------------

(2)

Verdi sənə mâlı Çalab وئردی سنه مالی چالاب

Tâ xeyrə qılâsın səbəb  تا خئیره قیلاسین سبب 

Xeyr eyləgil, Haq qıl tələb  خئیر ائیله گیل، حاق قیل طلب

Vermədən ol mâlı yelə  وئرمه دن اول مالی یئله

ترجمه : خداوند به تو مال داد تا [آنرا] سبب خیر کنی. کار خیر کن و حق را بطلب، پیش از آنکه آن مال [خدا داده] را به باد دهی.

---------------------------

(3)

Bugün sevinirsin mənim  بوگون سئوینیرسین منیم

Çox diyə aqçam, altınım چوخ دییه آقچام، آلتینیم

Anmaz mısın ol günü kim آنماز میسین اول گونو کیم

Möhtac olasın bir pula  مؤحتاج اولاسین بیر پولا

ترجمه : امروز شادمانی می کنی که [پول] نقره و طلای بسیاری داری، [آیا] به یاد نمی آوردی آن روزی را که به پشیزی نیز محتاج شوی؟

---------------------------

(4)

As etməyə mâlın sənin آس ائتمه یه مالین سنین

Xoş olmaya hâlın sənin خوش اولمایا حالین سنین

Nəsnərməyə əlin sənin  نسنه رمه یه الین سنین

Gər sünmədinsə əl ələ  گر سونمه دینسه ال اله

ترجمه : اگر [در این جهان] دست [یاری به سوی کسی] دراز نکرده باشی، [در آن دنیا نیز] مالت فایده ای نخواهد داشت، حالت خوش نخواهد بود و دستت به چیزی نخواهد رسید.

---------------------------

(5)

İltdin isə anda çıraq ایلتدین ایسه آندا چیراق

Ola sənə ol xoş duraq اولا سنه اول خوش دوراق

Bunda nə kim qıldın yaraq بوندا نه کیم قیلدین یاراق

Anda sənə qarşı gələ آندا سنه قارشی گله

ترجمه : اگر به آنجا چراغی برده باشی، مقری خوب برایت خواهد بود، [در غیر اینصورت] هر آنچه که در این جهان حاضر کرده ای، در آن جهان بر علیه ات خواهد بود.

---------------------------

(6)

Mal, sərmaya qılqıl azıq مال، سرمایا قیلقیل آزیق

Haqq’a inanırsan bayıq حاققا اینانیرسان باییق  

Yap âxirət, dünyanı yıx یاپ آخیرت، دونیانی ییخ

Tâ әrəsin xoş mənzilə تا اره سین خوش منزیله

ترجمه : اگر به حق ایمانی قطعی داری، مال و سرمایه ات را [با بذل و بخشش آنها] توشه [راهت] کن، آن جهان را بساز و این دنیا را تخریب کن، تا به منزلی خوش واصل شوی.

---------------------------

(7)

Çün ola əlində dirəm چون اولا الینده دیره م

Yetdikcə güc, qılqıl kərəm یئتدیکجه گوج، قیلقیل کره م

Öyüt budur ki mən derəm اؤیوت بودور کی من دئره م

Devlət anın öyüt ala دئوله ت آنین اؤیوت آلا

ترجمه : هنگامی که [پول] درهم در دست داری، تا آنجا که می توانی، بذل و بخشش کن. پند [واقعی] این است که من می گویم، بخت و اقبال [حقیقی] از آن کسی است که پند پذیرد.

---------------------------

(8)

Ayıtma mal oldu tələf ! آییتما مال اولدو تلف

Haq birә min verər xələf حاقق بیره مین وئره ر خلف

Qılqıl sələf! Qılma ələf ! قیلقیل سلف! قیلما علف

Vərnə qamu zâyi ola  وئرنه قامو ضاییع اولا

ترجمه : [هنگامی که بذل و بخشش می کنی] نگو که مالت تلف شد، حق در عوض یک، هزار می دهد. کار ارجمند کن و کار نازل مکن، وگرنه همه ضایع می شود.

---------------------------

(9)

Dilər isən eyş-i əbəd دیله ر ایسه ن عئیش- ی ابد

Qılqıl nə dediysə Əhəd قیلقیل نه دئدییسه احد

An’dan dilə hər dəm mədəd ! آن`دان دیله هر دم مدد

Tâ әrişəsin hâsıla ! تا اریشه سین حاصیلا

ترجمه : اگر خواهان حیات جاویدان هستی، به هر آنچه که [خداوند] یکتا گفته عمل کن، هر لحظه از وی مدد بخواه تا به نتیجه برسی.

---------------------------

(10)

Böylə buyurdu Lәm yəzəl : بؤیله بویوردو لم یزل

Bilin bunu! Qılın əməl  بیلین بونو! قیلین عمل

Tərk eyləniz tul-i əməl ترک ائیله نیز طول-ی امل

Uymanız hər bir bâtıla  اویمانیز هر بیر باطیلا

ترجمه : خدای لم یزل چنین فرمود : این (حقایق) را بدانید و بدان عمل کنید، طول امل را ترک کنید و مطیع هر باطلی نشوید.

---------------------------

(11)

Yoxsul isən, səbr eyləgil یوخسول ایسه ن، صبر ائیله گیل

Gər bay isən, xeyr eyləgil گر بای ایسه ن، خئیر ائیله گیل

Hər bir hala şükr eyləgil ! هر بیر حالا شوکر ائیله گیل

Haq döndürür haldan hala حاقق دؤندورور حالدان حالا

ترجمه: اگر مستمندی صبر پیشه کن، و اگر دارا هستی خیر باش (بذل و بخشش کن)، در هر حالی که هستی شکر گزار باش، زیرا که حق از حالی به حال دیگر متحول می کند.

---------------------------

12)

Dünya An’ın, axrət An’ın دونیا آن`ین، آخرت آن`ین

Ne’mət An’ın, mehnət An’ın نئعمت آن`ین، مئحنت آن`ین

Damu An’ın, cənnət An’ın دامو آن`ین، جننت آن`ین

Devlət anın k’Ân’ı bula دئولت آنین کانی بولا

ترجمه : دنیا از آن اوست، آخرت از آن او، نعمت و محنت از آن او، بهشت و جهنم از آن او. دولت واقعی از آن کسی است که او (حق) را پیدا کند.

---------------------------

(13)

Haq’dan mənə nə mal gərək حاقدان منه نه مال گره ک 

Nə qil gərək, nə qal gərək نه قیل گره ک، نه قال گره ک

Diləyim iyi hal gərək دیله ییم اییی حال گره ک

Kəndözünü bilən qula کندؤزونو بیله ن قولا

ترجمه : مرا از حق نه مال می باید و نه قیل و نه قال. خواست من -بنده [بصیری] که خود را می شناسد - (از حق) حال نیکو است.

---------------------------

(14)

Mən bir biçarə ey İlah ! من بیر بیچاره، ائی ایلاه

Yavlaq çox eylədim günah یاولاق چوخ ائیله دیم گوناه

Yazıqlarımdan âh! âh ! یازیقلاریمدان آه، آه

Ma şərh edəm, gəlməz dilə ما شرح ائده م، گلمه ز دیله

ترجمه : پروردگارا، من بیچاره ای هستم که گناهان بسیار زیادی مرتکب شدم. آه و آه از معاصی ام. اینک شرح دهم، [اما] بر زبانم جاری نمی شوند.

---------------------------

(15)

 Ey Şəms, dilə Haq’dan Haq’ı  ائی شمس، دیله حاقدان حاقی

Biz fânibiz, Ol’dur bâqi  بیز فانیبیز، اولدور باقی

Qamular O’nun uştaqı  قامولار اونون موشتاقی

Tâ xud ki Ol kimin ola  تا خود کی اول کیمین اولا

ترجمه : ای شمس، از حق، حق را طلب کن، ما فانی هستیم و او باقی است. همه مشتاق [وصال] اویند، تا او از آن چه کسی گردد

اوچونجو تورکجه قوشوق - شعر سوم

---------------------------

Kiçkinə oğlan, hey bizə gəlgil  کیچکینه اوغلان، هئی بیزه گلگیل

Dağlardan daşdan, gәz bizə gəlgil  داغلاردان داشدان، گز بیزه گلگیل

ترجمه : آهای پسر کوچک، به پیش ما بیا، از کوه ها و سنگ ها، گردش کنان به پیش ما بیا!

---------------------------

Ay bigi səndin, gün bigi sənsin آی بیگی سندین، گون بیگی سنسین

Biməzə gəlmə, baməzə gəlgil  بیمزه گلمه! بامزه گلگیل

ترجمه : تو چون ماه بودی، تو چون خورشید هستی، ناخوشایند نیا، خوشایند بیا

---------------------------

Kiçkinən oğlan, otağa girgil ! کیچکینه ن اوغلان، اوتاغا گیرگیل

Yolu bulmazsan, dağlardan gəlgil  یولو بولمازسان، داغلاردان گلگیل

ترجمه : پسر کوچک، به اتاق [اقامتگاه] ما داخل شو، اگر راه را نتوانستی پیدا کنی، از کوهها بیا

---------------------------

Ol çiçəyi kim yazıda buldun اول چیچه یی کیم، یازیدا بولدون

Kimsəyə vermə, xısmına vergil ! کیمسه یه وئرمه! خیسمینا وئرگیل

ترجمه : آن شکوفه ای را که در دشت پیدا کردی، به کسی نده، به خویشت بده 

............