دورنانیوز- سرویس تاریخی و فرهنگی: رقص های آذربایجانی از یک سری رقص های مختلف که از نسلی به نسل بعدی منتقل شده و در این پروسه توسعه یافته اند، شکل گرفته است. بعضی از این رقص ها در اصل جزء مراسم دینی یا جزئی از آمادگی های جنگی و دفاعی بوده است در هر صورت در حال حاضر از این رقص ها در مجالس مهم در آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان و در برگزاری برنامه های ورزشی وگردهمایی های فرهنگی استفاده میشود. رقص ملی آذربایجان ریشه در فرهنگ و تمدن تورک های آذربایجان دارد و جزئی از هویت مردم آذربایجان می باشد.

در سرزمین آذربایجان، از دیرباز رقص با معنی و مضمون و در عین طراوت و دارا بودن جنبه حماسی و قهرمانی خود در مراسم پیش از شکار، مبارزه(شاخسی رفتن که در ماه محرم در بین مردم آذربایجان رواج دارد در اصل یک رقص و رژه نظامی بوده است که قبل از جنگ و مبارزه اجرا میشد) و در نهایت پیروزی و قدردانی از خدایان طبیعت و شکستن طلسم ها اجرا می شده است. در دورانی که انسانها، آفتاب، ماه، باد، آتش، آب، خاک، درختان و حیوانات را مقدس میشمردند و ستایش میکردند به رسم پرستش و نیایش طی مراسمی دست به انجام حرکات موزون میزدند.

رقص آذربایجان انواع مختلفی دارد. که به چند نوع از مهمترین و مرسوم ترین آنها اشاره میکنیم.

یاللی:

با توجه به منابع در دسترس “یاللی از رقص های کوللکتیو(جمعی) قدیمی آذربایجان است که در بین اکراد، گرجی ها، ارامنه و برخی دیگر از فرهنگ های آسیای مرکزی به گستردکی انتشار یافته است.” منشا یاللی به طور دقیق مشخص نیست اما در رابطه با این رقص اولین اطلاعات و آثار را میتوان در تصاویر و طرح های صخره های قوبوستان و بعد از آن در منظومه “خسرو و شیرین” نظامی گنجوی یافت.

از یاللی های مشهور آذربایجان میتوان به اوزون دره (uzun dere )، جینیق جینیق (ciniq ciniq )، جئیران جئیران (ceyran ceyran )، ، قالادان قالایا (qaladan qalaya ) و …، اشاره کرد. از یاللی در قسمتی از اپرای “کوراوغلو” ساخته اوزئییر حاجی بگلی، اپرای “نرگیز” ساخته مسلم ماقامایف، “گلشن” ساخته سلطان حاجی بگلی، اپرای “آزاد” ساخته جهانگیر جهانگیرلی، “قوبوستان کولگه لری” ساخته قاراقارایف و آهنگسازان روسی و بعضا اروپایی استفاده شده است.

قایتاغی:

این نوع رقص از مشهورترین، زیباترین و یکی از رقص های پر از شادی آذربایجان به شمار میرود. درباره منشا این رقص به یقین نمیتوان گفت که با قایتاقها در ارتباط است. حسن اف(محقق درباره رقص آذربایجانی) با تکیه بر اثر “گلستان ارم” عباس قولو آغا می نویسد: قایتاق کی از سه ایالت داغستان است و سپس به این نکته قناعت میکند که یکی از قبایل داغستان، قایتاق، آفریننده این رقص هستند. انواع مختلف قایتاغی دارای حرکات مشابهی هستند. قایتاق یک کلمه تورکی است. این رقص در آذربایجان با عناوین اوچ دوست، یئددی قارداش و اوغلانلار رقصی اجرا میگردد. از قایتاغی در آثاری از گلینکا، روبنشتین، برودین، نیازی، قلی اف، حاجی اف، رستم اف و برخی دیگر از آهنگسازان استفاده شده است.

لزگی:
رقصی که با نام لزگینکا مشهور است و مانند رقص ملی لزگی ها (اقلیتی در آذربایجان آن سوی ارس که در فرهنگ آذربایجان استحاله شده اند) اجرا میشود. لزگی،حماسی، با وقار، پر تحرک و ریتمیک است که توسط مردان به صورت دست جمعی و با هنرنمایی تک تک ایفاگران با حرکاتی بدیع و گاه اکروباتیک، چرخش روی زانو ها و پرشها و همچنین به صورت دو نفری توسط زنان اجرا میشود. این رقص از رقص های قدیمی آذربایجان به شمار رفته و تداوم رقص آواری یا آباری آذربایجان است.لزگی تمامی ویژگی های جنگاوری ملت تورک آذربایجان را در خود حفظ کرده و مکمل رقص قایتاغی است.

کوراوغلو:

از رقص های قدیمی است که توسط سورنا و دهل اجرا میشود. کوراوغلو پرصلابت، حماسی، رزمی و پهلوانی است که در ابتدا به صورتی آرام شروع شده و تدریجا تند میشودکه به یادبود قهرمان افسانه های دوران فئودالی، کوراوغلو نامیده میشود. کوراوغلو از قدیم در انواع مختلف و با نامهای گوناگونی مانند: کوراوغلونون قایتارماسی، میصری، کوراوغلونون باغیرتیسی و …، همچنین در ورزشهای باستانی و زورخانه توام با حرکات موزون رایج بوده است.

رقص تواماً و بی واسطه در درون موسیقی حیات و تحول یافته است. در سرزمین آذربایجان، از دیرباز رقص با معنی و مضمون و در عین طراوات و دارا بودن جنبه حماسی و قهرمانی خود در مراسم پیش از شکار مبارزه و در نهایت پیروزی و قدردانی از خدایان طبیعت و شکستن طلسمها اجرا میشده است. در دورانی که انسانها، آفتاب، ماه، باد، آتش، آب، خاک درختان و حیوانات را مقدس میشمردندو ستایش میکردند به رسم پرستش و نیایش و عبادت طی مراسمی دست به انجام حرکات موزون میزدند. ستایش و حرمت آتش در شرق و بویژه در آذربایجان اهمیت زیادی داشت. آتش مظهر روشنایی‌گرما، محو کننده تاریکی بود. و به این اعتبار در ستایش قدرت آتش با انجام حرکات موزون با موسیقی، جشنهای خود را انجام میدادند. براین اساس است که نقشهایی ایجاد شده بر صخره های قوبوستان (نام محلی در نزدیکی شهر باکو در جمهوری آذربایجان) اهمیت حرکتهای موزون در نزد مردمی که در حد ۰-۸ هزار سال پیش میزیسته اند را نشان میدهد.

تکامل تدریجی رقص از گردش موزون و پریدن از آتش تا انجام مراسمی با فرمهای بدیع، حرکات ظریف، پانتومیم و تقلید و نقل، راه درازی را پیموده است. این سلسله از حرکات بامعنا،‌مفهوم و مضمون شکار، کمین، ردیابی، رماندن، گرفتن وجنگیدن و با تمثیلهایی چون فرا رسیدن بهار،‌بیداری طبیعت، کاشت، برداشت، برداشت‌ محصول، باغ چینی، صید ماهی، کومه سازی و در نهایت درحرکات موزون پهلوانی و حماسه های با شمشیر کوراوغلو، با سینه ای فراخ، با نگاهی به دوردست، مغرورو گاه آرام، گاه تند، پایکوبان، با پرشها و جهشهای سریع و نشانی از مهارتهای جنگی، باریتم تند طبل ها، به اوج میرسد.

زندگی مردم آذربایجان از دیرباز با رقص عجین بوده است. تاریخ انواع حرکات موزون در آذربایجان از نظر فرم و نحوه اجرا،‌به صورت انفرادی یا دسته جمعی، اعم از مردانه یا زنانه و تعداد ایفاکنندگان بقدری متنوع و مبسوط است که در فرهنگهای ترکی، کردی، ارمنی، گرجی و … با نامهای گوناگون تبلور یافته و در بسیاری از موارد حرکات موزون فرهنگهای مختلف در پایه مشترک و در جزئیات باهم تفاوت دارند. با این حال میتوان صدها نوع از حرکات موزون را بنابه نام محل یا فرد شهیر، مفهوم زبانی، نحوه اجرا بصورت حرکات موزون غنایی و لیریک پهلوانی و حماسی، مراسمی کمید و … تقسیم بندی کرد.

لیست انواع رقص‌های فولکلوریک قدیمی آذربایجانی:

رقص جیرانی
رقص آسما کسمه
رقص آبایی
رقص آذربایجان
رقص آستا قاراباغی
رقص آسما کسمه
رقص آغیر قاراداغی
رقص آلچا گولو
رقص آواری
رقص آی بری باخ
رقص انزلی
رقص اوچ بادام بیر قوز
رقص اوچ نومره. دورد نومره. بش نومره. آلتی نومره
رقص اوزون دره
رقص اون دورد نومره
رقص ایکی آروادلی
رقص بریلیانت
رقص بنؤوشه
رقص پهلوانی
رقص تامارا
رقص توی (عروسی)
رقص توراجی
رقص ترکمه
رقص جامیش باغا گیردی
رقص جنگی
رقص جیرانی
رقص جهری بی یم
رقص چاتتادی
رقص چال پاپاق
رقص چیت تومان
رقص خالاباجی
رقص خان­ چوبانی
رقص دارتما یاخام جیریلدی
رقص دارچینی
رقص دسمالی
رقص رنگی
رقص زوغالی
رقص ساری باش
رقص ساموخ
رقص سمنی
رقص شالاخو
رقص شاهسونی
رقص شکی
رقص عنابی
رقص قازاغی
رقص قایتاغی
رقص قوچعلی
رقص قوفتا
رقص قیتقیلدا
رقص قیزلار بولاغی
رقص قیزیل گول
رقص کئچی مه مه سی
رقص کسمه
رقص کندیری
رقص کوراغلو
رقص کوراغلونون قایتارماسی
رقص گلین آتلاندی
رقص گلین گتیرمه
رقص گلین هاواسی
رقص گول گز
رقص گولمه یی
رقص لاله
رقص مجسمه
رقص میصری
رقص میرزایی
رقص میرواری
رقص نازنازی
رقص واغزالی
رقص وئلاچولا
رقص هالای
رقص هئیراتی
رقص هئیوا گولو
رقص یاللی
رقص یئرلی
رقص یوز بیر

نماد رسمی دولت جمهوری قرقیزستان برگرفته از عقاید و رسم و رسوم مهمی است كه از گذشته در این كشور وجود داشته است.

نماد رسمی دولت جمهوری قرقیزستان برگرفته از عقاید مهمی است كه از گذشته در این كشور وجود داشته است.

در مركز این نماد، پس زمینه از دریاچه ایسیك‌كول وجود دارد. همچنین تصویر شاهین سفید با بال بازشده در آن نماد آزادی و استقلال قرقیزستان بوده و خورشید نمادی از زندگی، ثروت و فراوانی است كه این عنصر به نشانی از دولت برجسته شده است. كوه پشت، روشن شده توسط نور خورشید نیز مانند آرایش موی مردمان قرقیزستان محسوب می‌شود(قرقیزها به موی بلند علاقه فراوانی دارند(

در فرهنگ قرقیزها عقاب نمادی از قدرت، وسعت و چشم انداز روشنی محسوب می‌شود و در عین حال بیانگر آزادی و استقلال نیز هست. تلاش برای یك هدف، در ارتفاع پرواز كردن رو به آینده نیز از دیگر دلایل انتخاب این نماد است.

به همین منظور، روز گذشته در «عبدی مامون‌اف» ساختمان معروف تئاتر درام پایتخت قرقیزستان بیستمین سالگرد نشان ملی این كشور جشن گرفته شد.

«الویرا ساری‌یوا» معاون نخست وزیر قرقیزستان در مراسمی ضمن تبریك به مناسبت بیستمین سالگرد نشان ملی قرقیزستان، هدایایی به رسم یادبود به سازندگان این نشان ملی اهدا كرد

دورنانیوز- سرویس تاریخی و فرهنگی: یكی از ابتكارات عجیب و غریب ملت سومر، خلاصه كردن هر چیز و هر شیئی در عدد و رقم شش و ده است. یعنی سومرها در هرچیز به رقم شش تكیه كرده و آنرا در همه چیز ملاك قرار می داده اند. بطور مثال، تقسیم سال به۱۲ ماه (ضریب۲ از۶)، تقسیم ماه به۳۰ روز (ضریب۵ از۶)، تقسیم روز به۲۴ ساعت (ضریب۴ از۶)، تقسیم ساعت۶۰ دقیقه و دقیقه به۶۰ ثانیه (ضریب۱۰ از۶ ) و یا محدود كردن مقدار سفر یكروزه در شش فرسخ (هر فرسخ۶ كیلومتر است) و… همه از این مقوله هستند.

عجیب اینكه قرآن مجید هم از۶۶۶۶ آیه مباركه تشكیل شده است، یا خداوند متعال كل مخلوقات را در شش روز خلق كرده است، و یا امامان شیعه عبارتند از۱۲ معصوم علیه السلام، یا بنی اسرائیل از۱۲ سِبط و دودمان تشكیل شده است، یا با اصابت عصای حضرت موسی به سنگ، ۱۲ چشمه از سنگ جاری شده بود، و یا قبر امام حسین(ع) سرور شهیدان آنهم در سرزمین سومریان شش گوشه است، و نیز بیت عتیق (كعبه معظمه) در مسجدالحرام شش گوشه است.

و بالاخره تعداد حروف الفبای میخی۳۶ (مضرب شش از عدد شش) بود. محل نمائی كه در حج و عمریه احرام بسته می شود، شش مكان است:۱) ذوالحُلیفه ، مسجد الشجره ، مدینه ۲) الجُحفه۳) یَلَملَم۴) قرن المنازل۵) العقیق۶) مكه … حضانت كودك پس از طلاق شش ماه است؛ و نیز عالم، ماده، عناصر طبیعی از شش تشكیل شده است (جهات سته) و هر انسان از شش طرف مقید و محصور است؛ (شرق، غرب، شمال، جنوب، بالا و پایین) حركت و تكامل و پیشرفت برای انسان و یا غیر انسان در غیر این شش جهت غیرممكن است.

گفتیم كه در تقویم توركان سومری و دیگر ملل ترك عدد شش و یا مضربی از آن كاربرد وسیعی دارد. در تقویم تركان برای هر دوازده ماه سال نام یك حیوان اطلاق شده است. البته این اهمیت دادن به برخی حیوانات را، در كتاب آسمانی خود نیز شاهدیم. در قرآن، عنوان خیلی از سوره های مبارك با نام حیوانی معرفی شده است: البقره (گاو، گاو نر) ، الانعام( چهارپایان )، النحل( زنبور )، العنكبوت ، النمل( مورچه) و… .

فلسفه عدد و رقم شش سومئریان، در مورد ماههای سال نیز مدنظر بوده است. چون تعداد این حیوانها مضرب دو از عدد شش بود. از آنجا كه ترتیب و تقدم و تأخر این۱۲ حیوان از هزاران سال پیش شروع شده، هرگز مقدم و مؤخر واقع نمی شوند و ترتیب خود را از دست نمی دهند. بدون شك اختصاص نام این این حیوانها به نامهای سال نه از باب تعیینی و تخصیصی، بلكه از جهت تعینی و تخصصی بوده است. بدین معنا كه تغییرات طبیعت و وضعیت كواكب موجب بروز و ظهور خصایص خوب و بد یكی از حیوانات دوازده گانه در آن سال و در آن كشور شده است و مردم به گونه ای در آن سال خیر دیده و یا زیان برده اند، از اینرو آن سال در یادها مانده و بنام آن حیوان نامیده شده است. در اینمورد آقای دكتر ابوالفضل نبی در صفحه۸۳ كتاب خود بنام «تقویم و تقویم نگاری» نوشته است: محمود بن الحسین بن محمد الكاشغری در دیوان «:لغات الترك» خود، تحت ماده «برس» مطالبی نوشته كه خلاصه آن چنین است: اقوام و ملل ترك پیش از ابداع و اختراع این تقویم (تقویم۱۲ حیوانی تركان)، دارای تقویم دقیقی نبوده اند، تا اینكه از پادشاهان تورك، یكی از روزها در ثبت تاریخ یكی از جنگها دچار اشتباه می شود، از اینرو به شخصیتهای موجود در كنارش دستور می دهد، تقویمی تهیه كنند و با مبداء قرار دادن آن در حد ممكن از اشتباه جلوگیری نمایند. درباریان پس از بحث و تبادل نظر زیاد تصمیم گرفتند كه تقویمی در رابطه با برجها و صور فلكی۱۲ گانه بسازند. اما استفاده از نام برجهای فلكی به خاطر پاره ای علل مورد قبول و تصویب قرار نگرفت. در همین اوضاع و احوال در دشت «ایلا» مراسم شكار ترتیب داده شده بود. از میان تمامی حیوانات۱۲ حیوان موفق شدند كه از رودخانه موجود در دشت «ایلا» عبور كرده و خود را به ساحل دیگر آن برسانند. موفقیت این۱۲ حیوان در گذشتن از رودخانه، باعث شد كه نام آنان بترتیب عبور از رودخانه عنوان سالها قرار گیرد. یعنی آنكه اول از همه موفق به گذشتن از رودخانه شده بود، اول، و دومی دوم و بالاخره آنكه در آخر از همه گذشته بود، آخر شد.

نام این حیوانها كه عنوان سالها قرار می گیرند، بترتیب عبارتند از: ۱- سیچقان، سیچان ( موش)۲- اوْد، اؤكوز (گاونر)۳- پارس، بارس(یوزپلنگ)۴- توشقان، دوْوشان ( خرگوش)۵- ناك، ناققا ( نهنگ)۶ -ییلان، ایلان(مار)۷- یوند، آت ( اسب)۸- قوْی، قوْیون ( گوسفند)۹- بیجین، پیچی ( حمدونه)۱۰- تخاقوی، توْیوق ( مرغ)۱۱- ایت (سگ)۱۲- قوْنقوز، دوْغوز ( خوك)

هر كس قادر است مشخص نماید كه، در كدام سال و زمان مربوط به كدام حیوان بدنیا آمده است و طالعش چه می باشد. برای اینكار كافی است كه هر كس بتاریخ تولد خود عدد شش را علاوه نماید (بطوریكه می بینیم در این كار هم عدد شش مشكل گشاست) و حاصل را به عدد۱۲ تقسیم نماید، باقیمانده هر چه باشد سال مربوط بشماره آن حیوان و عنوان سال تولد اوست. اگر باقیمانده صفر باشد، عنوان سال «دونقوز» یا خوك است.

بطور مثال من نویسنده این مقاله متولد۱۳۲۱ هستم:

۱۳۲۷=۶+۱۳۲۱

(باقیمانده=۷) +۱۲×۱۱=۱۲÷۱۳۲۷

درباره عنوان شدن نام۱۲ حیوان بر سالها، اعتقاد دیگری نیز وجود دارد: چینی ها، ژاپنی ها، هندیها و بطور كلی بودائی ها، غیر از كاركردن براساس تقویم تركان، به این تقویم حرمت و تقدسی خاصی نیز قائل بوده اند. چون به اعتقاد بودائی ها، جناب بودا، بمانند دعوت انسانها به آئین خود، تمامی حیوانات را نیز به آئین خود دعوت كرد. اما از میان تمامی حیوانات، فقط۱۲ حیوان یاد شده به بودا ایمان آورده و دین او را پذیرفتند. بودا هم بدین سبب تمامی مقدرات و سرنوشت دنیا را در اختیار این۱۲ حیوان قرار داد. از اینروست كه بودائیان با چشم ستایش آمیز به این۱۲ حیوان نگاه می كنند. مثلا، در معابد بودائیان موشها از سر و كول زوّار بالا می روند.

منافع و مضرات موجود در این دوازده حیوان، در واقع با خمیره انسانی درآمیخته و قابل جدا كردن نیز نمی باشد. بطور مثال، انسانها ذخیره مواد غذائی از طرف موشها را، شریك زندگی انسان بودن گاو را، منبع الهام تهور و شجاعت بودن پلنگ را برای انسان سمبل عظمت و قدرت و نیرو بودن نهنگ را در خلقت، زندگی موشیانه مار را، جولان و جذابیت و قدرت اسب را، وسیله وفور نعمت و تأمین گذران انسان توسط گوسفند را، خلاقیت و اصالت فكری میمون را، در هر مقوله در كنار انسان بودن مرغ و رنگین كردن سفره انسان را، وفای سگ را ضرب المثل ساخته اند. از اینرو معرفی سالی بنام یك حیوان (از حیوانات دوازدگانه مذكور) در واقع برای ملتها تداعی كننده یك سری ویژگیهای اخلاقی و معنوی و رویدادها و حوادث طبیعی و سیاسی و اجتماعی در آن سال می شود.

نام ماههای ایلامی و احتمالاً سومری چنین بوده است: ۱)حادوكانناس۲) تورمور۳)ساكورشیس۴) كار مابداس۵) تورناب شیش۶) قارباسیس۷) باگییاتیس۸) مارقاس ناس۹) حاسیاتیاس۱۰) حاناماكاس۱۱) سامیماس۱۲) میكانناس، و تعدادی از این نامها از طرف هخامنشیان بطرز ناقصی مورد تقلید قرار گرفته و با زبان خودشان تطبیق داده اند.

تقویم سومرها از عید (نوروز) یعنی از اعتدال ربیعی كه خود كاشف آن بوده اند، شروع می شود. غیر از اقوام و ملل اورال – آلتای بویژه ملل تورك در فرهنگ و ادبیات هیچ قوم و ملتی عید وجود نداشته است. چون آغاز سال در میان فارسها از پائیز، زردشتیان از زمستان، مسلمانان از هجرت پیامبر(ص) از مكه به مدینه، و مسیحیان از میلاد حضرت عیسی بوده است. تقویم قدیم مصر نیز از اواخر پائیز و اوایل زمستان شروع می شد. تقویمهای بخت النصری و قبطی هم از اول دیماه آغاز می شد. آغاز تقویم رومی هم از بنای شهر روم بود كه بعدها به تقویم مصری و سپس تقویم اسكندری تبدیل شد و سرانجام از طرف پاپ به تقویم میلادی تغییر یافت. یونانیها هم تقویم خود را از المپیك شروع كرده اند و آغازش از اول تابستان بود. یهودیان نیز مبانی تقویم خود را هبوط آدم(س) قرار داده اند و شروع آن از پائیز است.

بنا به عقیده دانشمندان و پژوهشگران، از زمانی كه تمدن شروع گشته، تقویم نیز آغاز شده است.

نام نخستین روز هفته (شنبه) واژه ای تركی است و در اصل «شَن به ی» و «سَن به ی»و یا بطور ساده بیگ بوده است. در رابطه با وجه تسمیه اش می توان گفت، نخستین انسانها اساساً كارهای عمومی و عام المنفعه را به نوبت و به تناوب انجام می داده اند. بویژه آن زمانها كه وسیله معیشت و گذران انسانها، گاو و گوسفند و چهارپایان بود. در آن زمانها نوبتها كاملاً رعایت می شد. بطور مثال، در نخستین روز هفته یك نفر تعیین می شد كه گوسفندها و دیگر حیوانات را به چرا ببرد. می‌دانیم نوبت به هر كس می رسید، آن شخص نوعی برتری در خودش حس می كرد و دیگران نیز خطاب به او «شَن به ی» یا «سَن به‌ی» یا به طور ساده «به ی» می‌گفته اند (بیگ خوش و مسرور تو بیگ هستی – بیگ) در اثر كثرت استعمال «شن به‌ی» و «سن به ی» فرم «شنبه» به خود گرفت و بیگهای بعدی به ترتیب شماره تعیین می شدند.

در فرهنگ تركی آزربایجانی نام فصلها بترتیب عبارتند از:۱) یاز۲) یای۳) گوز۴) قیش ،  و

نام ماههای فصل بهار (یاز): ۱) یاز ایلكی ، قوْچ ، آغلار گولر آی۲) یاز اوْرتاسی ، بوغا ، گولن آی۳) یاز سوْنو ، ائكیزلر ، قیزاران آی.

نام ماههای تابستان (یای): ۱) یای ایلكی ، یئنگه ج ، قوْرا پیشیره ن آی۲) یای اوْرتاسی ، آسلان (ارسلان) ، قویروق دوْغان یا قویروق دوْلان آی۳) یای سوْنو ، باششاق ، زورمار آی.

نام ماههای فصل پاییز (گوز): ۱)گوز سوْنو ۲) اوْخ آتان ۳) آذر آیی.

نام ماههای فصل زمستان (قیش): ۱) قیش ایلكی ، اوْغلان ، چیلله آیی۲)قیش اوْرتاسی ، قوْوا ، دوْنداران آی۳) قیش سوْنو ، بالیق لار ، بایرام آیی.

نام روزهای هفته نیز در فرهنگ تركی آذربایجانی از این قرار است:

یئل گونو = یوْل گونو = جوما (جومه) ائرته سی -شنبه

تان گونو = توْرپاق گونو- سود گونو = بازار گونو = شنبه ائرته سی-یكشنبه

دوزگونو = تك آخشامی = بازار ائرته سی-دوشنبه

تورك گونو = آرا گون = تك گونو = سالی -سه شنبه

اوْدگونو = سالی ائرته سی = تك ائرته سی -چَرشنبه = چهارشنبه

سوگونو = سای گونو = جوما (جومه) آخشامی – پرشمبه – پنجشنبه

ائل گونو = آینی گون = یئی گون- آدینا – جوما (جومه) گونو – جمعه

نویسنده: پرویز یكانی زارع

درفرهنگ باستانی تركان به فرهنگ صندوقهای  حاوی مومیای ها ومرده ها برمی خوریم كه قدمت هزاران ساله دارد بلنظر می رسد تركان افراد مهم را درون صندوقها در داخل مقابر دفن می كردند

در تاریم در تركستان شرقی مومیای های به 1500سال تا 4000هزار سال پیش بدست امده است اما تمامی مومیایی ها وصندوقها مطلق به نژاد زرد نیست ودر انها مردان قفقازی وسفید پوست وبلند قدبسیاری دیده می شود كه به دفرهنگ تركان ومردم ترك تعلق ندارند امانكته قابل توجه در مورد این سفید پوستان دونكته است

1اكثریت این مومیای های سفید پوست مرد هستند ودفن انها در كنار زنان ومردان زردپوست مطلق به نژادترك پ نشان از روابط خویشاوندی بین این سفید پوستان وتركان زرد پوست هست

2.این مردان سفیدپوست بلند قد دردوره زمانی 500 ساله دفن شده هستند یعنی بین 2000تا 1500سال پیش كه نشان  می دهد این سفید پوستان مهاجرینی از غرب بوده اند

3 مومیای های قدیمی زرد پوست وترك هستند ومومیای های متاخر امیخته باسفید پ.ستان هستند

4درمیان مومیایها در تمام سالهای وجود قبرستان مومیای های چینی نیز دیده می شود كه بازرد پوستان ترك خویشاوند هستند

5وجود مومیای های زرد پوست ترك در تاریم وقدیمی تر بودن این مومیای ها نسبت به مومیای های سفید پوستان اثباتی برترك بودن تمدن تاریم است

مشابه مومیایها وصندوقهای مومیای تاریم در یاكوتستان سیبری و مهمتر از ان وجود صندوقهای مومیای در موزه در جمهوری تووا درسیبری كه در موزه كیزیل به نمایش درامده اند ومشابه مومیایهای ترك نژاد تاریم میباشند خود نشان دهنده تركی بودن فرهنگ صندوقهای مومیای است

این فرهنگ در میان تركان انادولی واذربایجان دوام داشته وما شاهد هستیم كه در انادولی افراد مهم سلجوقی درون صندوقهای چوبی دفن ومومیای شده اند وحتی این رسم در دوره عثمانی نیز دوام داشته وپادشاهان عثمانی درون صندوقهای چوبی دفن می شده اند ویا برروی قبر پادشاهان صفوی وعثمانی وحتی امامزاده ها صندوقهای چوبی می گذاشتند مانند قبرشاه اسماعیل صفوی

متاسفانه در ایران اخبار مربوط به این كشف به صورت مغرضانه ودروغین منتشر شدبا عنوان كشف مومیای های اریای درچین كه این خبر با نگفتن تمام حقایق سعی در اریای نشان دادن ودزدی تمدنهای دیگران دارد

بررسیهای ژنتیكی این مومیای هانشان دهند این است كه اكثریت مومیای هاترك نژادبوده وباتركان تووا ویاكوتستان دارای مشابهتهی ژنتیكی می باشند وبعد ازتركان قسمتی ازمومیای ها دارای ژن هان می باشند وچینی هستند تعداد بیست مومیای از دویست مومیای دارای ژن وتیپ قفقازی وقد بلند هستند وعده ای از اینها نیز دورگه هسند

تصاویر مومیای های تاریم همانطور كه در تصاویر می بینیداكثریت مومیای ها قیافه ای زرد پوست دارند ومطلق به نژاد ترك هستند سالها به ما یاد می دادند كه تمدنهای حوزه تاریم هندواروپای هستند وتركان به انج مهاجرت كرده اند وجود مومیای های 4000هزارساله تركها نشان از قدمت تمدن تركان در تركستان دارند

فرزهنگ مشاهده شده در تاریم وپیوستگی جغرافیای ان درسرزمینهای تركی یاكوتستان وتووا نشان دهنده تعلق این فرهنگ به تركان دارد

صندوق مومیای در موزه شهرقیزیل درتووا كه مشابه صندوقهای مومیای تاریم می باشد

صندوق ومومیای كشف شده درجمهوری تركنشین یاكوتستان

ویژگی این صندوقها یكپارچگی انها است كه انهارا ازدرختان بزرگ بریده اند وبصورت یكپارچه ساخته شده است

وجود این صندوق های چوبی یكپارچه حاكی از بریده شدن انها ازجنگلهای انبوه است وانتقال انها به مزارها است كه نشان دهنده پیشرفت هنرنجاری در میان تركان است باتوجه به خشك بودن تاریم درحال حاضر واب هوای خشك ونیمه خشك ان در گذشته با وجود بستر رود تاریم درگذشته از این ناحیه رد می شده است حكایت از انتقال الوار ازشمال وكوهای التائی به تاریم دارد

مزار عثمانی ومشابهت ان با فرهنگ صندوقهای مومیای

یك گهواره كودكانه در تاریم

به نقل از سایت سؤزوموز- مهران بهاری

خط و زبان توركی اویغوری

توركان اویغور از متمدنترین و از پیشگامان تمدن و فرهنگ در میان اقوام باستانی تورك بوده اند. در تاریخ توركی نام اویغورها آنچنان با مفاهیم فرهنگ و تمدن عجین و حتی مترادف شده است كه امروزه در زبان تركی مفهوم "متمدن" با كلمه "اویقارUyqar " ادا می گردد (از مصدر اویماقUymaq به معنی هماهنگ، سازگار و منطبق شدن). در میان اقوام بیشمار تورك كه همراه نیروها و ارتش مونقول به خاك ایران امروز وارد شدند، گروههای توركان اویغور جایگاه بسیار بزرگی داشته اند. در عهد الجایتوخان، هشت تن از ولایات بسیار مهم دولت توركی ایلخانی، در حاكمیت والیانی از توركان اویغور بوده است. (سئوین آقا، اسه ن قوتلوق، اویغور تای، قازان، باییتمیش، سونجاق، توروم تاز، سونوك داش، و ارتنه كه بنام خود در شرق تركیه –بخش آزربایجانی این كشور- دولتی تاسیس نموده است). علاوه بر تاریخ سیاسی خلق ترك و آزربایجان، توركان اویغور بر تاریخ و فرهنگ ایران امروز نیز دو تاثیر عمده داشته اند. یكی آثار مدنی بیشنمار چون آشنا ساختن ایرانیان با مفاهیمی مانند كاغذ، خط توركی اویغوری، تقویم توركی-اویغوری دوازده حیوانی، نوآوریهایی در نگارگری، موسیقی و ...... و دیگری اشتراك در تشكل تباری خلق ترك در ایران و آزربایجان. هر دوی این رشته از تاثیرات در آموزه نژادپرستانه و رسمی - دولتی فارسی نادیده گرفته شده و حتی انكار می گردند.

در زیر به تاثیرات فرهنگی توركان اویغور بر مدنیت ایرانیان و از جمله آزربایجان جنوبی اشاره ای فهرست وار شده است. تاكید بر خط توركی اویغوری كه یكی از خطوط رسمی و دولتی دولتهای تورك و آزربایجانی حاكم بر ایران بوده است هم از آن جهت ضروری است كه امروزه در میان محورهای سیاست رسمی تركی زدایی و فارس سازی دولتی خلق ترك در ایران، نه تنها رسمی و دولتی ساختن زبان فارسی، بلكه رسمی و دولتی ساختن خط فارسی و به عبارت دیگر نه تنها ممنوع نمودن زبان تركی، بلكه ممنوع نمودن خط تركی نیز وجود دارد:

كاغذ: هدیه مدنیت توركان اویغور به ملل ساكن در ایران

توركان آسیای میانه تقریبا در اوان پیدایش و انتشار كاغذ با آن آشنا شده‌اند. آثار مكتوب به زبان توركی اویغوری كه باستان شناس آ. اشتین هنگام كاوشهای باستان‌‌شناسی در سالهای ١٩٠٨-١٩٠٦ میلادی كشف كرده است، گواه این مدعاست. این آثار در خرابه‌های برجهای نگهبانی در غرب دون خوآن، كه یكی از بزرگترین مستملكات بازرگانی سغدی در تركستان شرقی (امروز واقع شده در چین) می‌‌باشد، كشف شده است. آ. اشتین نه فقره نامه كشف كرده است كه بی تردید، كاغذهای آنها قدیمی‌ترین تكه كاغذهایی می‌باشند كه تاكنون پیدا شده اند. مضمون یكی از این نامه ها عبارت است از مكاتبه یك مادر ساكن سمرقند با دختر خود كه به قصبه‌های دوردست در تركستان شرقی رفته است. و. ب. هن نینگ ثابت كرده است این مدارك كه به عنوان خطهای قدیمی سغدی معروف شده‌اند، در آغاز قرن چهارم میلادی در سالهای ٣١٣-٣١٢ میلادی نگاشته شده است. "نامه‌های قدیمی" گواهی می‌نمایند كه توركها در آسیای میانه، استعمال كاغذ را اقلا پانصد سال قبل از ایران آغاز كرده‌اند؛ زیرا برای نوشتن كتابهای فارسی میانه كه دارای مضمون زرتشتی می‌باشند و در آخر دوره ساسانیان و حتی در قرون اولیه اسلام نوشته شده‌اند فقط از پوست، یعنی از پرگامنت (كاغذ پوستی) استفاده شده است.

با ظهور اسلام و ورود نیروهای مسلمان عرب به آسیای میانه، تركستان و مناطق غربی چین امروزی، اعراب با پدیده كاغذ آشنا شده و به نوبه خود آنرا به دیگر نقاط جهان منتقل نموده اند. موج دوم انتقال این تكنولوژی به غرب، توسط توركان ایغوری بوده است كه همراه با گسترش امپراتوری مونقول در آسیای میانه، خاورمیانه و آسیای صغیر در تمام مناطق مذكور پخش و ساكن گردیده اند. از كاغذهای مرسوم و معروف توركی در قرون وسطی كاغذ "خان بالیغ" (نام توركی شهر پكن. كلمه "بالیغ-بالیق" به معنی كلان شهر و متروپل است)، "سمرقندی"، "ختایی" و ...... است.

مینیاتور-نقاشی ایرانی و یا مینیاتور-نقاشی توركی-چینی

آنچه كه قومیتگرایان فارس و دولت ایران به غلط "مینیاتور ایرانی" می نامند، در واقع و بی شك "نگارگری توركی – چینی" كه از آن با نام شیوه "مغولی" نیز یاد میشود، است. در میان فرهنگیان فارس و نهادهای رسمی فارسستان و ایران كه همه به شدت تحت سلطه اندیشه ها و آموزه های شدیدا غیرعلمی و نژادپرستانه فارسی قرار دارند، در باره مینیاتور و این كه آیا ریشه اصلی آن در ایران بوده و یا از دیگر نقاط اقتباس شده و ذوق ایرانی ؟؟؟!!! در آن تغییراتی به وجود آورده سخنهای بسیار گفته میشود. ولی نظریه هنرشناسان بین المللی چیز دیگری است. آنها به طور خلاصه بر این باورند كه مونقول ها پس از شكست دادن توركان اویغور ساكن در تركستان، از تمدن و جلوه های مختلف هنری كه در میان آنان متداول بود استفاده كرده اند. از جمله سبك نقاشی مانوی را كه در آن جا رواج داشت اقتباس نموده و هنگامی كه به اراضی ایران امروزی تاختند و به همراه توركان اویغور، این سبك را با خود به این سرزمین آورده اند. در اینجا سبك توركی مذكور بیش و كم متداول گردید و موجب الهام گرفتن نقاشان بومی ایرانی شد و از آن مكاتب جدید تركی و نیز كاملا آزربایجانی دیگری به وجود آمد كه مجددا در سراسر خاورمیانه رایج گردید. بناء علیه، مكتب های نقاشی معاصر تركی، عربی، مغولی و هندی و فارسی همه از "نگارگری توركی-چینی" منشعب گردیده و یا متاثر شده اند.

خط و زبان توركی اویغوری، از خطوط و زبانهای رسمی دول توركی حاكم بر ایران

از ماندگارترین هدیه های توركان اویغور در تاریخ فرهنگ ایران، خط توركی اویغوری است كه برای نوشتن زبان توركی باستان نیز به كار رفته است. قبل از آنكه در حدود سده ١٠ م خط عربی برای نوشتن زبان های توركی به كار گرفته شود، الفبای اویغوری در آسیای میانه در فاصله سده ٥ م. تا ١٥م. متداول بوده است. این خط از خط سغدی گرفته شده و به زبان توركی اویغوری تطبیق داده شده بود. اویغورها بعد از قبول دین مانی، الفبای گؤك تورك (رونی-اورخون) را رها نموده و به جای آن الفبای جدیدی بر مبنای الفبای سغدیان مانوی ساختند كه به الفبای اویغوری معروف و از قرن هشتم میلادی خط رسمی شد. الفبای سغدی ٢٢ حرف داشت و بر مبنای آرامی بود. اما خط اویغوری ١٨ حرف دارد و برای مشخص نمودن حروف صدادار، صرفا سه حرف بكار می برد. برای رفع نواقص خط اویغوری كه شبیه خط آشوری است از نقطه گذاری استفاده شده است.

هرچند اقوام تورك در قرون ١٠-١١ میلادی آغاز به كاربرد خط عربی نمودند، اما خط توركی اویغوری تا قرن ١٥ میلادی نیز به طور پراكنده در سراسر جهان تورك، به عنوان نمونه در ایران، به عمر خود ادامه داد. در تركستان شرقی (در حال حاضر واقع شده در چین) خط و الفبای اویغوری بعد از قبول اسلام نیز بكار رفته است. خط اویغوری در قرون وسطی به موازات زبان توركی اویغوری، در میان تمام اقوام ساكن در سرزمینهای پیرامون ایپه ك یولو (جاده ابریشم) رایج گردید و در غرب تا دربارهای دولتهای تركی آزربایجان (قاراقویونلو و آغ قویونلو) و سلطان محمد فاتح در استانبول (عوثمانلی-عثمانی) نیز راه یافت. چنانچه طبق منابع تاریخی "جهانشاه توركمان قاراقویونلو حقیقی"، برجسته ترین پادشاه دولت تركی-آزربایجانی قاراقویونلو، با استناد به اوغوزنامه ای به "زبان اویغوری" كه در كتابخانه دربارش در پایتخت خویش تبریز موجود بود به سفیر عثمانی اظهار میداشت كه پدرش قارا یوسوف (قره یوسف) و سلطان مراد عثمانی هر دو از تبار و نسب اوغوزخان میباشند. همچنین از سلطان محمد فاتح، سلطان عثمانی "یارلیق"ی نوشته شده به سال ١٤٧٣ میلادی خطاب به بیگهای دولت تركی آزربایجانی آغ قویونلو در دست می باشد كه به خط اویغوری و زبان توركی اویغوری نگاشته شده است.

خط و الفبای اویغوری در زمان مغولها و بعد از آن یكی از خطوط و زبانهای رسمی دولت ایشان و دیگر دولتهای توركی حاكم بر ایران مانند تیموریان و ایلخانیان بود. قدیمی ترین یاسای چنگیزی به خط اویغوری نوشته شده است. توركان اویغور معلمان و كاتبان خانهای مونقول بوده و توسط خط اویغوری به آنان سواد آموزی كرده اند. ایلخانان ایران و آزربایجان در فرمانها و نامه های داخلی و خارجی خود زبان مونقولی و تركی و خط اویغوری را بكار میبردند. به عنوان نمونه الجایتو خدابنده‌، خان‌ بزرگ‌ تاتار نامه‌ هایی به‌ زبان‌ مونقولی‌ و به‌ خط اویغوری به فرمانروایان‌ مسیحی‌ اروپا می‌فرستاد ("خربنده" احتمالا محرف "خوربندا" یا "قوربندای"‌ مونقولی‌ به‌ معنای‌ سومی‌ و یا پسر سوم؛ "اولجایتو" نیز به توركی به معنی دارای نیك بختی و یا غنیمت جنگی می باشد. "-تو" پسوند نسبت و مالكیت است).

 واژه دهی توركی اویغوری به زبان فارسی

دوران دولتهای توركی آزربایجانی ایلخانان، تیموریان و ..... در عین حال دوران ورود و حاكمیت واژگان بی شمار توركی و آلتائی در زبان فارسی بویژه در عرصه اصلاحات دیوانی است. منظور از اصطلاحات دیوانی لغتهایی است كه به گونه ای با دستگاه سلطنت، دیوانهای گوناگون، سپاه، شغلهای حكومتی و درباری، مالیاتها و مانند آن بستگی داشته است. در اصطلاحهای دیوانی دولتهای توركی حاكم بر ایران، سهم زبانهای اویغوری، جغتایی، اوغوزی-سلجوقی بیش از دیگر زبانها و گویشهای گروه توركی است. این اصطلاحها از زبانهای توركی، مغولی، چینی، فارسی، عربی و به ندرت از یونانی و سانسكریت گرفته شده است. بررسی ریشه شناسی ماده های اصلی نشان میدهد كه در حدود ٤٨ درصد لغات و اصطلاحات دیوانی دولتهای توركی بعد از مغول - پیش از قزلباش، دارای منشاء آلتایی (توركی-مونقولی) هستند. پس از واژه های آلتایی به ترتیب سهم زبانهای عربی و فارسی در خور ذكر است. ضمنا تعدادی واژه چینی، یونانی و سانسكریت و واژه های دورگه آلتایی و فارسی و عربی نیز وجود دارند. همچنین توركان اویغور ناقل فرهنگ چین و اصطلاحاتی مانند "لعبت چین", "نقاش چین", "مشگ ختن", "تركان ختا" و ... به ادبیات فارسی شمرده می شوند.

كتاب سراج القلوب نوشته شده به توركی اویغوری

در دوره مونقول-موغول، زبان و خط اویغوری سمبل تشخص و برتری شمرده می شد. خط توركی اویغوری در میان ملل توركی آنچنان از قرب و منزلتی برخوردار بود كه حتی صنف جدیدی از آشیقان ترك و تركمن، به صرف دانستن این خط بنام "باخشی-بخشی" بوجود آمده است. اسپینسكی محقق روسی، در اثر خود موسیقی تركمن می‌نویسد: "باخشی-بخشی به كسی اطلاق می شده است كه می‌توانسته خط اویغوری را به خوبی بخواند. باخشی‌ها، روان پزشكانی هستند كه نفسی گرم به ایشان بخشیده شده است". خط اویغوری علاوه بر توركان، در میان اقوام و ملل دیگر منطقه نیز رایج شده بود. در اینباره در مقدمه تاریخ جهانگشای جوینی - یكی از كتب معتبر و ارزشمند تاریخی ایران از قرن هفتم- اثر عطا ملك جوینی، از منشیان و نویسندگان و درباریان دستگاه مغول، چنین گفته میشود: "امروزه، گستره زمین عموما و شهرهای خراسان ...... زبان و خط اویغوری را هنر و دانش بزرگ دانند". (تاریخ جهانگشای جوینی نویسنده علاءالدین عطا ملك جوینی، به تصحیح دكتر منصور ثروت، موسسه انتشارات امیر كبیر، چاپ دوم، سال ١٣٧٨، صفحات ٣٧ و ٣٨)

خط اویغوری به همراه خطوط اورخون (گؤك تورك-رونی)، عربی و لاتین یكی از چهار خطی در تاریخ است كه توانسته اند موقعیت خط ملی توركی را كسب نمایند. آثار توركی به دست آمده نوشته شده به الفبای اویغوری بیشتر از آثار نگاشته شده به خط رونی (گؤك تورك-اورخون) توركی است. شماری از مهمترین آثار ادبیات تورك به خط و الفبای اویغوری به تحریر در آمده اند. از جمله این متون میتوان این آثار را ذكر نمود:

-"قوتادغوبیلیك" (علم سعادت بخش اثر بالاساغونلی)،

-"عتبه الحقایق"، "اغوزنامه" (كه با كتاب دده قورقورت همخوانی دارد)،

-"بختیارنامه" (نوشته شده به سال ١٤٣٥، اثر منصور بخشی. نسخه اصلی در آكسفورد)،

-"معراج نامه" (ترجمه شده به تركی شرقی توسط میر حیدر، و خوشنویسی شده به خط اویغوری توسط مالك بخشی هراتی، منتشر شده از سوی مدرسه زبانهای زنده شرقی پاریس، كتابخانه ملی، ضمیمه ادبیات ترك، شماره ١٩٠ با ٦٣ نگاره ١٨٨٢)،

-"تذكره الاولیا" (منتشر شده توسط پاوه دو كوریل، در پاریس به سال ١٨٨٩)،

-"محبت نامه" خوارزمی،

-"مجموعه اشعار قاسم" (در موزه بریتانیا).

در این میان می بایست بویژه از كتاب "سراج القلوب" منصور بخشی یاد نمود كه در سال ١٤٣٢ میلادی در شهر یزد فارسستان نوشته شده است. این كتاب یكی از آخرین نمونه های استفاده از خط توركی اویغوری در جهان است. نوشته شدن كتاب سراج القلوب در قرن پانزده در فارسستان، نشانگر این واقعیت مسلم است كه ایران در قرون وسطی نیز به منزله جزیی مركزی از دنیای تورك، مهد حیات ادبی و پاسدار فرهنگ توركی بوده است.

حماسه اوغوز خاقان اویغوری نوشته شده در ایران

حماسه اوغوز خاقان یكی از مشهورترین نمونه های ادبیات شفاهی توركان پیش از اسلام است كه پایانش با الفبای اویغوری و به اشكال مختلف تكرار شده است. بنابه نظر صاحبنظران این حماسه در ایران نوشته شده است. فاروق سومر توركی شناس برجسته در این باره می گوید: "لازم به یادآوری است كه داستان اوغوزخاقان اویغوری نیز در ایران، در عصر ایلخانیان و در زمان قازان خان و یا جانشین او به تصنیف درآمده است و در این خصوص هیچ شبهه ای نباید داشت. نوشته شدن این اثر در جایی دیگر و بخصوص در [خود] سرزمین اویغور غیر ممكن است. زیرا آن حال و هوای معنوی كه باعث به قلم گرفته شدن آن شده بود. فقط در ایران و در دربار ایلخانیان و حواشی آن احساس می شد. این هوای معنوی را نوعی شعور قوی ملیت گرایی تورك (Türkcülük) گرمی می بخشید و این شعور پان توركیستی عامل بوجود آمدن هر دو اثر گشته بود.... تفكر ملیت گرایی توركی در بارگاه ایلخانیان و قلمرو آنان شروع شده بود، .... ابوبكر تهرانی، مورخ آق قویونلو نیز به هنگام تألیف شجره نامه‌ای در باره ارتباط اوزون حسن به یگ با اوغوزخان و نوح علیه السلام از مبحث «شجره ها»ی جامع التواریخ بهره برده است. چنین بر می آید كه قاجاریان آخرین سلسله ترك در ایران نیز اوغوزها را اجداد خود می دانستند و به آنها علاقه نشان می‌دادند".

در منابع تاریخی به شناخته شدن داستان اوغوز خان اویغوری در ایران و آزربایجان، حتی پس از ایلخانان اشارات گوناگونی شده است. شكرالله از مؤلفین و موّرخان عثمانی قرن پانزدهم در زمان امپراتور عثمانی سلطان مراد دوم، هنگامی كه به همراه سفیران در بارگاه جهانشاه قاراقویونلو در پایتخت تبریز حضور یافته بود، در این بارگاه متنی در باره تاریخ اوغوز و یا اوغوزنامه به تركی اویغوری مشاهده كرده است. همانگونه كه معلوم است قاراقویونلوها نیز مانند توركمانان آغ قویونلو و دولتهای تورك و آزربایجانی پیش از خود، در حفظ ویژگیهای قومی و پایبندی به سنتهای ملی تركی شان كوشا بوده اند. جهانشاه با استناد به این اوغوزنامه اویغوری كه در كتابخانه دربارش در تبریز موجود بود به سفیر عثمانی اظهار داشته كه پدرش قارا یوسوف (قره یوسف) و سولطان موراد (سلطان مراد) عثمانی هر دو از اولاد اوغوزخان میباشند. شكراللّه" در كتاب "بححجت التواریخ" [از نخستین تواریخ عثمانی، تالیف ١٤٥٦ میلادی] می نویسد: "... چنین است كه در تاریخ ۸۵۲ مرحوم "سلطان مراد" [پدر سلطان محمد فاتح] این فقیر را [به سال ١٤٤٨] به رسالت میرزا جهان شاه منظور داشت. چون رسیدیم و خدمت به جای آوردیم، روزی سقاول آمد كه میرزا با شما در خلوت صحبت خواهد كرد، باید آمدن. سمعاً و طاعة گفته، رسیدیم. در اثنای صحبت میرزا فرمود كه سلطان مراد برادر اخروی من است و غیر از برادری، خویش من است. سبب خویشی پرسیده شد. فرمود كه مولانا اسماعیل "تواریخ خان" را بخوانند و تواریخ اوغوز بیاورند. مولانا اسماعیل آمد و كتابی آورد مغولی [اویغوری] نوشته. از این كتاب خبر داد كه اوغوز را شش پسر بوده. نام ایشان: گوك [گؤی] آلپ، ییر [یئر] آلپ، دنگیز [دنیز] آلپ، گون آلپ، آی آلپ، ییلدیز [اولدوز] آلپ. میرزا فرمود برادرم سلطان مراد به گوك آلپ بن اوغوز می رسد و نسب قره یوسف به دنگیز آلپ می رسد".
سكه‌های اویغوری در تاریخ سیاسی و اقتصادی ایران

یكی از عرصه های مهم كاربرد رسمی و دولتی زبان و خطوط توركی در دولتهای توركی ایران كاربرد آنها در ضرب سكه است. قریب به تمام دولتهای توركی ایران زبان و عبارات توركی با خط اویغوری و یا عربی را در پولها (سكه ها، اسكناسها)، مهرها، طغراها ("توغرا" ویا "توغراق"، "تورا" مهری است كه بر فرمانهای پادشاهان تورك زده میشده است) توقیعات، فرمانها و نامه ها نیز بكار برده ا ند. در این سكه ها عبارت "سؤزوموز" و یا بعضن "سؤزوم" به معنی فرمان ما همیشه ضرب شده است. مونقولها، موغولها، تیموری ها (گوركانیها و میرانشاهها)، ایلخانیها (هولاكویی)، جلایریها (ایلكانی)، چوپانیها، اینجوییها (آل مظفر)، قاراقویونلوها (بارانلوها)، آغ قویونلوها (بایندریه)، صفویها (قزلباشیه)، افشارها و قاجارها در میان این دولتهای تورك و آزربایجانی هستند. بر این سكه ها نام سلاطین عموما به زبان توركی و به خط عربی، اویغوری حتی گاها چینی نگاشته شده است. مثلا در سكه‌های قازان خان علاوه بر خط عربی از خط توركی اویغوری و چینی به طور توآمان استفاده شده است. بر سكه های سلسله های تورك شده موغولی اكثرا عباراتی به تركی مانند "قوتلوق بولسون" (قوتلو اولسون = مبارك باد) چاپ شده است. بر سكه های چنگیز خان عبارت تركی "قاآن العادل، چنگیز خانی`ن یارلیغی" (فرمان شاهنشاه عادل، چنگیز شاه) دیده میشود. ("یارلیق" به معنی "بویروق" بوده و معادل "فرمان" فارسی و "امر" عربی است).

سكه های دوره موغولی و ایلخانی نیز به خط اویغوری است. سكه‌های این دوره (قازان محمود، اولجایتو محمد خدابنده، بوسعید بهادرخان، طغاتیمور، سلیمان) با خط اویغوری از بهترین سكه‌های ضرب ایران (در شهرهای تبریز، ساوه، سلطانیه، سمر، بغداد، كاشان، اصفهان، آمل، دامغان، جرجان، سمنان و ... ) می باشند. در دوره های بعد دولتهای تورك حاكم بر ایران در ضرب سكه از خط نستعلیق، خطی ایجاد شده توسط تركان آزربایجان، استفاده كرده اند.

خط تركی سیاقی

در زمانهای قدیم در آزربایجان و در میان كسبه ترك با سواد خطی ریاضی بنام خط سیاق مرسوم بود كه به عنوان وسیله ای برای نوشتن قیمتها و ارقام و اعداد و یادداشت كردن اقلام نسیه به حساب مشتری بكار می رفت. كاسب های بیسواد نیز با كمك فرزندان و یا دیگران این حسابها را یادداشت می كردند. بخش بسیار بزرگی از اسناد تاریخی و مكاتبات دولتهای تركی آزربایجانی قارا قویونلو، آغ قویونلو، صفوی، افشار و قاجار كه بالغ بر میلیونها عدد میشود، به خط سیاق است. كلمه "سیاق" از فعل سایماقSaymaq تركی به معنی شمردن گرفته شده است (از همین ریشه كلمه "ساییق" در زبان تركی به معانی هوشیار، بیدار، نیمه بیدار، دارای خواب سبك، محتاط، دقیق، شمرده شده، به حساب آمده، مورد احترام.... و كلمه "سایاق" به معنی نوع، طور، سبك، قاعده، روش....، است). این خط را كه امروزه نیز در میان بعضی از بازاریان قدیمی ترك رواج دارد از بقایای خط و الفبای قدیم توركان یعنی اویغوری شمرده اند. اعداد در این خط با دو واحد قیرانQıran (از لقب فتحعلی شاه قاجار، صاحب قران) و تومه نTümәn (كلمه ای تركی به معنی ده هزار) حساب میشوند و با آن میتوان تا رقم ٩٩٩٩٩٩٩ را نشان داد.
برخی خط سیاق را ایجاد شده از خط سیاق و یا سیاقت رایج در ممالك اسلامی شمرده اند. انواع خطوط اصلی موجود در آثار و كتب خطی رایج در ممالك اسلامی در تمدن اسلامی عبارتند از: كوفی، نسخ، ثلث، محقق، ریحان، رقاع، توقیع، تعلیق، شكسته تعلیق، نستعلیق و شكسته نستعلیق. بعدها در دوره‌های متأخر، از سوی عثمانیان برای محاسبات دیوانی، اسناد و دفاتر داخل و خرج، شیوه‌ دیگری مورد استفاده قرار گرفت كه به خط سیاق و یا سیاقت معروف شد. كاتبان این خط برای اعداد و كلمات اختصاری وضع می‌كردند كه خواندن آن برای بسیاری آسان نبود. به همه حال، حتی اگر خط مورد استفاده كسبه ترك، بازمانده خط اویغوری نبوده بلكه مربوط به خط سیاقت بوده باشد، باز منشایی توركی دارد. زیرا خط "سیاق" (سیاقت) به همراه خطوطی مانند "دیوانی"، "دیوانی جلی"، "رقاع"، و ..... توسط تركان عثمانی و خطوط "نستعلیق" و "شكسته نستعلیق" توسط تركان آزربایجانی بوجود آمده اند. (خط نستعلیق، تا پذیرش الفبای لاتینی، خط ملی تركان آزربایجانی بوده است).

هزاران سند توركی اویغوری، متروك و مهجور در موزه ها و كتابخانه های ایران

سیاست دولتی و رسمی فارسی سازی مردم و فرهنگ و تاریخ ایران و حذف خلق، زبان و فرهنگ و تاریخ تركی از صحنه آن، دامنگیر صدها اثر و سند ارزشمند تاریخی به خط توركی اویغوری در موزه ها و كتابخانه های ایران نیز شده است. محمدزاده‌ صدیق برای این امر دلایلی را مطرح كرده و می‌نویسد: ".... شاید به خاطر اینكه آثار فرهنگی سنگ نبشته‌های گؤی تورك و چرم نبشته‌های اویغوری از تاریخ ایران زدوده شود. من در مقدمه‌ی این كتاب و نیز كتاب "یادمانهای تركی باستان" بعضی كتیبه‌ها را معرفی كرده‌ام كه هنوز در زیرزمین موزه‌ی ملی ایران مهجور و متروك مانده و اغلب به خط الفبای كهن توركی سومری، اویغوری و اورخونی نوشته شده‌اند."

امروزه در كتابخانه ها و موزه های سراسر ایران صدها، و هزاران سند و اثر، یرلیغها (یارلیقها) و نامه ها به خط توركی اویغور موجود است كه مهجور و رها شده اند، از جمله در موزه ایران باستان كه اسناد متعددی به خط توركی اویغوری و بعضا دارای مهرهای چینی را در خود جای داده است. در خبری گفته می شود كه اخیرا ١٠٠ سكه تاریخی در استان زنجان آزربایجان مستندسازی شده است. در میان این سكه ها، سكه های ایلخانی دارای خطوط مغولی و اویغوری نیز وجود دارند. در خبر دیگری گفته میشود كه با اقدام مشترك موزه ملی ایران و كتابخانه مجلس شورای اسلامی فهرست تفضیلی اسناد بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، شامل مبایعه نامه، مصالحه نامه، اقرارنامه، رای قاضی، وقفنامه، اجاره نامه، استشهادیه، سیاهه، عریضه، هبه نامه، تقسیم نامه، قرض نامه، امان نامه، استفتاء و رسید اموال منتشر می شود. بخش اعظم این اسناد در موزه ملی ایران، بخشی در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل، تعدادی در كتابخانه ملی تبریز و بخشی نیز در سازمان اوقاف و امور خیریه نگهداری می شود. مجموعه اسناد بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی كه در بخش دوران اسلامی موزه ملی ایران نگهداری می شود كهن ترین بایگانی دوران اسلامی ایران حاوی قدیمی ترین نمونه های اسناد است. این مجموعه كه شامل ٦٠٠ سند می باشد در سال ١٣٧٧ از گنجینه ذخایر مركزی موزه ملی ایران به بخش دوران اسلامی این موزه منتقل شده است. آثار مجموعه نگهداری شده در موزه دوران اسلامی مربوط به سده های پنجم تا دهم ه. ق. با خطوط تعلیق و رقاع بی نقطه و توقیع و تعدادی نیز به خط اویغوری است. این اسناد به زبان فارسی، عربی و مغولی نگاشته شده است.

تقویم توركی چینی دوازده حیوان

یكی دیگر از هدیه های توركان اویغور به مردم ایران، تقویم توركی اویغوری و یا چینی-توركی است. در تاریخ اسلامی این تقویم به نام‌های تاریخ ترك، تاریخ تركستان، تاریخ ختن، تاریخ اویغور و یا تاریخ تركان مشهور است. سالهای تقویم دوازده حیوان توركی با نامهای دیگر بكار برده شده توسط اقوام مختلف تورك در داخل پارانتز چنین است:
١-سیچان (كوسكه)، ٢-سیغیر (اود، اؤكوز)، ٣-بارس (قاپلان، بؤری)، ٤-دووشان، ٥-لوی (كلته، بالیق)، ٦-ایلان، ٧-یونت (آت، ایلخی)، ٨-قویون (تكه، قوچ)، ٩-پیچین (كیرپی)، ١٠-تویوق (قوش)، ١١-ایت (كوچوق)، ١٢-دونوز (قابان).