نویسنده :محمد اردم

11. قیصر(qeysär): در تركی آذربایجانی و قشقایی(با فرم قئیسره(qeysärä) قاشقایی سوزلوگو، ص 623) به معنای كرخت، و معیوب(دفرمه) شدن اعضای بدن در اثر سرما و برودت است. در فرهنگهای موجود ذكری از این كلمه نیست. این واژه در فرهنگ كردی-فارسی هه‌ژار دیده می‌شود كه باید دخیل از تركی باشد. احتمال دارد كه لفظ مزبور از ریشه قایماق(خم و معوج شدن، جمع شدن چربی روی شیر و توسعاً منجمد شدن) با كمك پسوند فعل‌ساز -سه/سا- ایجاد شده باشد. به هر حال چون كلمه عربی نیست املای قیصر اشتباه و به علت تاثیر contamination لقب معروف سلاطین روم است. بیت: هر آن اسپی كه قیصر كرده زین سان/علاجش گر نمایی هست آسان.

12. سقّو(saqqov/säqqov): به معنای ذكام و سرماخوردگی شدید در فارسی معاصر هم رواجی دارد. ضبط‌های مختلفی از این كلمه در فرهنگ‌ها دیده میشود. فرهنگ سخن آن را بدون شاهد ادبی ذكر كرده و منشا كلمه را با علامت؟ نامشخص رها كرده است. در متون عثمانی دو كلمه مشابه با همین معنا آمده است: saqaġu و  saġıraġu . اوّلی در تركی استانبولی به صورت sakağı درآمده است. در دومی صدایġ وسط دو حرف صدادار دلالت بر نون نازال(خیشومی) در فرم قدیمی‌تر كلمه دارد. در واقع، هم در دیوان‌لغات الترك محمود الكاشغری و هم در متون اویغوری، كلمه‌یی با املای säŋrägü  وجود دارد كه به عقیدة مارسل اردال از säŋir (به معنای دماغة كوه. سنگر در فارسی از اینجاست) با كمك پسوند –AgU مشتق شده است[3]. ربط سمانتیك سنگیر/دماغه با بینی و ترشحات آن آشكارست. تیمو(tımov) به معنای انسداد مجاری و سینوسهای بینی به علت سرماخوردگی (گریپ) نیز با این پسوند قابل تحلیل است. در آن صورت، فرم tumaġu شكل قدیمی كلمه خواهد بود كه از توم به معنای سرما در تركی قدیم مشتق می‌شود(قیاس كنید با اسم شهر دوملو پینار در آناتولی).

 اما كلمه saqaġu، به عقیده سئوان نیشانیان(Sevan Nişanyan) از ریشة فعل فرضی *saq- مشتق شده كه معنای آن "چسبیدن، كیپ شدن و ورآمدن" بوده است. همین فعل ریشة دو كلمة آشنای ساقیز/سقز(saqqız) و ساقیرقو/ ساقیرقا(saqırqu/ saqırqa) نیز به حساب می‌آید. در معنای هر دو كلمة فوق چسبیدن وجود دارد. واژة دوم كه به معنا كنه(انگل معروف) است در بعضی لهجات آذربایجان به صورت ساققیرگنه(saqqırgene) تلفظ می‌شود  و احتمالاً جزء دوم تحت تاثیر كنه فارسی بدین شكل متحول شده است. از تشدید صدایq در هر سه مشتق از فعل مفروض *saq-  استنباط می‌شود كه صدای a در بن فعل كشیده(long/uzun) بوده و باید فعل مزبور را به شكل *sāq- بازسازی كرد.

13. قزل‌قور[ت](qızılqurt): احتمالاً صدای تاء به اقتضای وزن شعر حذف شده است. قزل‌قورت در لغتنامة دهخدا و فرهنگ سخن آمده اما به معنای نوعی نفرین در زبان روزمره و نه اسم بیماری. قزل قورت به احتمال زیاد، بیماری انگلی معروف با اسم علمی strongylos vulgaris است كه توسط نماتودهای موسوم به phylum nematodae ایجاد می‌شود. محل نشو و نمای انگل قزل‌قورت رودة بزرگ حیوان میزبان است، اما وارد شریانهای متصل به روده نیز می‌شود و لذا بسیار خطرناك است(سوژة نفرین شدن هم از اینجاست!). دهخدا اصطلاح را مركب از قزل(=سرخ) و قورت(=گرگ) می‌داند!

قورت/قورد دو معنای شایع در تركی دارد: 1)گرگ، 2)كِرم. معنای اصلی و اصیل دومی است كه امروزه در آذربایجان همین معنا با فرمِ مُصغّر كلمه(قورداق) هم ادا می‌شود. معنای اولی حاصل نوعی حُسن تعبیر یا به تعبیر تركی اؤرتمه‌جه(Euphemism) در تركی غربی/اوغوزی ‌است. زیرا بنا به دلایلی كه مجال ذكرشان نیست(و البته در منابع و كتب مربوطه قابل مطالعه است) در نزد اقوام ترك، گرگ حیوانی سمبلیك، قدرتمند و مقدس محسوب می‌شده، بطوری ذكر نامش تابو بوده و انسانها می‎كوشیدند، به صورت غیرمستقیم از آن نام ببرند. در فولكلور آذربایجان این اعتقاد دیده می‌شود كه تلفّظ نام گرگ موجب ظهور و حضورش می‌شود(قورت دئدیك قولاغی گؤرسندی) و در عین حال گرگ سمبل شانس و بخت است(قوردو اولامیش: شانس به او روی آورده) و .. لذا به جای اسم رایج و قدیمی گرگ(بؤری=böri)، كلمه‌یی غیرمستقیم(قورت= كرم) رواج یافته و بعدها با نرمالیزاسیون و عادی شدن اسم قورت، لفظ فارسی جانور/جاناوار (كه معنایش مطلقِ حیوان است)، در آذربایجان و آناتولی رواجی یافته است.

جمع‌بندی

از سیزده كلمة بررسی شده، فقط قزل قورت و سقو در فرهنگ سخن آمده؛ آن هم بدون شاهد و مثال. منشأ سقو نامعلوم و معنای اصلی قزل قورت مغفول مانده است. در لغتنامة دهخدا هم الفاظ ساریمه، آله، قتور، قراجه، قراقوش(به معنای نوعی بیماری)، بقه ذكر نشده و باقی كلمات هم بدون شاهد و با عنوان "یادداشت مؤلف" ضبط شده‌اند. الفاظ ساریمه، كتو، قیصر، و قراجه محتاج تحقیق بیشترند.

نویسنده :محمد اردم

‌سیزده اصطلاح تركی در یك اسپ‌نامة فارسی

مقدمه

فرسنامه‎ها یا اسپ‌نامه‌ها رساله‌های مختصر یا مطوّلی بودند كه در آنها از شناخت انواعِ اسپ و عیوب و امراض اسپان و مداوای امراض اسپ بحث می‌شد. یكی از اسپ‌نامه‌های بالنسبه متاخر، منظومه‌یی است سرودة اطهر رانكوهی املشی(اهل املش گیلان) و متعلق به عصر قاجاریه. رساله را آقای احمد اداره‌چی گیلانی در یادنامه اقبال یغمایی چاپ كرده است[1]. آنچه در این فرسنامه جلب توجه می‌كند، وجود تعداد قابل توجه واژگان و مصطلحات تركی در آن است. این امر مبین اتكای اثر بر زبان شفاهی و تجارب سپاهیان و قشون قاجاری است. زیرا تعداد جالب توجهی از این اصطلاحات در زبان روزمره و افواهی فارسی‌زبانان شایع بوده و در منابعی چون لغتنامة دهخدا آمده است، اما در آثار مكتوب كمتر ضبط شده و بدین لحاظ در منابع مذكور هم بدون شاهد آمده‌اند. رساله مورد بحث قسمتی از خلاء فوق را پُر می‌كند. یازده واژه از كلمات تركی رساله در فرهنگ سخن نیامده‎ است. در ادامه ضمن ذكر واژگان تركی رساله، در حدّ وسع و بضاعت، به ضبط صحیح و تحلیل آنها هم مبادرت خواهد شد.

1. آله (Ala): به معنای رنگارنگ، قسمی حریر، و زیبا آمده[2] و در عین یكی از معانی متداول آن لكه و پیس است كه مولف هم آن معنا را مراد كرده است:" در بیانِ لكّة فرس كه به اصطلاح اله می‌گویندش"(ص 413).

2. قراقوش(qaraquş): در معنای نوعی از امراض اسپ در فرهنگهای فارسی مضبوط نیست. در لغتنامة دهخدا به معنای عقاب آمده كه معنای دیگر این كلمه است. در فرهنگ عامة تركی آناتولی به معنای آماس و ورم در پای اسپ هنوز رایج است. بیان اطهر رانكوهی هم چندان متفاوت نیست، آمای به جای تورم از استخوان یاد میكند: قراقوش آنكه در بالای زانو/ برآید استخوانی ای نكوخو(ص 401).

3. بقه(baqa): كلمه‌یی با این هیآت در متون مشاهده نمی‌شود، احتمالاً ضبط دیگری از بغه/باغا(baġa) باشد. بغه/باغا به معنای تومور،آماس و ورم در لهجه‌های محلی تركی وجود دارد. رابطة احتمالی آن با بغه/باغا در معنای لاك‌پشت و قورباغه بر من معلوم نشد. آیا شباهت ظاهری باعث این تسمیه شده است؟ بقه دردی است كاندر دست بور است/سبب ای یار عاقل ضرب زور است(ص 406).

4.  یمان(yaman): علاوه بر معانی "بد، شدید و بدخیم" بوده و در بعضی فرهنگها معادل داءالفیل (elephantiasis) تلقی شده كه التهابات و حجیم شدن اعضای تحتانی انسان و حیوانات، به علت انسداد عروق لنفاوی است. احتمالاً منظور اطهر رانكوهی نیز همین بیماری است: یمان گر بر درون زد زود بشناس/از آنجایی كه اندامش آماس(ص 404).

5. قتور(qotur/qutur): در منظومه به صورت فتور آمده كه ممكن است تصحیح ناشر باشد. فتور به معنای قسمی بیماری جایی ثبت نشده و معانی ضعف، سستی و رخوت برای بیت و متن مناسب به نظر نمیرسد: اگر گردد قتور اسپ تگاور/ علاجش را بدان ای نیك‌منظر(ص 408).

قوتو/قوتور از لغات رایج در لهجات و زبانهای تركی است كه معادل گال/جرب و scabies/mange انگلیسی بوده و خارش ناشی از انگلِ مخصوص گال است. تا زمان ورود طب مدرن، در طب سنّتی و محلی از آب بعضی چشمه‌ها(احتمالاً به دلیل داشتن املاح و مواد معدنی) برای مداوای قوتور استفاده میشد و از این روست كه با اعلام جغرافیایی نظیر قوتور سویو(مشگین)، قوتور بولاغی(میانه) و .. مواجه می‌شویم.  

6. سراجه(sıraca): به معنای دمل(یا دملهایی كه در یك ردیف قرار دارند) بوده و معادل بیماری خنازیر محسوب میشود. واژة مزبور باید مركب از sıra(به معنای ردیف و صف) و جه/جا( پسوندی كه در اسامی تعداد زیادی از امراض دیده میشود) باشد. بیت: اگر گردد سراجه اسپ شبرنگ/علاجش بازجوی ای مرد فرهنگ(ص 403).

7. قراجه(qaraca): در فرهنگها و لغتنامه‌های موجود قراجه به معنایی كه در بیت آمده و نوعی بیماری اسپ از آن مراد شده، یافت نشد. از ابیات اطهر رانكوهی هم نتوانستم ماهیت آن را دریابم: قراجه آورد گر اشهب تو/ زیاده میشود تاب(و) تب تو(ص 402). اما اتیمولوژی آن بدیهی است: قرا+ جه/جا(ر.ك به مادة 6).

8. كتو(kätov): این لفظ در لغتنامه دهخدا با عنوان یادداشت مولف و بدون شاهد آمده و نوعی از امراض اسپان تلقی شده است. با آنكه كتو به معنای نوعی از سرماخوردگی در آذربایجان وجود دارد و براساس شكل ظاهری كلمه هم میتوان اشتقاق با كمك پسوند –AgU را برایش فرض كرد، اما در نهایت دربارة اتیمولوژی نمی‌توانم اظهار نظر قطعی كنم. تحلیلkekov< kekegü  ketov<* هم رضایت‌بخش نیست. زیرا غیر از اشكالات مورفولوژیك، به لحاظ سمانتیك و معنایی نیز، مشكل وجود دارد.(  Kekegüدر تركی قدیم به معنای فرد دارای لكنت زبان است). برای شاهد ر.ك به مادة 10.

9. ساریمه(sarıma): از كلمات تیپیك تركی آذربایجانی است كه معادل آن در آناتولی سارمه/سارمه(sarma) است. اما معنای آن كاملاً روشن نیست: دلا ساریمه هم آزار بور است/ سبب هم ای برادر ضرب زور است(ص 423). احتمالاً منظور نوعی ورم حلقوی دور پای اسپ یا نظایر آن باید باشد، زیرا لفظ ساریماق/سارماق(مصدر و منشا كلمة مانحن فیه) بر پیچیدن، بانداژ كردن و احاطه كردن دلالت دارد.

یازار:    خزر اوغلی

نقاط قوت و ضعف

هر ملتی و هر فرهنگی و هر زبانی به جای خود نقاط قوت و ضعفی دارد.

ما با ملل دیگر كاری نداریم. ما باید به آینه بنگریم و لااقل صورت ظاهر خویش بیاراییم. به آینه حقیقت بین بنگریم و درون و باطن خویش بیاراییم. چشم بصیرت خویش را قدرتمند نماییم تا بتوانیم داخل و بیرون خویش را از ضعفها بیالاییم.

ما مردم تورك ایران به هر دلیلی بیرونی و درونی در این صد سال اخیر محروم از حقوق انسانی خویش و متحمل خسران زیادی شده ایم. چیزی كه واقع شده و گذشته را نمی توان برگرداند. و میتوان امروز را دریافت و حال روز بهتر و آینده ای روشنتر را ساخت.

مهمترین كار نقد است. نقد گذشته و حال. این نقد بسان همان آینه می ماند كه می تواند به ما كمك نماید در جهت بهبود.

البته مقایسه نیز به كار نقد می آید. اینكه ملل قدرتمند چه كرده اند و ما چه و این خود می تواند چراغ راه ما باشد و البته نه به تمامی.

با مقایسه مردم جهان پی به مهمترین مسئله كاستی های خود میرسیم و آن درك این واقعیت است كه عدم رواج صحیح علم بین مردم ما منجر به ضعف عمومی ما شده است.

رنسانس و بیداری غرب منجر به عمومی شدن علم و ترجمان علم به زبان قابل درك عموم مردم اوروپا شد و چنین شد كه غربیان توانستند گوی سبقت را از ملل شرق بربایند.

علم را چگونه میتوان در جامعه اشاعه داد؟ علم مهمترین راه قوت بخشیدن و قوام ملتها است. اگر در فرهنگ مردم علم وارد شود خود بخود خواهیم توانست علم را بین مردم اشاعه دهیم. یعنی مانعی برای پیشرفت مردم وجود دارد و آن در بسته فرهنگ است. برای باز نمودن هر در بسته ای باید كلیدی داشت. كلید عالی قاپوی فرهنگ همانا زبان مردم است. اگر بتوان علم را در زبان مردم مفهوم نمود حتم كه علم در بین مردم اشاعه خواهد یافت.

در توركیه قدمهای مهمی برای ارتقای زبان مردم برداشته شده است.

پس اختلاف فاحش در وضعیت رفاهی  و زندگی جمعیت كشور توركیه با همسایگانش چون عراق و سوریه را می بینیم و می توانیم بفهمیم این اختلاف در چیست و با مقایسه توركیه و افغانستان میتوانیم به درك درستی در روند پیشرفت نائل شویم.

مشكل توركیه امروز این است كه باید بیشتر و بیشتر ذهن مردم را با علم آشنا نماید ولی در افغانستان هنوز در ابتدای راه است.

و اما ما توركان ایران. ما نیز همین مشكلات را بصورت عمده تر متحمل هستیم، زیرا مردم ما از داشتن مدارس و دانشگاهها به زبان اصیل خود یعنی توركی محروم هستند و همینطور مردم كورد ایران و بلوچها و دیگران.

اگر می بینیم كه در محافل خانوادگی و فامیلی و دوست و آشنا  بیشتر چشم و هم چشمی و تعارفات كاذب وجود دارد و اگر می بینیم كه دانشمندان ما در سرزمین و كشور خود نمی توانند بازده مناسبی داشته باشند و مسایل مختلفی مانع از پژوهشهای آنان میگردد ولی همان دانشمندان ما در غرب فرصتی یافته  و می توانند خودی نشان دهند و برنده جوایز ارزنده بین المللی گردند و یا باعث حل یك مسئله علمی گردند، دلایل كاملا اجتماعی و فرهنگی دارد.

اجتماع و فرهنگ رایج در بین مردم همان دغدغه های فكری آنها است كه در محدوده زبانی آنها میگنجد.

یك روستایی با زبان آشنای خود دغدغه های یك روستایی را دارد و كاملا درست و بجاست ولی یك محقق و دانشمند به دلیل اینكه علم را با زبان دیگری آموخته پس نمی تواند در محفلها و گردهماییهای بین خویشان و آشنایانش علم را مطرح نماید، چون زبان آشنای آن محفلها عاری از مفاهیم مدرن علمی است و نهایت آنها بتوانند از زبان آشنای خویشان خود در همان جهت روزمرگی بهره ببرند و اگر بخواهند مفاهیم علمی را در آن محافل مطرح نمایند بدلیل عدم فهم آن زبان علمی و اصطلاحات از سوی جمع، در بین جمع خستگی و خمودی اتفاق می افتد كه خارج از تحمل جمع خواهد بود هر چند كه عده ای هم سری تكان دهند و سعی نمایند آن پژهشگران را تشویق نمایند. ولی ارتباط صحیحی ایجاد نخواهد شد و در نتیجه منجر به واكنشهای پنهان در جهت دفع یكدیگر خواهند داشت.

البته توجه به انگیزه جمع شدن و گردهمایی در جهت اشاعه مفاهیم علمی نیز می تواند ثمر بخش باشد. یعنی ارایه مطلب علمی مناسب باشد با انگیزه های جمع. باید مطلب علمی مخاطب داشته باشد.

برای ایجاد تحول در ملل شرق از جمله خاورمیانه و خصوصا ما مردم تورك ایران باید علم وارد زبان مردم بشود. خوشبختانه امروز از طرف فعالین مدنی توركان ایران برای جمع آوری فولكلور و حتی كلمات و واژگان متعدد مدنی آغاز شده. با تاثیر پذیری مثبت از زبان ارتقا یافته مردم توركیه و جمهوری آزربایجان محققان فرهنگی توركان ایران توانسته اند موج جدید علم خواهی را ایجاد نمایند. در تلاشند تا اصطلاحات علمی را هر چه بیشتر نزدیك به زبان مردم تورك ایران بكنند. با استفاده از واژگان اصیلی كه در حال و در گذشته ای نه چندان دور بین این مردم رایج بوده و منطبق نمودن آنها با علم مدرن در سیر تكوین زبانی علمی برای مردم تورك زبان ایران هستند.

این به نوبه خود سزاوار تشویق است و برای ما مسرت بخش.

امیدوارم با درك درست فرهنگ زبان مردم تورك ایران و شناخت صحیح علم ایندو را با هم آشتی داده و سرانجام نیكی را رقم بزنیم.

پرفئسور-دوكتور؛ علی حیدر بایات

كؤچورن:عباس ائلچین

            اوْتاچی و اَمچی اولاراق آدلاندیران حكیملر، قاملارین عكسینه بیتكی، حئیوان و مینرال كؤكنلی درمانلارلا خسته‌لیك‌لری تداوی ائدیردیلر. اوْتاجی، اوْت كلمه‌سیندن تؤره‌دیلمیشدیر. اسكی توركجه ده اوْت، طیبّی بیتكی، درمان، زهر و اؤزباشینا یئتیشن بیتكی آنلامیندادیر. اوْتاجی ایسه، اوْتاماق (درمان ائتمك) فئعلی‌نین كؤكونه مسلك بیلدیرمه اَكی (جی، چی) گتیریله‌رك تؤره‌دیلمیش توركجه بیر كلمه اولوب حكیم آنلامیندادیر. 

       اسكی توركجه ده درمان و دوا قارشیلیغی ایلك دؤورلرده اَم، اوْت اَم و سَم ایله برابر اَمسَم اولاراق ایشله‌دیلمیشدیر . ام كلمه‌سیندن تؤره‌ین اَمله‌مك، خسته‌لیگی درمانلارلا تداوی ائتمك دئمكدیر. 

     امچی حكیم آنلامینا گلدیگی كیمی درمان ائدن داواچی آنلامینی‌دا داشیر. دیوان لغات الترك‟ده حكیم قارشیلیغی آتاساغون دا ایشلنمكده‌دیر. 

  قوتادغو بیلیگ، اسكی اویغور توركجه‌سی سؤزلوگونده كی ، و آشاغیدا اؤرنكلرینی وئره‌جگیمیز  دیوان لغات الترك’ده كی   طیبّ‌له ایلگیلی كلمه‌‌لره باخاراق، اویغورلاردان اعتیبارن ایسلام اؤنجه‌سی اورتا آسیا تورك طیبّی‌نین گئچمیشه گؤره چوخلو گلیشمیش اولدوغونو سؤیله‌یه بیلیریك. 

  دیوان لغات الترك’ده طیبّ‌له ایلگیلی كلمه‌لر بونلاردیر:

ساغ: ساغلیق، سۆكَََل، ایگچیل: خسته، ایگ، كَم: خسته‌لیك، ایگله‌مك، كَمله‌مك : خسته‌ اولماق، ایگلَلمك، كملنمك: خسته‌لنمك، ایگلتمك، كملتمك: خسته‌لتمك ، ایگلنمك: بیر پارچا خسته‌لنمك، آغریسی توتماق ، قارتاماق، قارتانماق، ساملاتماق: ساغالتماق، اوْنغولماق: یاخشیلاشماق، اوْت، اَم، سم: درمان ، اوتاچی، امچی، آتاساغون: طبیب ، اوتاماق، امله‌مك: تداوی ائتمك؛ آتقاق: قاریندا سو ییغیشماسی، هیدروپسی، بارس: بیت و بیره سانجماسی‌ ایله دری‌ده اوْلوشان قابارتی، باش: یارا، بالیق: یارالی، باش توكنمك: یارانین آتشله داغلانماسی ، بَزگَچ: تیتره‌دیجی قیزدیما، تیترمه ، بیچگیل، بیچیلقان: ال و آیاق دریسینده اولوشان چاتلاقلار ، چكتۆرمك: قان آلدیرماق، چَلپَكلنمك: گؤزون چاپاقلانماسی ، چَرلنمك: ووجودون آغیرلاشیپ، خسته‌لنمه‌سی ، داغ، تۆكۆن: داغلاما، امریشمك: اویوز و.س.‟دن قاشینماق، دری‌‌ده قارینجالانما، قیزدیرماق: قیزدیرما توتماق، قابارقان: دری‌ده قاشینتی ویا ایستیدن اولوشان قابارتی، سیویلجه ، كپك: كپك، كیچینمك: قاشینماق ، كؤگلنمك: اوزده چیل چیخماق، قاناقو: قان آلماقدا ایشله‌دیلن نشتر، سۆرگو: قان آلماقدا ایشله‌دیلن بیر آلت، بئلیگ: یارالاری دئشمكده ایشله‌دیلن میل، آرقاجاق: آغیزا درمان داملاتماق اوچون ایشله‌دیلن ایچی بوش آلت. 

  خسته‌لیك تۆرلری، آنۇمی: جوززام، چئچئك: چیچك خسته‌لیگی، چوْر: عورت یئری بیتیشیك قادین، انۆچ: گؤزه ائنن پرده ، اێسرێق: گؤزه پرده ائنمه‌سی ، انۆچله‌مك: گؤزه ائنن پرده‌نین تداویسی، اینه‌گو: گؤبك اوزرینده قولونجا بنزر خسته‌لیك، ایسیتمك: قیزدیرمایا توتولماق ، ساریقلیغ: ساریلیق خسته‌لیگی اولان، تیرسَك: ایت‌دیرسگی، بۆقوق: گواتر، چیپقان: ووجوددا اورتایا چیخان قیرمیزیلیق (zizyphus vulgaris) ، كؤزومكلیغ: گئجه گؤروب، گوندوز گؤرمه‌ین خسته، كۆلتگو، كولگو: قلب دورماسی ، اؤترۆم: موسهیل، ساریق سۇو: قاریندا ییغیشان ساری سو، اؤدم، ساریغ كزیك: ساریلیق خسته‌لیگی، سنگیل: اوزده چیخان ارگنلیك، سیگیل؛ اوزده میدانا گلن ایگید خسته‌لیگی ، تامورماق: بورون قاناماق، تمرگو: تمره ، تیرسگك: آرپاجیق ، توْقا: ایچ آغریسی ، اۇدهۇز: اۇیوز ، اۇم: قارین شیشكینلیگی، قورساق پوزوقلوغو، حضم‌سیزلیكدن معده‌ سی شیشمك ، یۇباقۇلاق: قیزدیرمادان تیتره‌مه ، اۇچقوق: نَزله ، سۆكۆل: سیییل . 

  درمانلاردان، آویلكو: میوه سی نین سودا اریتیله‌رك گؤز خسته‌لیگینده ایشله‌دیلن بیر بیتكی، بئزینچ: باغلاردا بیتن، قیزیل رنگلی، دال و یاپراقلاری درمان اولاراق ایشله‌دیلن بیر بیتكی، ایپرۆك: قبیض‌لیغه قارشی یوغورت ایله سود قاریشدیریلاراق ك ایشله‌دیلن درمان، كوندوز قایری: كوندوز داشاغیندان دوزه‌دیلن درمان، ایشقۇن: شربتی چیچك خسته‌لیگینده ایشله‌دیلن، قیرمیزی چیچكلی بیتكی ، چاهشو: فیلیز هئرچ. Lycium اوتو اولوب، عصاره‌سی گؤز خسته‌لیكلرینده ایشله‌دیلیر، چۇرنی: تورك حكیملری‌نین دوزه‌لتدیكلری سۆرگۆنلوك درمان، یاكریكان: یلدن .آتلایان دوداقلارین تداویسینده ایشله‌دیلن بیر بیتكی، ایلرۆك: صفرا و بلغمی سؤكتۆرن بیتكی توخومو، اوزرلیك توخومو، كَكۆش: شیشلیكلرده ایشله‌دیلن بیر درمان آقسیرقان اوتو ، كزیك: قیزدیرما، قیزلاموق: قیزامیق، سیقۇن: آدام اوتو (جینس. گوجو آرتیرماق اوچون ایشله‌دیلیردی) ، سوت اؤترۆم: قبیض‌لیكده ایشله‌دیلن مرجیمكه بنزر بیر بیتكی، تانفا یاوا: كاسنی آغاجی پۆسه‌سی. یوغوردلا قاریشدیریلاراق توتماجا قاتیلاراق اونا رنگ وئرن بیر درمان ، توْی: درمان دوزه‌لن بیر اوت یاخیغ: یارا تداویسی اوچون چشیدلی اوت و نسنه‌لردن دوزه‌له‌رك آغریلی، خسته یئرین اوستونه قویولان درمان ، بو ایشله‌مه ده یاخیغ یاخماق  دئییلیر. اۇرۇمدای: زهر ائتكیسینی آپاران داش، پادزهر، اۇیودوجو اوتلار دا ایشله‌دیلیردی. دستانلاریندا ایفاده ائدیلن داغ چیچگی ایله آنا سودو قاریشیمی یارالاردا ایشلنمكده ایدی. 

  قونشو اؤلكه‌لردن هیندیستاندان گتیریلن درمانلار آراسیندا، آرۇبات: دمیرهیندی، هاسنی (اوشاقلاری كؤكلتمك اوچون كیسه ایچینه قویولوب امزیك كیمی اوشاغین آغزینا قویولوردو)، ایروی ، اۇراقون و زهرلی بیر بیتكی اولان فارا اوت  ساییلابیلیر. 

  آیریجا بعضی خسته‌لیكلرده اوخویوب پوفله‌مه، یئل یئلپینمه‌سی دئیلن جین چارپماسیندا، خسته‌نین اوزونه سویوق سو سرپیله‌رك  " كوْوۇچ كوْوۇچ! "  (قاچ قاچ) دئیلیر و اوزرلیك ویا اؤد آغاجی ایله توتسوله‌نیر  ویا اوشاغین اوزونه توتسو وئریلدیغی سیرادا  " اێسریق اێسریق! " ، دئیلیر كی  " اَی پری ایسیریلمیش اولاسان! " ، دئمكدیر اوشاقلارین گؤز دیمه‌سیندن قوروماق اوچون ایسه اوزونه ائگیت دئییلن، زعفرانا بعضی مادّه‌لر قاریشدیریلاراق، اوزه سۆرتولوردو. 

  كودئس‌كومانیكوسدا(Codex cumanicusta) ، قیپچاقلاردا صحت آنلامیندا ساغلیق، خسته‌یه سؤكئل، خسته‌لیگه سؤكئللیك، درمانا اوْت، حكیمه اوْتاچی، نشتره سۇنقولزا، جوززاما كئلئپئن، اویوزلو كیشییه قۇتۇرقان، قیزدیرمایا ایسسیلیق دئیلیردی. 

    ایسلام اؤنجه‌سی اورتا آسیا تورك دونیاسیندا طبابت مقاله‌سیندن آلینمیشدیر .

چنانكه میدانید زبانهای تركی و عربی از جمله ی قانونمندترین و غنی ترین زبانهای دنیا هستند و بارها توسط زبان شناسان مختلف از جمله محمود كاشغری مورد مقایسه قرار گرفته اند، این مقایسه ها نه برای برتری دادن یكی بر دیگری بلكه برای نشان دادن زیبایی این دوزبان انجام شده اند. در اینجا با ارائه ی یك مورد از زیباییهای این زبانها می خواهم قدرت و غنای آنها را به شكلی متفاوتتر اثبات كنم:

زبان عربی: كلمات این زبان معمولاً از سه حرف اصلی تشكیل می شوند كه به آن ریشه می گوییم و با افزودن حروف زاید دیگر به این سه حرف اصلی كلمات دیگری ساخته می شود.

مثال:

ق ل ب

از این سه حرف 6 ریشه می توان ساخت: قلب ، قبل، لقب، لبق، بلق، بقل.

از هركدام این ریشه ها 14 صیغه ی زمانی فعل ماضی، 14 فعل مضارع ، 6 فعل امر و اقسام دیگر فعلی مثل مستقبل و ماضی نقلی و بعید و استمراری و ... ساخته می شود مانند قَلَبَ ، یَقلبُ، ...

هر ریشه با رفتن به هشت باب افعال، تفعیل، افتعال، انفعال، استفعال، تفعل، مفاعله، فعال 24 كلمه ی دیگر میسازد.

و به همین ترتیب با ساختن صفات مختاف مثل صفت مشبهه، تفضیلی و... چندین كلمه ی دیگر به گنجینه ی كلمات عربی می افزاید.

اگر هر كلمه به شكلهای مفرد، مثنی، و جمع و نیز بصورت مونث و مذكر بكار رود چند كلمه ی دیگر آفریده می شود.

 وبه این ترتیب از هر سه حرف در زبان عربی دهها و صدها كلمه را می توان ساخت.

زبان تركی: در این زبان ریشه ی كلمه (كؤك) تك هجایی است و با افزودن پسوندها(اك) كلمات دیگری ساخته می شوند، این پسوندها فعلی، اسمی و... نامیده می شوند. در اینجا برای اجتناب از تطویل سخن تنها با ارائه ی یك مثال روند كلمه سازی تركی را نشان می دهم.

مثال:

اؤز (اصل)

اؤز + گه (بیگانه در زبان تركی آذربایجانی)

اؤزگه + چی (بیگانه پرست)

اؤزگه چی + لش (تدریجاً بیگانه پرست شو)

اؤزگه چی لش +دی (بیگانه پرست شد)

اؤزگه چی لش + دیر (كسی را بیگانه پرست كن)

اؤزگه چی لشدیر+ ه (كسی را بیگانه پرست كند)

اؤزگه چی لشدیره +مه (شكل نفی همان معنی)

اؤزگه چی لش دیره مه +دی (نتوانست كسی را بیگانه پرست كند) 

اؤزگه چی لشدیره مه دی+ك (نتوانستیم كسی را بیگانه پرست كنیم)

اؤزگه چی لشدیره مه دیك + لر (شكل جمع معنی قبلی)

اؤزگه چی لشدیره مه دیكلر+ی (مفعول رایی معنی قبلی)

اؤزگه چی لشدیره مه دیكلری+میز (شكل ملكی معنی قبلی)

اؤزگه چی لشدیره مه دیكلریمیز+ دن (مفعول ازی معنی قبلی)

اؤزگه چی لشدیره مه دیكلریمیزدن+می؟ (شكل سؤالی معنی قبلی)

اؤزگه چی لشدیره مه دیكلریمیزدن می +سین؟ (آیا تو ازجمله كسانی هستی كه نتوانستیم بیگانه پرستش كنیم؟)

اؤزگه چی لشدیره مه دیكلریمیزدن می سین+یز؟ (شكل جمع معنی قبلی : آیا شما از جمله كسانی هستید كه ما نتوانستیم آنها را تدریجاً بیگانه پرستشان كنیم؟)

اؤزگه چی لشدیره مه دیكلریمیزدن می سینیز؟ {در تركی آذربایجانی: "اؤزگه چی لشدیرنمه دیكلریمیزدن می سینیز؟" }

به این ترتیب هر كلمه توانایی پذیرش حداقل 13-16 پسوند را دارد كه با افزودن این پسوندها هنوز یك كلمه محسوب می شود اما معادل معنایی آن در زبانی دیگر باید جمله ای طولانی باشد!

هومل زبانشناس آلمانی كه به 32 زبان زنده ی دنیا تسلط دارد می گوید:

« در زبان تركی با استفاده از سیستم كامپیوتری می توانم از هر ریشه هزاران كلمه بسازم، این زبان نمی تواند ساخت بشر باشد زیرا مغز انسان قادر به تجزیه و تحلیل چنین فرآیندی نیست.»

بو یازی بوبلاگدان گوتورولوب (elimturk.blogfa.com )