دورنانیوز- سرویس تاریخی و فرهنگی: رقص های آذربایجانی از یک سری رقص های مختلف که از نسلی به نسل بعدی منتقل شده و در این پروسه توسعه یافته اند، شکل گرفته است. بعضی از این رقص ها در اصل جزء مراسم دینی یا جزئی از آمادگی های جنگی و دفاعی بوده است در هر صورت در حال حاضر از این رقص ها در مجالس مهم در آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان و در برگزاری برنامه های ورزشی وگردهمایی های فرهنگی استفاده میشود. رقص ملی آذربایجان ریشه در فرهنگ و تمدن تورک های آذربایجان دارد و جزئی از هویت مردم آذربایجان می باشد.

در سرزمین آذربایجان، از دیرباز رقص با معنی و مضمون و در عین طراوت و دارا بودن جنبه حماسی و قهرمانی خود در مراسم پیش از شکار، مبارزه(شاخسی رفتن که در ماه محرم در بین مردم آذربایجان رواج دارد در اصل یک رقص و رژه نظامی بوده است که قبل از جنگ و مبارزه اجرا میشد) و در نهایت پیروزی و قدردانی از خدایان طبیعت و شکستن طلسم ها اجرا می شده است. در دورانی که انسانها، آفتاب، ماه، باد، آتش، آب، خاک، درختان و حیوانات را مقدس میشمردند و ستایش میکردند به رسم پرستش و نیایش طی مراسمی دست به انجام حرکات موزون میزدند.

رقص آذربایجان انواع مختلفی دارد. که به چند نوع از مهمترین و مرسوم ترین آنها اشاره میکنیم.

یاللی:

با توجه به منابع در دسترس “یاللی از رقص های کوللکتیو(جمعی) قدیمی آذربایجان است که در بین اکراد، گرجی ها، ارامنه و برخی دیگر از فرهنگ های آسیای مرکزی به گستردکی انتشار یافته است.” منشا یاللی به طور دقیق مشخص نیست اما در رابطه با این رقص اولین اطلاعات و آثار را میتوان در تصاویر و طرح های صخره های قوبوستان و بعد از آن در منظومه “خسرو و شیرین” نظامی گنجوی یافت.

از یاللی های مشهور آذربایجان میتوان به اوزون دره (uzun dere )، جینیق جینیق (ciniq ciniq )، جئیران جئیران (ceyran ceyran )، ، قالادان قالایا (qaladan qalaya ) و …، اشاره کرد. از یاللی در قسمتی از اپرای “کوراوغلو” ساخته اوزئییر حاجی بگلی، اپرای “نرگیز” ساخته مسلم ماقامایف، “گلشن” ساخته سلطان حاجی بگلی، اپرای “آزاد” ساخته جهانگیر جهانگیرلی، “قوبوستان کولگه لری” ساخته قاراقارایف و آهنگسازان روسی و بعضا اروپایی استفاده شده است.

قایتاغی:

این نوع رقص از مشهورترین، زیباترین و یکی از رقص های پر از شادی آذربایجان به شمار میرود. درباره منشا این رقص به یقین نمیتوان گفت که با قایتاقها در ارتباط است. حسن اف(محقق درباره رقص آذربایجانی) با تکیه بر اثر “گلستان ارم” عباس قولو آغا می نویسد: قایتاق کی از سه ایالت داغستان است و سپس به این نکته قناعت میکند که یکی از قبایل داغستان، قایتاق، آفریننده این رقص هستند. انواع مختلف قایتاغی دارای حرکات مشابهی هستند. قایتاق یک کلمه تورکی است. این رقص در آذربایجان با عناوین اوچ دوست، یئددی قارداش و اوغلانلار رقصی اجرا میگردد. از قایتاغی در آثاری از گلینکا، روبنشتین، برودین، نیازی، قلی اف، حاجی اف، رستم اف و برخی دیگر از آهنگسازان استفاده شده است.

لزگی:
رقصی که با نام لزگینکا مشهور است و مانند رقص ملی لزگی ها (اقلیتی در آذربایجان آن سوی ارس که در فرهنگ آذربایجان استحاله شده اند) اجرا میشود. لزگی،حماسی، با وقار، پر تحرک و ریتمیک است که توسط مردان به صورت دست جمعی و با هنرنمایی تک تک ایفاگران با حرکاتی بدیع و گاه اکروباتیک، چرخش روی زانو ها و پرشها و همچنین به صورت دو نفری توسط زنان اجرا میشود. این رقص از رقص های قدیمی آذربایجان به شمار رفته و تداوم رقص آواری یا آباری آذربایجان است.لزگی تمامی ویژگی های جنگاوری ملت تورک آذربایجان را در خود حفظ کرده و مکمل رقص قایتاغی است.

کوراوغلو:

از رقص های قدیمی است که توسط سورنا و دهل اجرا میشود. کوراوغلو پرصلابت، حماسی، رزمی و پهلوانی است که در ابتدا به صورتی آرام شروع شده و تدریجا تند میشودکه به یادبود قهرمان افسانه های دوران فئودالی، کوراوغلو نامیده میشود. کوراوغلو از قدیم در انواع مختلف و با نامهای گوناگونی مانند: کوراوغلونون قایتارماسی، میصری، کوراوغلونون باغیرتیسی و …، همچنین در ورزشهای باستانی و زورخانه توام با حرکات موزون رایج بوده است.

رقص تواماً و بی واسطه در درون موسیقی حیات و تحول یافته است. در سرزمین آذربایجان، از دیرباز رقص با معنی و مضمون و در عین طراوات و دارا بودن جنبه حماسی و قهرمانی خود در مراسم پیش از شکار مبارزه و در نهایت پیروزی و قدردانی از خدایان طبیعت و شکستن طلسمها اجرا میشده است. در دورانی که انسانها، آفتاب، ماه، باد، آتش، آب، خاک درختان و حیوانات را مقدس میشمردندو ستایش میکردند به رسم پرستش و نیایش و عبادت طی مراسمی دست به انجام حرکات موزون میزدند. ستایش و حرمت آتش در شرق و بویژه در آذربایجان اهمیت زیادی داشت. آتش مظهر روشنایی‌گرما، محو کننده تاریکی بود. و به این اعتبار در ستایش قدرت آتش با انجام حرکات موزون با موسیقی، جشنهای خود را انجام میدادند. براین اساس است که نقشهایی ایجاد شده بر صخره های قوبوستان (نام محلی در نزدیکی شهر باکو در جمهوری آذربایجان) اهمیت حرکتهای موزون در نزد مردمی که در حد ۰-۸ هزار سال پیش میزیسته اند را نشان میدهد.

تکامل تدریجی رقص از گردش موزون و پریدن از آتش تا انجام مراسمی با فرمهای بدیع، حرکات ظریف، پانتومیم و تقلید و نقل، راه درازی را پیموده است. این سلسله از حرکات بامعنا،‌مفهوم و مضمون شکار، کمین، ردیابی، رماندن، گرفتن وجنگیدن و با تمثیلهایی چون فرا رسیدن بهار،‌بیداری طبیعت، کاشت، برداشت، برداشت‌ محصول، باغ چینی، صید ماهی، کومه سازی و در نهایت درحرکات موزون پهلوانی و حماسه های با شمشیر کوراوغلو، با سینه ای فراخ، با نگاهی به دوردست، مغرورو گاه آرام، گاه تند، پایکوبان، با پرشها و جهشهای سریع و نشانی از مهارتهای جنگی، باریتم تند طبل ها، به اوج میرسد.

زندگی مردم آذربایجان از دیرباز با رقص عجین بوده است. تاریخ انواع حرکات موزون در آذربایجان از نظر فرم و نحوه اجرا،‌به صورت انفرادی یا دسته جمعی، اعم از مردانه یا زنانه و تعداد ایفاکنندگان بقدری متنوع و مبسوط است که در فرهنگهای ترکی، کردی، ارمنی، گرجی و … با نامهای گوناگون تبلور یافته و در بسیاری از موارد حرکات موزون فرهنگهای مختلف در پایه مشترک و در جزئیات باهم تفاوت دارند. با این حال میتوان صدها نوع از حرکات موزون را بنابه نام محل یا فرد شهیر، مفهوم زبانی، نحوه اجرا بصورت حرکات موزون غنایی و لیریک پهلوانی و حماسی، مراسمی کمید و … تقسیم بندی کرد.

لیست انواع رقص‌های فولکلوریک قدیمی آذربایجانی:

رقص جیرانی
رقص آسما کسمه
رقص آبایی
رقص آذربایجان
رقص آستا قاراباغی
رقص آسما کسمه
رقص آغیر قاراداغی
رقص آلچا گولو
رقص آواری
رقص آی بری باخ
رقص انزلی
رقص اوچ بادام بیر قوز
رقص اوچ نومره. دورد نومره. بش نومره. آلتی نومره
رقص اوزون دره
رقص اون دورد نومره
رقص ایکی آروادلی
رقص بریلیانت
رقص بنؤوشه
رقص پهلوانی
رقص تامارا
رقص توی (عروسی)
رقص توراجی
رقص ترکمه
رقص جامیش باغا گیردی
رقص جنگی
رقص جیرانی
رقص جهری بی یم
رقص چاتتادی
رقص چال پاپاق
رقص چیت تومان
رقص خالاباجی
رقص خان­ چوبانی
رقص دارتما یاخام جیریلدی
رقص دارچینی
رقص دسمالی
رقص رنگی
رقص زوغالی
رقص ساری باش
رقص ساموخ
رقص سمنی
رقص شالاخو
رقص شاهسونی
رقص شکی
رقص عنابی
رقص قازاغی
رقص قایتاغی
رقص قوچعلی
رقص قوفتا
رقص قیتقیلدا
رقص قیزلار بولاغی
رقص قیزیل گول
رقص کئچی مه مه سی
رقص کسمه
رقص کندیری
رقص کوراغلو
رقص کوراغلونون قایتارماسی
رقص گلین آتلاندی
رقص گلین گتیرمه
رقص گلین هاواسی
رقص گول گز
رقص گولمه یی
رقص لاله
رقص مجسمه
رقص میصری
رقص میرزایی
رقص میرواری
رقص نازنازی
رقص واغزالی
رقص وئلاچولا
رقص هالای
رقص هئیراتی
رقص هئیوا گولو
رقص یاللی
رقص یئرلی
رقص یوز بیر

دورنانیوز- سرویس تاریخی و فرهنگی: آذربایجان سرزمین شگفتی­هاست. تاریخ آن نیز مملو از اتفاقات و حوادث بی­مانندی است كه هر خواننده ­ای را دچار حیرت و شگفتی می­سازد. نگاه به تاریخ این سرزمین می­بایست توام با بررسی تاریخ ملل همسایه باشد. سده­ها و هزاره­هاست كه اقوام بی­شماری در این سرزمین دوش بدوش هم فعالیت داشته، بنای تمدن و مدنیت نهاده و تا امروز هم در كنار یكدیگر با صلح و صفا، هرچند كه گاهی با برخوردهای خونین هم همراه بوده، اما با تحمل و بردباری زیسته­اند. در این تاریخ پر فراز و نشیب، اقوام و ملل مختلف با مردم بومی این سرزمین برخوردها و زد و خوردها داشته­اند كه گاهی غالب و گاهی مغلوب گشته­اند و برآیند تمامی تاریخ همانی شده است كه امروز مردم غیور آذربایجان را تشكیل می­دهد. این پروسه­ی تاریخی در تكوین و تكامل تشكیل ملت بزرگی كه امروز در آذربایجان و سویه ای آن می­زیند از دید بسیاری از پژوهندگان به دلایل خاص مغفول مانده و یا حتی می­توان گفت كه به اجبار مسكوت نهاده شده است. تاریخ این سرزمین از ۲۵۰۰ سال یا ۳۰۰۰ سال پیش آغاز نمی­گردد؛ پیش از آمدن آریایی­ها بدین سرزمین – با هر عنوان و هر حركتی – مدنیت و تمدن استواری وجود داشته است كه آثار باقی مانده­ی آن در سال­ های اخیر از زیر خاك بیرون كشیده شده و از تمدنی پیشتر از ۷۰۰۰ سال خبر می­دهد. پرداختن به این تاریخ و فرهنگ و مدنیت پاگرفته در آن، بدین سادگی هم نخواهد بود؛ زیرا یكجانبه و تك بعدی نمی­توان با این تاریخ كه بخشی از تاریخ تمدن بشریت است به نتیجه رسید. لذا باید تاریخ مللی را كه در این سرزمین به تولید فرهنگ و ادب پرداخته­اند مد نظر قرار داد و بدور از تعصب ­های كور قومی، به كشف واقعیت­ها نشست. البته آنچه تا امروز به عمد و با دسیسه­ی استعمار در این زمینه مغفول مانده است فرهنگ و زبان غالب امروزی است كه بویژه در سده­ی گذشته به نسیان سپرده شده است و تاریجی جعلی برای آن نوشته شده است. لذا همت این نوشته­ها، نگاهی علاوه بر كل ادبیات و فرهنگ ملل گوناگون این دیار – به زبان ­های فارسی، عربی و تركی است – توجه خاصی به فرهنگ تركی خواهد بود تا از نسیان و غفلت بیرون آورده شود. با این همه، ادبیات فارسی و حتی عربی در آذربایجان گنجینه ­ای زوال­ناپذیر تلقی می­گردد كه نمی­توان بدان بی­توجه، یا حتی كم توجه ماند. ما هم قصدی بر بی­توجهی و یا كم­توجهی بدان نداریم؛ بلكه بررسی تاریخ ادبیات را در همه­ی زبان­ های رایج و اقوام مختلف در طول زمان را به بررسی خواهیم نشست.

آذربایجان تاریخی پر فراز و نشیب دارد. حكومت­هایی مانند گوتی­ها، لوللوبی­ها؛ هورری­ها؛ ساكاها؛ اورارتوها؛ مانناها و مادها تمدنهایی را بنا نهاده­اند. اینان زبانشان التصاقی بوده و فرهنگ و مدنیتی پایدار از خود بجا نهادند. بنابراین جا دارد كه تاریخ را از باستانی­ترین دورانها آغاز كنیم و مرحله به مرحله پیش بیاییم.

قوتتیها

گوتتی­ها یا قوتتی­ها حدود سه هزار سال پیش  از میلاد وارد عرصه­ی حكومتی شدند و تمدن خود را بنا نهادند. اورارتوها كه هزار سال پیش از میلاد در آذربایجان سكونت یافتند مانناها و مادها را با نام گوتتی می­خوانده­اند. در ادبیات كهن، گوتّی­ها را با نام كوه های جودی(یادآور توفان نوح و محل فرود كشتی نوح) كه در شمال كوه های آشور واقع است یكی می­دانستند.

سه هزار سال پیش از میلاد، سرزمین ­های ماد بعدی را كه نام آذربایجان از آن گرفته شده است با نام گوتتی می­شناختند. در منابع سومری و هورری، در همین سرزمینها قبایل هورّی، لوللوبی و گوتی­ها می­زیسته­اند كه بعدها جایگاه اصلی مادها شد. در باره­ی دولت گوتّی اطلاعات وسیعی در دست نیست؛ اما این را می­دانیم همین گوتّی­ها در سرزمین هایی كه امروز آذربایجان خوانده می­شود سكنی داشته­اند همین سرزمینها زمانی دیگر وطن لوللوبیها شده است. این سرزمین از رود دیاله آغاز شده تا دریاچه­ی اورمیه امتداد می­یافت. لوللوبیها در غرب این دریاچه می­زیستند و گوتتی­ها در شرق دریاچه اورمیه.

می­دانیم كه سومریان توسط اكدیان از بین رفتند. كتب تاریخی از غلبه­ی گوتّی­ها بر اكدیان می­نویسند. این مورخان تعجب خود را از غلبه­ی گوتّیان بر اكدیان نمی­پوشانند. زیرا باور دارند كه هرچند اكدیان دارای تمدنی برتر بوده­اند اما مغلوب گشتند. بنا به نظر آنان گوتّی­ها بتازگی به كشاورزی روی آورده بودند و دارای تمدن بالائی هم نبودند. در پی جستجوی دلایل غلبه­ی گوتیان بر اكدیان بر این باورند كه گوتیان دارای سلاح های برتری بوده و خویشی و دلبستگی بین آنان بالاتر از اكدیان بوده است. بنابراین استحكام خانوادگی و سلاح مدرن گوتتیان را دلیل اصلی غلبه آنان بر اكدیان قلمداد می­كنند.

از این گذشته احتمال می­دهند كه گوتیان از پیش با اكدیان روابطی برقرار كرده و نظر اكثریت را برای بدست گرفتن حكومت جلب كرده بودند. تاریخ نشان می­دهد كه اكدیان در اواخر حكومت خود، استبداد و زورگوئی بر مردم را شدت داده بودند و مردم از دست حكومتیان رنجیده شده بودند. اكدیان تمام دوران حكومت خود را با جنگ و جدال سپری كرده و آرامش مردم را در نظر نمی­گرفته­اند. لذا گوتی­ها با استفاده از نارضایتی مردم اكد، علیه حكومت بپا خاسته و توانسته­اند با حمایت خود مردم اكد، دولت آنان را سرنگون سازند. در این حركت، گوتی­ها توانستند نظر جمع بسیاری از مردم ناراضی را به خود جلب كرده و آنان گوتی­ها را بعنوان حكومتی پیشرو بر دولت خود ترجیح دهند. در عین حال بسیاری از مورخان، از ویرانی برخی شهرهای آن زمان مانند: آكشاك، خورساگ، لاما، در، آداب، اوروك و لاراك را نیز خاطرنشان می­سازند. لذا تنها دلیل غلبه­ی گوتی­ها بر اكدیان را حركت ضد استبدادی آنان می­دانند. گوتّی­ها در زمان سومریان وارد كارزار حكومتی شده و اداره­ی كشوری را فراگرفته بوده­اند.

نام گوتیوم بعد از ساراگون ورد زبانها شد و مورخان توانستند نامی از آنان ببرند. با تكیه بر نوشته­ های این مورخان است كه می­توان گفت گوتّی­ها ۲۳ قرن پیش از میلاد، خاقانهای خود را بوجود آوردند. با تكیه بر این مواد تاریخی است كه می­گوئیم نارامسیس پادشاه اكد با خاقان های گوتّی­ها به نبرد روی آورد، اما توسط همانان نابود شد. یاكوبسون Jakobson دانشمند سومرشناس دانماركی از غلبه یافتن انریداوازیر Enridavazir خاقان گوتّی­ها بر نارامسیس و سلطه بر سرزمین های بین النهرین سخن می­راند. در این مورد از كتیبه­ های بازمانده از اكدیان می­توان اشارات قابل ارزشی را بدست آورد كه از غلبه گوتیان بر اكدیان سخن می­راند. چنین به نظر می­آید كه گوتیان بر اكدیان حمله آورده و توانسته­اند با وحدت بر این امر فایق آیند. با این حال، شاركالی شاریSharkalisharri فرزند نارامسیس توانست وضع را به نفع خود برگرداند و بین­النهرین را دوباره بازپس بگیرد. همچنین رهبر گوتّی­ها با نام سارلاقاب Sarlagab را اسیر گرفته و صد سال دیگر بر دوران حكومت اكدیان تداوم بخشند.

گوتّی­ها دوباره با قدرت گرفتن سلاله­ی اكدیان تحت فشار قرار می­گیرند. بنابراین همین گوتّی­ها آرام – آرام گردآمده و در سرزمین های آذربایجان مستقر می­شوند. احتمال دارد كه در اینجا هم با لوللوبیها برخوردهایی داشته­اند. ۲۲۳۰ سال قبل از میلاد بود كه سلسله­ی سارگون توسط گوتیان از بین رفت. بین سال های ۲۲۳۰ و ۲۱۲۰ فبل از میلاد، سومریان و اكدیان حكومت گوتیان را می­پذیرند. اما باید اضافه كرد كه گوتیان باز توسط سومریان منحل گشتند. این امر را اتوكه گال Utukegalیك بهادر سومری انجام داده است. این سردار بزرگ اهل اوروك بوده و بین سال های ۲۱۲۰ و ۲۱۱۳ حكومت كرده است.

هرچند اطلاعات اندكی در باره­ی زبان گوتّی­ها در دست است، اما همه­ی محققان زبانشناس و باستانشناس زبان آنان را التصاقی دانسته­اند. كتیبه­ها و متون اندكی از آنان در دست است؛ محققان تنها با توسل به اسامی ۲۰ تن از امپراتورها و امرای گوتّی­ها به بررسی پرداخته و نظر داده­اند. این تحقیقات نشان می­دهد كه زبان گوتیان بسیار نزدیك به زبان هورّی­ها بوده و بویژه ساختمان و خصوصیات حروف و تلفظ نزدیكی بسیاری بهم داشته­اند. آنان نظر می­دهند كه هرچند زبان گوتیان با زبان عیلامی، سومری و لوللوبی بسیار نزدیك بوده، اما ماهیت مستقلی را دارا بوده است. هامی Hami دانشمند فرانسوی در كتاب “سیمای انسانی” خود چنین می­نویسد: “امروز آذربایجانی هایی كه در اطراف شوشا زندگی می كنند بسیار شبیه مجسمه­ هایی هستند كه از لوللوبیها و گوتّی­ها باقی مانده­اند.”.

حكومت گوتتی­ها در بین­النهرین به مدت ۱۲۵ سال تداوم یافته است. آنان اكدیان را از بین برده، اما خود نیز چون آنان ظلم را پیشه ساخته­اند و لذا توسط مردم به كوه های آذربایجان رانده شده­اند. با این حال مورخان اذعان دارند كه هرچند گوتّی­ها از بین رفتند اما نامشان همچنان زنده باقی ماند. امروز هم آنان را گوتیوم می­نامند. پایتخت آنان آراپا (كركوك امروزی) بوده است.

در كتیبه­ ای دیگر چنین نوشته شده است: “من پادشاه گوتّی با نام شرلكی را اسیر گرفتم”. اما همین شاه اكدی خود شكار گوتّی­ها می­گردد. همه­ی مورخان از ۱۲۵ سال حكومت گوتتیها سخن رانده­اند. حتی نام تك تك پادشاهان و سالهای حكومت هر یك را ذكر كرده­اند. هرچند كه در این شمارش، بین مورخان اختلاف هایی مشاهده می­شود، اما این اختلاف یكی – دو سال بیشتر نیست.

همانگونه كه ذكر شد پایتخت گوتّی­ها شهر آرپا و یا سوبارتو بود. زنان گوتّی در زیبایی زبانزد بوده كه با نام مامورتی به معنی زنی با موهای درخشنده نامیده شد­ه­ا­ند. نام یكی از خاقانهای گوتّی كه در كتیبه­ی اكدی آمده است لامیراب بوده است. گوتّی­ها حاكمان بابلی را بر قدرت خویش حفظ كرده و عزل نمی­كرده­اند. یكی از این حاكمان در زمان سیوم خاقان گوتتی حاكم بوده و ۳۵ سال حكومت كرده است. كتیبه ­ای در موزه­ی لوور پاریس نگهداری می­شود كه نشان می­دهد خاقانی با نام داپی­زیر امپراتوری توانمندی بوجود آورده است. در لوحه­ های معروف به لوحه­ های كركوك اطلاعات مفیدی در باره­ی این امپراتوری وجود دارد.

در تمامی كتیبه ­های باقیمانده از اكدیان و سومریان از برچیده شدن امپراتوری گوتتی­ها سخن رانده­اند. آنان طبق اطلاعات همین كتیبه­ها بعد از اضمحلال و تضعیف به آذربایجان بازگشته و بجای امپراتوری شكل ملوك­الطوایفی داشته­اند. آخرین امپراتور گوتتیها با نام تیریگان تنها ۴۰ روز حكومت كرده و پس از او، شاهان سومری بر سر كار آمده­اند و گوتتی­ها در كوهها پراكنده شده­اند.

بنا بگفته­ی همین كتیبه­ها، نخستین قوانین دموكراسی را گوتتیها نوشته و اجرا كرده­اند. آنان خاقان خود را از هر سه سال یكبار انتخاب می­كردند و هر خاقان هم تنها سه بار می­توانست انتخاب شود و در انتخاب آنان، ریش سفیدان نقش اساسی داشته­اند. همچنین زنان در میان گوتتی­ها از ارزش و احترام فوق­العاده ­ای برخوردار بوده­اند. حتی اسناد تاریخی از وجود زنان در میان قوشون و ارتش نیز خبر داده­اند. مدنیت و فرهنگ گوتتیها را نسبت به اكدیها و سومریان در مرتبه­ی پایین­تری دانسته­اند. به همین خاطر هم سومریان توانستند آنا را از بین برند. اعدام آخرین خاقان گوتتیها با نام تیریگان كه تنها ۴۰ روز حكومت كرد در سال ۲۱۰۹ قبل از میلاد در بابل اتفاق افتاد و پس از او امپراتوری سوم اكد – سومر بر سر كار آمد. در یك كتیبه­ی بابلی، ترس و واهمه­ی شاه اوروك (با نام اوتوخفال) از گوتّی­ها بیان شده  است. مجسمه ­های فراوان از پادشاهان گوتّی­ها بدست آمده است كه یكی از آنان از آذربایجان كشف شده است؛ دیگری از همدان و سومی در سلماس پیدا شده است. این مجسمه­ها هم اینك در موزه­ی گالری برمر آمریكا Bremmer Galery  نگهداری می­شوند. متاسفانه كشفیات و حفریات انجام گرفته در آذربایجان با توجه به تاریخ باستانی و ارزشمند خویش بسیار اندك صورت گرفته و آنچه هم در دوران رژیم منحوس پهلوی بدست آمده، همه از ایران خارج شده است. باستان­شناس معروف فرانسوی با نان ا.ت. آمی مجسمه ­های پیدا شده از دوران گوتّی­ها و هورّی­ها را با تیپ­های مردم امروزین آذربایجان مقایسه كرده و آنان را بسیار بهم نزدیك دانسته است. او به همین خاطر نظریه­ی آذربایجانی بودن هورّی­ها و گوتّی­ها را طرح كرده است.

برخی دانشمندان مانند ز.ای. یامپولسكی گوتّی­ها را همان اوتی Uti، اوایتی Uiti، اوتین Utin و اودین Udin نامیده است. دانشمند دیگر “مار” هم اثبات كرده است كه زبان گوتی­ها همان زبان هوری­ها، لوللوبی­ها و مانناها بوده است كه به زبان عیلامی­ها نیز نزدیك است. نام بسیاری از خاقان های گوتی­ها نیز به تركی كنونی بسیار نزدیك دانسته­اند. از آن جمله  نام سه تن از این خاقانها با نام ایمتا Imeta بسیار شبیه به نام ایمته یا مته­خان می­باشد. یا خاقانی با نام اینقه شوشّIngeshush كه ۶ سال پادشاهی كرده است، sarlagab سارلاقاب(۶ سال)، Yarlagash یارلاقاش(۶ سال)، Elulumesh ایلولومئش(۶سال)، یارلاقاب (۱۵ سال)، Korum كوروم ۲ سال، Habilkin ها(خا)بیلكین (۳ سال)، ایارلاقاندا (۷ سال )، Inimabagesh اینی ماباقئش(۵ سال) نام داشته­اند. در مقایسه­ی این اسامی با اسامی امروزین تركی به ریشه­ی واحد آنها می­توان پی­برد. نام ­های یارلاقاش و ایلولومیش بعدها در كتاب دده قورقود آمده است. بدین ترتیب می­توان گفت كه ظلمت تاریخ گوتّی­ها رو به روشنایی می­رود. به هر حال با حكومت گوتّی­ها بود كه هجوم ­های سامی­ها و دیگر اقوام كمتر شد و جلوی هجوم آشوریان نیز گرفته شد. در كتیبه ­های آشوری از هجوم به آذربایجان بسیار سخن رفته است. آداد نئراری در ۱۴ قرن قبل از میلاد از شكست گوتّی­ها توسط پدر خویش سخن می­راند. آداد نئری سوم در سال ۸۹۰ ق.م. و توكولتی در سال ۸۵۵ ق.م. از هجوم به گوتتی­ها سخن رانده­اند. در اسامی گوتّی­ها پسوند”لی” بسیار بكار رفته است. امروزه هم همین پسوند به عنوان نسبت بكار می­رود. م.دیاكونف در این باره می­نویسد: “نام بسیاری از شاهان گوتّی و اسامی مكانها در كتیبه­ی تیفلت پیله سر به اسامی مانناها و مادها شباهت داشته و پسوند لیLi  پر است. این پسوند در بین آشوریان نیز وجود دارد.”

اسناد تاریخی نشان می­دهد كه حتی ۶۰۰ سال قبل از میلاد تمام مردم ماننا و ماد را در آذربایجان با عنوان گوتتی می­نامیدند. اینان در اطراف دریای اورمیه تا توروس پراكنده بوده­اند.

 منابع:                                                       

نویسنده: دكتر محمد رضا باغبان كریمی

نوشته شده توسط دكتر فیروز رفاهی علمداری  

جمال رنجی یكی از شعرای بنام قرن 10-9 هجری آذربایجان بشمار میرود. زندگی و احوالات این شاعر در تتبعات ادبی ایران در بوته فراموشی قرارگرفته است. در هیچ یك از كتب تاریخ ادبیات منتشره در ایران درمورد این شاعر مطلبی نوشته نشده است. از طرف دیگر خلاقیت و زندگی وی نیز توسط شرق شناسان مورد بررسی واقع نشده است. متاسفانه در هیچیك از تذكره های منتشره٬ در مورد زندگی رنجی اطلاعاتی ثبت نشده است تا در دسترس خوانندگاه قرار گیرد. بهمین جهت نشر و تحقیق در مورد زبان و اسلوب جمال رنجی از نظر فراگیری تاریخ ادبیات آذربایجان و تاریخ زبان ادبی آن دارای اهمیت بسزایی میباشد.

رنجی علاوه بر نوشتن منظومه « شیخ صنعان» دارای اشعاری دیگری و از جمله یك بحرطویل ، چندین غزل ، مناظره عقل و عشق ، كـله نامه وسایر است كه در جنگهای مختلف درج شده است. 

برای نخستین بار شامل جمشیدوف در سال 1983 منظومه «شیخ صنعان» را در دفتر سوم نسخ خطی آكادمی علوم وقت جمهوری آذربایجان  معرفی كرده است. بر اساس اطلاعات منتشره توسط زبانشناس و ادبیات شناس نامی جمهوری آذربایجان یگانه نسخه خطی منظومه « شیخ صنعان » در موسسه نسخ دستنویس آكادمی علوم جمهوری آذربایجان نگهداری میشود. 

از دوره قره قوینلوها و آق قویونلوها توجه به شعر و شاعری تقویت شد. حاكمان آن دوران كه خود دستی بر آتش داشتند به نویسندگان ، شعرا  و فرهنگ كوشان توجه خاصی نشان دادند. سلطان یعقوب قره قویونلو٬ میرزا جهانشاه قره قویونلو دومین سلطان سلسله قراقوینلوها خود به فارسی و تركی صاحب دیوان بود و پسرش پیربداق همگی ذوق شعر داشتند ودستی به قلم. محمد امانی كه در امر حكومت بود صاحب دیوان اشعار تركی است. قاضی برهان الدین كه سلطان بود دیوان اشعاری دارد. و این امر به دوره صفویان نیز كشیده شده. شاه اسماعیل صفوی دیوان اشعار به تركی و فارسی به یادگار گذاشته است. در هیچ دوره ای قرب شاعران به اندازه دوران شاه اسماعیل نبود. 

در همین دوره توجه شاعران و ادیبان آذربایجان به آثار عطار نیشابوری معطوف شده و بیشتر آثار وی به صورت ترجمه و یا اقتباس به تركی آذری برگردانده شد. ترجمه ها عمدتا به صورت آزاد انجام میگرفت . همین امر از یكطرف در تقویت بنیانهای ترجمه به زبان تركی آذری تاثیر میگذاشت و از طرف دیگر مضامین و موضوعات جدید را به صحنه ادبی آذربایجان وارد میكرد.  ترجمه های این دوران در تثبیت زبان ادبی تركی آذری نیز نقش مهمی را ایفا میكردند. زبان ادبی تركی آذری تا اواسط قرون میانه بیشتر از اسلوب كلاسیك و خلاقیت شفاهی سیراب میشد و پیدایی آثار ترجمه حیطه منابع زبان ادبی را گسترش میداد. ترجمه های این دوران از لحاظ مضمون نیز متنوع بودند. ترجمه « منطق الطیر» عطار توسط شیخ احمد گلشهری، «اسرارنامه» عطار توسط احمدی تبریزی، در كنار « شهدانامه » كه شرح زندگانی معصومین است صفحات جدیدی را در زبان ادبی تركی آذربایجانی گشود. 

ملاجمال رنجی نیز از جمله شعرایی بود كه به جستجو در روشهای جدید با مضامین شناخته شده علاقمند بود. از فحوای اشعار مختصر وی در داستان شیخ صنعان معلوم میشود كه رنجی دستی در قلم داشته و پیشتر نیز اشعاری سروده است:

سویلردم اوزوم بعضی اشعار        اولماز اولور هرزه-هرزه گفتار

متاسفانه دیوان اشعار وی تاكنون به دست نیامده است ، و یقینا این اشعار در گوشه ی انبار و مخازن نسخ منتظر كاشفین خود است. رنجی در نوشتن داستان شیخ صنعان چنان تبحری را در زبان خود بروز داده است كه میتواند مورد رشك خود عطار نیز واقع شود. وی در سبب نظم اثر مینویسد :

     الجا ایله ایتدی بعضی یاران           سویله بیزه شعر شیخ صنعان 

درخواست دوستان و یاران رنجی از وی برای سرودن منظومه شیخ صنعان از یكسو گویای شهرت و آوازه وی برای شاعری در بین دوستان ادب  بوده و از طرف دیگر یقین به تبحر او برای نظم چنین داستان ظریفی میباشد.

رنجی خواهش دوستان را می پذیرد و خود نیز دلیل دیگری برای كارش ابراز میكند:

گـوردم كه عجمده نظم تكرار            اتـراكده یـوق ولی بو گفتار

تـرك ایله دیمك اراده  قلدوم           بــر نیچه یرین زیاده قلدوم

اشعار ایله ویردوم آنكا زینت            بزم اهلنه اندن اولــه نشأت

درج ایله دیدوم سوزمنی كوتاه           انجـق دیـم استعـین بـالله

بر اساس گفته رنجی كار وی اولین تجربه در مورد نوشتن عشق شیخ صنعان به زبان تركی میباشد و بیان اینكه این كار مكرر در میان عجم انجام شده دلیلی بر اطلاعات وی و شاید مطالعه آن آثار است ، زیرا میگوید كه من در سروده خود اضافاتی را بر داستان آورده و با سایر اشعار آنرا زینت دادم تا باعث فرح و شادی اهل شعر و بزم باشد. 

داستان با ستایش پرودگار و حمد و ثنا آغاز میشود. در پی آن از كرامات اختر هدایت سخن به میان میاورد. در دنباله آن فرارسیدن بهار و گل باران شدن دشت و چمن را میسراید و در چنین حال و هوایی است كه دوستان از وی خواهان شرح داستان شیخ به شعر تركی میشوند. رنجی در میانه شرح داستان شیخ شش غزل را زینت بخش آن كرده است كه كاری است نو. این شیوه نو منظومه سرایی در میان متاخرین نیز لطافت و تازگی خود را حفظ میكند. در واقع این روش كاری برگرفته از روایت داستان توسط عاشق های نوازنده بوده است كه ضمن شرح داستانهای عشقی، حماسی و دراماتیك گذشتگان در هرجا كه حس میكردند شنوندگان ممكن است دچار خستگی شوند دست به ساز برده بنا به احوال جمع نغمه میسرایند تا خستگی از جسم شنوندگان خارج شود و ماندكاری و تاثیر مطالب نیز بیشتر شود. حتی در جایی راوی ضمن شرح داستان میگوید حالا ببینیم یاران شیخ چه میكنند. و این دقیقا طرز روایت آشیقی میباشد. رنجی نیز زمانیكه حس میكند خواننده منظومه ممكن است دچار اندوه شود به غزل روی می آورد. مضمون غزلهای میان داستان مهیج ، فرح انگیز و ریتمیك هستند:

قیلدی ترسا ای خوشا بر دلبر ترسا بنی

صبرمی آلدی المدن ایلدی رسوا بنی

بوی مشكین كاكلی بوینمغه ذی النار اولدی

برسیه آینه سالدی زلف كافرسا منی

دینمنی بر نوع المدن آلدی اول ترسا بیچه

گورسه هر كافر مسلمانم دیمز اصلا منی

عشق سوداسنده بر سودا ولی سود ایلدم

جمله سودامنی حسادت قلدی دل سودا بنی

مهر ایله صالدی مگر اول شه بو رسوایه نظر

اول جهتدن قیلدی بویله مست و ناپروا منی

عقل و دین و دل خانی ادراك و فضل صبر اوكوش

قامودن قلدی بری اول شوخ بی همتا منی

بولسه ممكن رنجیا یاری بلونك وصل حبیب

كیم یخارلا بلمشم بو كفر ایله فردا منی

زبان اشعار رنجی از دو سطح متفاوت برخوردار است كه ناشی از موقعیت اجتماعی وی میباشد. او با استفاده از واژه های رایج در ادبیات پارسی  و عربی از یكسو از زبان فاخر ویژه طبقات بالاتر جامعه استفاده میكند تا كارش نزد آنان مورد قبول قرار گیرد. از جانب دیگر از زبان رایج تركی تا  عموم نیز بتوانند از این اثر استفاده بلیغ برند. خصوصا زبان مورد استفاده در غزل ها با زبان رایج تركی همسویی بیشتری دارد. 

رنجی در برخی از اشعار خود از تركیبات و تعبیرات زیبا چنان استفاده ماهرانه كرده است كه خواننده فكر میكند اینها از ضرب المثلها هستند و بسیار رایج میباشند:

وار ایدی قدرده بویله یازو            یازونی بوزارمی زور بازو 

در اشعار فوق «یازونی بوزارمی زور بازو» در حد ضرب المثل میباشد.

استفاده از زبان مردمی تنها مختص به رنجی نمیباشد ، این فرم وجه قالب اشعار قرن 10-9 هجری است. همین امر موجب میشود كه شعر از زیر بار فشار امیرعلیشیرنوایی خلاصی یابد. استفاده بسیار اندك از مختصات زبان جغتایی زبان اشعار رنجی را به زبان رایج مردم نزدیكتر و اشعار او را مقبولتر میكند.

اسلوب و قالب برخی از اشعار وی نشان میدهند كه رنجی تحت تاثیر اشعار عمادالدین نسیمی بوده است.

نسیمی گوید:

دریای محیط جوشه گلدی         كون ایله مكان خروشه گلدی 

رنجی میگوید:

بر نیچه زماندن هوشه گلدی           جانی بدنینده جوشه گلدی

اصولا فلسفه پشت پازدن به مال و منال دنیا و شوریدگی به محبوب جوهر تمامی اشعار نسیمی است كه در داستان «شیخ صنعان» در جای جای آن تبلور این افكار موج میزند. اوج این شوریدگی دست شستن دختر ترسا از ثروت و مكنت و قدرت دنیوی و جستجوی شیخ صنعان برای پیوستن به معبود میباشد. وقتی دیگران تلاش میكنند او را از این راه دور كنند ٬میگوید:

دیرلر مرشدم اول پیر مغان ایدی همین

پیر صنعانه اویوب همدم فرقان اولورم

نیچه یل كزدم ایسه اورتده خنزیر صیفت

ترك ایدوب ایمدی بو حیوانلغی انسان اولورم

اشعار رنجی نشان میدهد كه  وی به سنت تاریخی زبان ادبی تركی آذربایجانی پایبند بوده و در آن از توانمندیهای متقدمین خود بخوبی بهره برده است. استفاده بجا از كلمات ، تركیبات و اصطلاحات رایج در كنار نوآوریهای وی فراوان میباشد. رنجی در اشعار خود از تركیبات ناب و زیبا نویی مثل «طعم اجل را چشیدن»، «مسكن گرفتن» ، « به خود آمدن» ، «هوای رسیدن به معبود» ، « ازپای انداختن» ، « پرنده صبر را به پرواز درآوردن»   استفاده كرده ، كه مختص سبك و اسلوب او میباشد و در اشعار متقدمان وی به این اصطلاحات برنمی خوریم:

باباسی دادوب اجـل مذاقی                قیز قـالـدی همین یـرنده باقی

ایام بهــارده اول پــریــزاد             اول كوشكه كلوب دتردی بنیاد

یتمزمی بو خواب غفلت ای پیر             اوز حالینا گل جهانه باق پیر

عشقنك منكا ایله اوردی آتش    جان چخمغه گلدی خوش و ناخوش

اوردی حق آنی ایاغه صالدی            بـر نیچه زمـان ایـراقه صالدی

آلمشدی قرار و عقل و هوشی           صالمشدی هوایه صبر قوشی

در اشعار وی از تشبیه به عنوان ابزاری برای بیان تالمات درونی استفاده شده است. در اشعار زیر صورت كبی، گوزم چراغی و شكر لب مثالی بر این مدعاست.

چون صوت سوزین اشتدی صنعان      صورت كبی قالدی باقه حیران

صنعان دیدی ای گوزم چراغی               گل منكا بو سوزلر دینه داغی

گـفتاره گلــنده اول شكـرلـب                آلـوردی نباتـی مصر مكسب

وی بخوبی از عهده استفاده از تمام امكانات زبان مادریش برآمده و امكانات دستوری و ساختاری زبان را برای بیان سلیس زبان ادبی بكار برده است. 

رنجی گاه چنان در بحر زیبایی آهنگ زبان غوطه ور میشود كه وسیله را قربانی هدف میكند و قانون هماهنگی اصوات را فدای زبان بدیعی خود میكند.

می ایچمك و خاچه سجده قلمك           ذی النار بلنده دیره وارمك

مقصود نه ایسه بیلمك اولمز                 ناحق یره زجر قلماك الماز

در اشعار فوق قلمك و وارمك (شكل درست آن قلماق و وارماق است) و بیلمك و قلماك تابع هماهنگی اصوات نشده است و برای ایجاد آلیتراسیون چشمی بدین صورت آمده است. 

رنجی از تكرار بعنوان روشی برای بیان بهره میبرد و در این فن به استادی قابلیت خود را بروز میدهد.

نی قیز كه بلكه نسل عیسی               ترسا ولی كور كه نیجه ترسا

بر قدی بلند و قامتی خوب               محبوب ولی كه نیجه محبوب

ترسا بیچه دیمه بلكه حوری           حوری ولی كوركه نیجه حوری

همانطوریكه ملاحظه میشود استفاده از «ولی كه»،«حوری»،«ترسا»،«محبوب» در ابیات ، زیبایی طرزبیان را چند برابر كرده است. 

از آنجاییكه داستان عشق «شیخ صنعان» ساخته رنجی نیست و اقتباس از حكایت شیخ عطار است رنجی بصورت سوم شخص داستان را بیان میكند و در جای جای منظوعه حضور سوم شخص یعنی عطار را با كلمات پیراوستاد، پیرمغان، دیرینه پیر، افسانه نما و داننده پیر بیان میكند كه نشاندهنده احترام عمیق وی به عطار به عنوان اوستاد خود میباشد:

پیمانه دهر پیر اوستاد                     قلمش بو حكایه بویله بنیاد

و یا

اول پیرمغان قصه پرداز                 بو قصه نی بویله قیلدی آغاز

و یا

دیرینه پیر نظم پیما                      بو قصه نی بویله قیلدی انشا

و یا

افسانه نمای قصه پرداز                 بو قصه نی بویله ویردی پرواز

و یا

داننده پیر مغز و گفتار                       قلدی بو حكایه بویله اظهار

جمال رنجی داستان شیخ صنعان را با آب و تاب و شاخ و برگ بیشتری شرح میدهد. خود وی مینویسد كه من مطالبی را بر داستان افزودم تا داستان جذابتر و فرح انگیزتر جلوه كند. برای مشاهده زیبایی بیان وی جا دارد صحنه دیدار شیخ و دختر ترسا را بطور مقایسه از زبان عطار و رنجی بسنجیم تا تبحر وی برای ما روشنتر شود. 

عطار میگوید :

دختر ترسا چو برقع برگرفت                      بند بند شیخ آتش در گرفت

چون نمود از زیر برقع روی خویش     بست صد زنارش از یك موی خویش

گرچه شیخ آنجا نظر در پیش كرد            عشق آن بت روی كار خویش كرد

شد بكل از دست و در پای اوفتاد             جای آتش بود و بر جای اوفتاد

هرچه بودش سر بسر نابود شد                 ز آتش سودا دلش چون خون شد

و رنجی میگوید:

چون گلدی یتشدی شیخ صنعان            نظاریه آچدی چشم گریان 

بی واسطه گوردی روی ماهی                عیقوقه یتوردی دود و آهی

بر گورمك ایله قراری گیتدی            بیهوش اولوب اختیاری گیتدی

قالمادی تننده تاب و طاقت                  الدن قمو گیتدی استطاعت

دورنانیوز- سرویس تاریخی و فرهنگی: ساكاها در تاریخ آذربایجان جایگاه ویژه­ای دارند و در تاریخ زبان این سرزمین تاثیر خود را نهاده­اند. امروز هنوز هم نام برخی از محل­ها همچنان مشتق از زبان سكاها باقیمانده است. از آن جمله نام سیستان، سقز، اسكیت، ساسان، اشكوزا، اشك و… از زبان سكاها مانده است. نام سام كه در شاهنامه هم آمده است از زبان سكاها مانده است. سكاها پیش از آمدن هخامنشیان به ایران در این سرزمین می­زیسته­اند. سكاها به نظر اكثریت مورخان و محققان عرصه­ی تاریخ، از كناره­های دریای اورال در آسیای میانه بدین سرزمین آمده و تا سواحل دون و دانوب در اروپا گسترده شده اند. سكاها مدت مدیدی در آذربایجان سكنی گزیده و بنای تمدن نهاده­اند. آنان حتی در سیبری طوایف كیمری را از آنجا رانده و خود جایگزین گشته اند. اشیای بدست آمده از مارتونوشا و ماگونوه نشان می­دهد كه سكاها در شمال اوكراین بوده و بین سالهای ۵۵۰ الی ۴۵۰ قبل از میلاد در این سرزمین می­زیسته­اند. تالگران عالم روس زمان اوج­گیری تمدن سكاها را در سالهای ۲۵۰ قبل از میلاد می­داند. در این زمان تمدن آنان را در كناره­های رود ولگا می­داند كه بعدها به سواحل دریای خزر منتقل گشته است. سكاها در قرنهای بعدی جای خود را به امپراتوری خزرها واگذار كرده­اند.

برخی از دانشمندان سكاها را از باستانی­ترین طوایف جهان شمرده­اند. از آن جمله تروگوس پومپئوس   Tragus Pompeiusسكاها را حتی باستانی تر از مصریان دانسته است. در كتیبه­ی اسروه سكاها با نامهایی چون ایشكوزا و شكورزا Ishkuz  یا Shukrza نامیده و از سردار معروف سكاها با نام ایشپاكادان Ishpakadan نام برده­اند. یونانیان سكاها را اسكوت می­نامیدند. اسكوت در زبان یونانی به معنی پیاله است و چون سكاها همواره پیاله همراه داشته­اند بدان نام نامیده شده­اند. نام آنان در بین هندیان جاكChaka، آشوریان ایشكوزی و پارسها بدانان سكا می­گفتند. سكاها از طرف پارسیان همان تورانیان دانسته می­شدند. حتی شاهنامه هم آنرا را با نام تورانیان نامیده است. آبایف با استناد به اوستا، سكاها را از طایفه­ی تور دانسته است. استرابن منطقه ی دویروجاDoubrudja را ساكانیه می­نامد و شمال و شمال شرق دریای سیاه را با همین نام اسم می­برد. سرزمین باستانی سكاها تیان­سان، تالاس و آلای­داغ بوده و در اطراف ایستی­گؤل می­زیسته­اند. بلینسكی در باره­ی گسترش سكاها بر روی سرزمینهای وسیع را مورد بررسی قرار داده و نقش آنان را در برپایی دولت ماد ارزشمند دانسته است. از سكاها تا ۲۰۰ ق.م نام برده شده و سپس جای آنان به خزرها داده شده است.

 رنه گروسه هم در باره­ی سكاها پژوهشهای تاریخی ارزشمندی به انجام رسانده و تاریخ آنان را در كاشغر و دیگر مناطق اثبات كرده است. گورهای دسته جمعی سكاها در سیبری نیز یافت شده است.

تاریخ سكاها از ۱۷۰۰ سال ق.م آغاز می­گردد. آنان ۸۰۰ سال ق.م در برابر آشوریان قد علم كرده و آنادولو، آذربایجان و اطراف آنرا در دست گرفته­اند. ایش پاكای Ishpakayشاه سكاها علیه آشور جنگیده و بر آنان غلبه یافته است. هرودوت با تائید منابع آشوری پارتاتوآ Partatuaیا پرتوتیش Prototkyesرا در سرزمین­های آتروپاتن – آذربایجان امروزی می­زیسته و مدنیت خود را در اطراف دریای اورمیه برپا نموده است. سكاها رابطه­ای سالم با مادها داشته و از حمایت آنان برخوردار بوده­اند. سكاها در سال ۶۳۸ ق.م علیه كیمری­ها هجوم آورده و آنان را از بین برده­اند. اما شاه آشور برای نابودی سكاها به اورارتویی­ها متوسل می­گردد. پارتاتوآ خواستگاری دختر آشور شده و آنان را علیه سكاها می­شوراند. ده سال بعد، بنا بگفته­ی هرودوت مادیش فرزند پارتاتوآ سكاها از شكست خورده است. اما هرودوت اضافه كرده و می­نویسد مادها ۲۸ سال دیگر زیر سلطه­ی سكاها بوده و آنگاه سكاها را از بین برده­اند. سكاها از این پس از این سرزمین بیرون آمده و به قفقاز رفته­اند. داریوش پادشاه هخامنشی علیه سكاها به نبرد پرداخته و بزرگترین لشكركشی تاریخ را علیه آنان بكار گرفته است! باز هم در زمان انوشیروان بود كه سكاها در آذربایجان قدرت یافته، حتی در داخل قشون ساسانی وجود داشته­اند. سكاها به آسمان، خورشید، ماه و طبیعت عبادت می­كرده و اشیای طبیعی را مقدس می­شمرده­اند.

بین زبان سكاها با زبان ماننا و ماد شباهتهای فراوان وجود داشته و زبان­شناسان بدان اعتراف كرده­اند. هوخشتره شاه ماد علیه سكاها نبردها كرده، اما به اسرای سكا همواره اعتماد می­كرده است. مادها حتی پرورش و تربیت فرزندان خود را به سكاها می­سپرده­اند. اگر بدین نوشته­ها اعتماد كنیم باید باور داشته باشیم كه سكاها در امور مربوط به تربیت و آموزش دارای آموزه­های ارزشمندی بوده­اند. مورخین به نزدیكی زبان و حتی مواد فولكلوریك بین ماد و سكاها تاكید می­كنند. استرابون نیز جزو مورخینی است كه به هماهنگی فولكلوریك و نزدیكی فرهنگ مادها و سكاها اذعان دارد. نامها و كلماتی كه از زبان سكاها در دست است می­توان در باره­ی زبان آنها به بررسی و پژوهش پرداخت. امروز اشیای بسیاری از ابزارآلات آهنی، برنزی و مفرغی از آنان در دست است كه می­توان از توسعه و پیشرفت صنایع و هنرهای سكاها سخن گفت. آثار بسیاری علاوه بر فلزات، اشیای چوبی و استخوانی نیز بدست آمده است. مناطقی كه این اشیا بدست آمده سرزمینهایی از مغولستان تا آذربایجان كشیده شده است. در میان این اشیا مجسمه­هایی از حیوانات هم موجود است. آثاری كه در سال ۱۹۴۰ در ازبكستان پیدا شد آثار هنری سكاها را بروز می­دهد.

گورهای سكاها كاسترومسكایا استانیتزا Kostromskaya Stanitza ، و كلرمس در كوبان و تپه­های ملگونوفMelgunov  در روسیه، همچنین اشیای یافته شده در تپه­های سقز نشانگر نمونه­هایی از هنرهای آذربایجان است. غلاف شمشیر پیدا شده در ملگونوف و نقشهای حك شده بر روی آن، آثاری از هنرهای تركی شناخته شده­اند. نقش و نگارهای موجود بر روی این اشیاء، نمونه­های ارزشمندی از هنرهای تركان بشمار می­آید. سكاها علاقمند شكار بوده و تاثیر فراوان آثار بازمانده از آنان از طبیعت را در خود دارد. تصاویر موجود از ماهی و حیوانات دریایی نیز نشانگر هنر تركان شمرده شده است. تصاویر آهوان نیز دارای چنین ماهیتی است.

سكاها ملتی قوی و توانمند بوده­اند كه توان خود را در تجارت و صنعت نشان داده اند. تجارت و صنعت در بین آنان رواج داشته و آهنگری، ساخت شمشیر، یراق آلات كشاورزی و حیوانات، همچنین ابزارهای جنگی جزو صنایع رایج بوده است. این ابزارها از محل زندگی سكاها پیدا شده­اند. از گورهای سكاها هم ابزار و اشیای ارزشمندی پیدا شده است. لباس آنان نیز جالب توجه بوده است. نقش و نگار روی لباس آنان نیز ارزشمند است. همچنین قالی بزرگ پازیریك نشانگر اوج هنر بافندگی و قالی در بین سكاهاست. از نقش و نگار روی قالی­های سكاها نیز می­توان به طرز پوشش و لباسهای سكاها پی برد. زنان آنان بسیار زیبا و دارای پوشش بسیار زیبا و محكم بوده است. آنان لباسی بلند و با پوشش مناسب و زیبا بوده­اند. كوزه­ی معروف ورونژ  Voronezhو كوزه­ی الكترومی  Elecrumو   كول اوبا  Kul Obaو نقشهای روی آنها، نمونه­هایی از پوشش زیبای دختران و زنان سكاهاست. علاوه بر این لباس جنگی سكاها نیز بسیار زیبا و محكم بوده است.

آثار بدست آمده از مناطق مختلف دنیا، از روسیه گرفته تا آذربایجان، نشانگر پیشرفت سكاها در كشاورزی و هنرهای مختلف بوده است. زیباترین شهر سكایی نام نئاپولیش Neapolis داشته كه در كریمه قرار دارد و در حفریات سال ۱۹۴۵ پیدا شده است. در این حفریات اشیای مفرغی بسیاری نیز بدست آمده است. گورهای فراوانی نیز در آسیای میانه متعلق به سكاهاست. آثار بدست آمده از این گورها، نشان می­دهد كه سكاها دارای هنرهای زیبایی بوده­اند و در ساخت ابزارها و وسایل زینتی نیز ماهر بوده­اند. فراموش نكنیم كه بسیاری از پژوهشگران، نام تبریز را برگرفته از نام تومروس – ملكه­ی سكایی می دانند.

 عباس ائلچین

    دوچئنت دوكتور قالیبه گولتكین

     بللیدیر كی، موختلیف دیللردن بیر-بیرینه قارشیلیقلی سؤز آلیب وئرمه نتیجه‌سینده هر هانسی بیر دیله كئچن سؤز همین دیلین قایدا-قانونلارینا اویغون شكیلده یا فونئتیك تركیبینه، یا آهنگ قانونونا و یا دیگر جهتلرینه گؤره كئچدیگی دیله اویغونلاشدیریلیر. لاكین تأسوفله قئید ائتمه‌لی‌‌ییك كی، بعضاً ائله لئكسیك واحیدلر اولور كی، اونلار باشقا دیله قبول اولوندوغو زامان فورماجا همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز اولكی سئمانتیك معناسیندان اوزاقلاشدیریلیب یئنی و عكس معنالی سؤزلره چئوریلیر. بو باخیمدان دیلده مؤوجود اولان جوغرافی آدلار خوصوصی لای تشكیل ائدیر. 

  بیر طرفدن هر هانسی بیر اراضینی ضبط ائدن ایشغالچی دؤولت همین اؤلكه‌لرین تاریخینی تحریف ائتمكله، خالقین تاریخی یادداشینی سیلمه‌یه چالیشیب، معنویاتینا ضربه وورور، دیگر طرفدن ایسه همین آدلارین علمی جهتدن اؤیره‌نیلمه‌سی‌نین قارشیسینی آلیر. بو باخیمدان ایران اراضیسینده اولان جوغرافی آدلارا خوصوصی دیقت یئتیرمك اولدوقجا واجیبدیر. بئله كی، بورادا علمی سویییه‌نین آشاغی اولماسیندان و تورك دیلی‌نین رسمی یازیلی دؤولت دیلی سویییه‌سینده دئییل، یالنیز دیالئكت شكلینده مؤوجود اولماسی، فارس دیلی‌نین هم رسمی دؤولت دیلی، هم ده دیالئكت فورماسیندا مجبوری شكیلده تورك دیلینه تطبیقی و تاثیری، حاكیم دؤولتین همین اراضیده یاشایان خالقین دیلینی سیخیشدیریب آرادان قالدیرماقلا اؤز دیلی‌نین تاثیرینی گوجلندیرمه‌سی اساس دیل فاكتی كیمی اؤزونو گؤستریر. بئله‌لیكله ده فارس دیلینه قبول ائدیلن جوغرافی آدلار صونعی شكیلده همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز كؤكوندن تامامیله اوزاقلاشمیشدیر. 

      قدیم تورك توپونیمییاسی‌نین قدیم دؤوردن موعاصیر دؤوروموزه قدر اولان تاریخی كئچید مرحله‌‌لرینه نظر سالساق، ایستر روسییا، ایستر آوروپا، ایسترسه ده شرق اؤلكه‌‌لری‌نین بیر چوخ بؤلگه‌‌لرینده تحریف ائدیلیب دییشدیریلن قدیم تورك منشالی توپونیملرین اوستونلوك تشكیل ائتدیگی‌نین شاهیدی اولوروق. بو اؤلكه‌‌لر سیراسیندا موعاصیر ایران اراضیسینده دییشدیریلیب تحریف ائدیلن قدیم تورك منشالی جوغرافی آدلار داها چوخ اوستونلوگه مالیكدیر. موختلیف دؤورلره عایید بیر چوخ قدیم و موعاصیر قایناقلار رسمی سند كیمی فیكریمیزی تصدیق ائدیر. هله پهلوی سولاله‌سی‌نین حاكیمیتی دؤوروندن بو گونه‌دك بیر چوخ تورك منشالی تاریخی جوغرافی آدلارین دییشدیریلمه‌سینه خوصوصی دیقت یئتیرن ایران دؤولتی موعین معنادا اؤز ایستگینه نایل اولسا دا تاریخی گئرچكلیكلری تام شكیلده اینكار ائده بیلمه‌ییب. بئله كی، علمی آراشدیرمالار نتیجه‌‌سینده آشكار ائدیلمیش دیل فاكتلاریندان آیدین اولور كی، بو گونه‌دك دییشدیریلمیش جوغرافی آدلارین اكثریتینی تامامیله تورك منشالی آدلار تشكیل ائدیر. 

     اون دوققوزنجو عصرین اوللرینده آذربایجان ایكی‌یه بؤلوندوكدن سونرا اونون شیمال حیصه‌سی‌نین روسییایا، جنوب حیصه‌سی‌نین ایسه ایرانین تركیبینه قاتیلماسی تدقیقاتچیلارین بعضیلرینی چاشدیردیغیندان اونلار آذربایجان خالقی‌نین ائتنوگئنئزیسی حاقیندا ساختا كونسئپسییالاردان چیخیش ائده‌رك قوزئی آذربایجاندا یاشایان اجدادلاریمیزی قافقازدیللی، جنوبدا یاشایانلاری ایسه هئچ بیر اساس اولمادان ایران‌دیللی حساب ائتمیشلر. بونونلا دا ایندیكی آذربایجان توركلری‌نین تشكولو، مسكونلاشدیغی اراضی، دیلی، مدنیتی حاقیندا غرضلی فیكیرلر یورودولموش، تاریخی حقیقتلر گیزله‌‌دیلمیش، خالقیمیزین ایلكین مسكونلاشدیغی اراضی، ائتنیك منسوبیتی، قدیم مدنیتی حقیقی علمی تدقیقاتلاردان كناردا قالمیشدیر. قایناقلاردا دیلیمیزی و تاریخیمیزی تحریف ائتمه‌یه یؤنلدیلمیش فیكیرلر آذربایجانین اراضی باخیمیندان دا پارچالانماسینا، تاریخی سند اولان میللی جوغرافی آدلاریمیزین دییشیلمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. ایلك اؤنجه شیمالا و جنوبا بؤلونموش آذربایجان اراضیسی ایستر شیمالدا، ایسترسه ده جنوبدا بو گونه قدر پارچالانماقدا و قدیم یئر-یورد آدلاری دییشیلمكده داوام ائتدیریلمكده دیر. 

  ییرمینجی عصردن، پهلوی سولاله‌سی‌نین حاكیمیتی دؤوروندن باشلایاراق  " میللی بیرلیك "  آدلی فارس شووینیست سییاستی نتیجه‌‌سینده ایراندا یاشایان بوتون غئیری-فارس خالقلار و میللتلر بوتون میللی حوقوقلاردان محروم ائدیله‌رك فارسلاشدیریلماغا یؤنلدیلمیشدیر. پهلوی رئژیمی دؤورونده بیر چوخ مسله‌‌لرله یاناشی، میللی جوغرافی آدلارین دا دییشدیریلمه‌سی جیدی بیر مسله كیمی دؤولتین قارشیسیندا دایانیردی. بو باره ده ت.ا. ایبراهیموو گئنیش معلومات وئره‌رك یازیر:  " میللی بیرلیك "  شوعاری و سییاستی ایلك واختلاردان اؤلكه‌ده فئودال پراكنده‌لیگین آرادان قالدیریلماسی و سیاسی حاكیمیتین مركزلشدیریلمه‌سی كیمی گؤروندوكده ظاهیرن ضروری بیر تدبیر ساییلیردی. لاكین تئزلیكله بو سییاست ایران خالقلاری‌نین میللی حوقوقلارمی اینكار ائدیب، اونو تام كوبود و غدار شكیلده حیاتا كئچیرمه‌یه باشلادیقدا، اؤزونون ان چیركین ماهیتینی آچیق و آیدین بوروزه وئرمیش اولدو. اللی ایلدن آرتیق پهلوی حؤكومتی‌نین سیاسی ایستیقامتینی، شووینیست دایره‌‌لرین اساس هدف و مقصدینی تشكیل ائدن  " میللی بیرلیك "  سییاستی‌نین اصل ماهیتینی گؤسترمك اوچون بورادا او دؤورون مورتجع مطبوعاتیندان تكجه بیر ژورنالین ایلك نؤمره‌سینده باش مقاله‌‌‌نین قیسا مضمونونو نومونه كیمی وئریریك.  " بیزیم طلبیمیز و ایجتیماعی ایستگیمیز ایرانین میللی بیرلیگینی تكمیللشدیرمك و اونو قوروماقدان عیبارتدیر. میللی بیرلیگی تكمیللشدیرمك اوچون بوتون اؤلكه ده فارس دیلی عومومی دیل اولمالی، لیباس، اخلاق و س. جهتدن یئرلی فرقلر آرادان قالدیریلمالیدیر. كورد، لور، قاشقای، عرب، تورك (آزربایجانلی) و توركمن بیر-بیریندن فرقلنمه‌مه‌‌لیدیر. موختلیف میللی لیباس گئیمه‌یه، موختلیف دیللرده دانیشماغا سون قویولمالیدیر. ایراندا دیل، عادت-عنعنه ، لیباس و س. جهتدن میللی بیرلیك یارانمایینجا ایرانین موستقیللیگی، اونون اراضی بوتؤولوگو تهلوكه قارشیسیندا قالاجاقدیر. اگر ایراندا ساكین اولان موختلیف طایفالاری واحید شكله سالماساق، یعنی بوتون اهالینی تام معنادا ایرانلاشدیرماساق (فارسلاشدیرماساق)، قارشیمیزدا قارانلیق گله‌جك دایانیر. چینگیز، تئیمور دؤورلری‌نین یادیگاری اولان جوغرافی آدلار فارس دیلینه چئوریلمه‌لی، اؤلكه ده بو مقصده خیدمت ائدن یئنی اینضیباطی اراضی بؤلگوسو آپاریلمالیدیر. حؤكومت ایداره‌لیگینده، قوشون داخیلینده و محكمه دایره‌‌لرینده یاد دیللرین و یاد سؤزلرین ایشله‌دیلمه‌سی دؤولت طرفیندن قاداغان اولونمالیدیر "  (ت.ا. ایبراهیموو. قاشقایلار. باكی، 1988، س.96). 

      توپونیمیك تدقیقاتلار نتیجه‌سینده الده ائدیلمیش فاكتلاردان آیدین اولور كی، پهلوی سولاله‌سی‌نین حیاتا كئچیردیگی بو شووینیست سییاست دیل، تاریخ، مدنیت و باشقا ساحه‌‌لرده اولدوغو كیمی گونئی آذربایجاندا یاشایان آذربایجان توركلری‌نین دیلینده، ائلجه ده توپونیمییاسیندا دا اؤز بؤیوك تاثیرینی گؤسترمیش و گؤسترمكده دیر. توپونیمیك تدقیقاتلاردان آیدین اولور كی، شرقی آذربایجان عومومیتله، گونئی آذربایجان اراضیسینده كی  قدیم تاریخه مالیك مؤوجود توپونیملرین اكثریتی منشا اعتیباریله اساسن تورك (آزربایجان) دیلی ایله باغلیدیر. لاكین حاضیردا جنوبی آذربایجاندا توركلرین یاشادیغی قدیم یاشاییش منطقه ، ائله‌جه ده موختلیف اوبیئكتلرین آدینی بیلدیرن توپونیملرین چوخو تاریخی پروسئسلرین نتیجه‌سی كیمی دییشیكلیگه اوغرامیش، موعین فونئتیك عوضلنمه ایله سئمانتیك معناسی تحریف ائدیلمیش، ترجومه ائدیله‌رك فارسلاشدیریلمیش و یا دیل منسوبیتینه گؤره معناسی تام آیدین اولمایان توپونیملره چئوریلمیشدیر. زامان كئچدیكجه بو جوغرافی آدلارین بعضیسی كوتلوی دیلدن چیخاراق اونودولموشسا دا بیر قیسمی خالقین یادداشیندا قورونوب ساخلانمیشدیر. بو توپونیملرین آراشدیریلماسی، تركیب كومپونئنتلری‌نین آیری-آیریلیقدا تحلیلی منشاجه اونلارین هانسی دیله مخصوص اولدوغونو آشكارا چیخارماقلا، تاریخی اینكیشاف پروسئسینده اوغرادیغی فونئتیك واریانتلارین دا برپاسینا ایمكان یارادیر. بو باخیمدان گونئی آذربایجاندا دییشدیریلمیش جوغرافی آدلاری 3 قروپدا تصنیف ائتمك اولار:

 1) فونئتیك دییشمه ایله تحریف ائدیلمیش توپونیملر؛

 2) قدیم توپونیمین یئنیسی ایله عوض اولونماسی؛

 3) ترجومه ائدیله‌رك دییشدیریلمیش توپونیملر. 

     فونئتیك دییشیكلییه اوغرامیش توپونیملرده سسین عوضلنمه‌سی نتیجه‌سینده سئمانتیك معناسی دا دییشیلیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلینمیش گونبرف، گیرینج، جیرینج، بوستان‌آباد، جامیش‌آباد، احمدآباد، دمشقیییه، ساریقیییه، اخمقیییه، كوه‌دئل، سبلان، پییام، كلانكئش، داهخارقان و باشقا بو كیمی جوغرافی آدلار تورك منشالی گونبری، گیریش، بوستاناوا، جامیشاوا، اكیناوا، گوموش‌قایا، ساری‌قایا، آخماقایا، گؤیدیل، یام، ساوالان، توفارقان توپونیملری‌نین تحریف اولونموش فورمالاریدیر. 

    حاضیردا فارس دیلینده گونبرف شكلینده ایشلنن، اصلینده ایسه سس‌دوشومو نتیجه‌سینده بیزه گلیب چاتان گونبری توپونیمی احتیمال كی، واختی ایله گونبرق گونبره و یا گونبری فورمالاریندان بیرینده اولموشدور. بو توپونیمین جوغرافی مؤوقئعیی و سئمانتیك معناسی بئله بیر فیكری سؤیله‌مه‌یه ایمكان وئریر. گون و موختلیف آنلاملار ایفاده ائدن برق // بری // بره كومپونئنتلریندن بیری اساسیندا یارانمیش گونبرق // گونبری // گونبره توپونیمی‌نین سئمانتیك معناسی هر اوچ فورمادا دیلیمیزده بیر معنادا - گون توتان، گونئیده اولان، گونشلی، گونشه دوغرو اولان یئر، عومومیتله گونئی شكلینده آچیقلانیر. لاكین سؤزون سونوندا سس‌دوشومو نتیجه‌سینده بو توپونیمین ایكینجی كومپونئنتی فارسلاشدیریلمیش گونبرف (برف فارس دیلینده قار دئمكدیر) شكلینه سالینمیشدیر. ایستر جوغرافی مؤوقئعیینه، ایسترسه ده سئمانتیك معناسینا گؤره گونبرف توپونیمی‌نین كومپونئنتلری آراسیندا اویغونسوزلوق اؤزونو گؤستریر. بو ایسه همین توپونیمین ایلكین واریانتی‌نین برپاسینا ایمكان یارادیر و تصدیق ائدیر كی، بو توپونیم گونبرف یوخ، گونبره // گونبرق // گونبری شكلینده اولموشدور. حاضیردا بو توپونیمین خالق آراسیندا گونه‌ور شكلینده ایشلنمه‌سی فاكتی اونون قدیم توركجه اولدوغونو اساسلاندیریر. 

    اوسكو شهرینه یاخین مینئرال بولاغین باشلانغیجیندا یئرلشن جوغرافی مؤوقئعیینه گؤره گیریش آدلانان كندین آدی دییشدیریلیب گیرینج // جیرینج فورماسینا دوشوب. تبریزین باغمئشه محلله‌‌‌سینده گوموش‌قایا بولاغی‌نین آدی دییشدیریلیب دمشقیییه اولوب. بوستاناوا، جامیشاوا توپونیملری‌نین موعاصیر دیلیمیزده توركجه یئر، مكان بیلدیرن ایكینجی كومپونئنتی  " آوا "  سؤزو فارسجا  " آباد "  توپوفورمانتی ایله عوضله‌نه‌رك بوستان‌آباد، جامیش‌آباد شكلینده دییشیكلیگه اوغرامیشدیر. بونلارلا یاناشی،  " آوا "  تركیبلی داها بیر توپونیم - اكیناوا جوغرافی آدی احمدآبادلا عوض اولونموشدور. 

     اونو دا قئید ائتمك لازیمدیر كی، اكیناوا جوغرافی آدی‌نین پارالئلی ائكینووا فورماسیندا توركییه‌ده ده مؤوجوددور. ا.اینانین تدقیقاتلاریندا  " آوا "  سؤزونون قدیم اوغوز طایفا باشچیلاریندان بیری‌نین آدینی بیلدیردیگی قئید اولونور:  " آلتینجی چادیرا  " آوا "  اوتوردو،اونا سول تراف كورئك كئگیمینی وئردیلر... "  (عبدولقادیر اینان.  " اورون "  و  " اولوش "  مسئله‌سی. ماقاله‌لر و اینجه‌له‌مه‌لر. آنكارا 1987، س.242). تورك دیلینده ائ-ه فونئتیك عوضلنمه‌سینی نظره آلساق گؤرریك كی، ائكینووا اكیناوا توپونیمی‌نین فونئتیك واریانتیدیر. اكیناوا توركجه (اكین و آوا) سؤزلریندن عیبارت اكین یئری و اكینچیلیكله مشغول اولان طایفا آنلامیندا آچیقلانیر. بو سئمانتیك معنا عئینی ایله جامیشاوا و بوستاناوا توپونیملرینه ده عاییددیر. بو توپونیملر ایسه همین یئرلرده اكینچیلیك و حئیواندارلیغین اینكیشافمی گؤسترمكله یاناشی، همین یئرلرین قدیم تورك طایفالارینا مخصوص اولدوغونو موعین ائدیر. بونلارلا یاناشی، گونئی آذربایجانین قربینده آوا و قیزیناوا جوغرافی آدلاری قئیده آلینمیشدیر. 

     گونئی آذربایجاندا فارسلاشدیریلمیش ائله جوغرافی آدلار واردیر كی، فورماجا فارس دیلینده ایشلنن سؤز تاثیری باغیشلاسا دا، همین توپونیملرین سئمانتیك معناسی موعینلشدیكده معلوم اولور كی، بونلار فونئتیك عوضلنمه نتیجه‌سینده معنا دییشیكلیگینه اوغرامیش تورك منشالی سؤزلر اساسیندا یارانمیش جوغرافی آدلاردیر. 

     فونئتیك عوضلنمه ایله سئمانتیك معناسی دییشدیریلیب تحریف ائدیلمیش بئله توپونیملر سیراسیندا آخماقایا (اخمقییه) و ساریقایا (ساریقییه) توپونیملرینی خوصوصی قئید ائتمك لازیمدیر. 

  آخماقایا توپونیمی‌نین  " آخما "  كومپونئنتی  " آخ "  فعلی و  " -ما "  شكیلچیسیندن عیبارت آتریبوتیو فعلی آددیر كی، (آخما) معناسی  " یوخاریدان آشاغییا دوغرو ایستیقامتی اولان "  یعنی  " آخیجی "  دئمكدیر. بو سؤزون ایكینجی كومپونئنتی  " قایا "  سؤزو ده عئینی ایله تورك منشالی سؤز اولوب ایری، بؤیوك داش آنلامیندادیر. گؤروندویو كیمی، آخماقایا  " آشاغییا دوغرو ایستیقامتله‌نن قایا "  معناسینی بیلدیریر و بو سئمانتیك معنا همین توپونیمین جوغرافی وضعیتینه ده اویغون گلیر. 

     بللیدیر كی، رنگ بیلدیرن سؤزلر توپونیملرده آیری-آیری معنا چالارلارینا مالیكدیر. موعاصیر دیلیمیزده رنگ بیلدیرن  " ساری "  سؤزو ده جوغرافی آدلارین تركیبینده موختلیف معنالاردا ایشله نیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلدیغیمیز ساری‌قایا توپونیمی‌نین تركیبینده كی   " ساری "  سؤزو  " بؤیوك، گئنیش، اوجا "  آنلامیندا آچیقلانیر. 

     گؤروندویو كیمی، آخماقایا و ساری‌قایا توپونیملری‌نین هر ایكیسی تورك منشالی سؤزلر اساسیندا یارانمیش، جوغرافی مؤوقئعیینه اویغون سئمانتیك معنا ایفاده ائدن جوغرافی آدلاردیر. لاكین تأسوفله قئید ائتمك لازیمدیر كی، ظاهیری اوخشارلیغینا گؤره هر ایكی توپونیم تحریف ائدیله‌رك اخمقیییه (اخمق // آخماق - سفئه، عاغیلسیز سؤزو اساسیندا یارانمیش آخماقخانا معناسینی وئریر) و ساریقییه (ساریق - فارسجا اوغرو سؤزوندن اولوب اوغروخانا دئمكدیر) فورماسینا سالیناراق تامامیله یئنی سئمانتیك معنا كسب ائتمیشدیر (موختصر فارسجا-روسجا-آذربایجانجا لوغت. آذرب.س‌س‌ر ائا نشریاتی، باكی، 1945، س. 183). بو شكیلده تحریف ائدیلمیش توپونیملر سیراسینا گلنكئش، گوجووار // كوجووار، كؤیدیل و بورانلی توپونیملرینی ده عایید ائتمك اولار. 

    گلنكئش توپونیمی تحریف ائدیله‌رك كلانكئش (كلان-گلن فعلی صیفت، كئش ایسه كئچ (كئچمك) فعلی‌نین دیالئكت واریانتی و چ-ش سس عوضلنمه‌سی ایله گلیب گئده‌‌‌نین كئچدیگی یئری گؤستریر)، گوجووار (گونئی آذربایجان دیالئكتلرینده كوج سؤزو توخونموش كیچیك كیلیم آنلامیندا ایشله‌نیر) كوجااباد (كوجا - هارا، آباد-یئر-مكان)، كؤیدیل كوهدئل (فارسجا كوه - داغ، دئل - اورك دئمكدیر)، بورانلی ایسه دییشدیریلیب بارانلو (فارس دیلینده باران یاغمور دئمكدیر) شكلینه سالینمیشدیر. 

    حاضیردا جنوبی آذربایجاندا مؤوجود توپونیملرین تركیبینده آذربایجان دیلی‌نین قدیم سؤزلرینه تصادوف اولونور كی، بونلارین بیر قیسمی دیلیمیزده ایشلنمیر، بیر قیسمی ایسه اؤز معناسینی دییشمیش شكیلده ایشله‌نیر. بئله سؤزلردن بیری  " دوشرگه " ،  " شهر "  آنلامی ایفاده ائدن تورك منشالی قان // كان سؤزودور. ت.حاجییئو ده  " قان "  سؤزونون فونئتیك واریانتی  " كئن " این قدیم تورك دیللرینده كند، یئر، مكان آنلاملاریندا ایشلندیگینی گؤسترمیشدیر (ت.حاجییئو. آذربایجان دیلی‌نین یازییا قدركی ایزلری حاقیندا، آف‌م، باكی، 1984، س. 30). تركیبینده قان سؤزو ایشلنن توپونیملردن بیری ده توفارقان جوغرافی آدیدیر. بو توپونیم اولجه آذرشهر، سونرالار ایسه دئهخارقان (فارسجا دِه - كند، خار // خاردن یئمك معناسیندا آچیقلانیر) ایله عوض اولونوب. توفارقان توفار (دیوار سؤزونون دیالئكت فورماسیدیر // دیوار و قان تركیبلریندن عیبارت (دیوارلی شهر) قدیم تورك منشالی توپونیمدیر. قان توپوفورمانت كیمی موعاصیر دؤورده ده بیر چوخ قدیم تورك منشالی توپونیملرین تركیبینده داشلاشیب قالاراق عئینی سئمانتیك معنانی بیلدیریر. قان // كان تركیبلی جوغرافی آدلارا افقانیستاندا (سمنقان)، ائرمنیستاندا (آغ مانقان داغ سیلسیله‌سی)، اویغورستاندا (قانسو)، شیمالی آذربایجاندا (بئیلقان)، چین قایناقلاریندا قدیم تورك اؤلكه‌سی كانقوی آدینا راست گلینسه ده، بو سؤزله باغلی یارانمیش توپونیملر داها چوخ گونئی آذربایجاندا (كولقان، بئلوكان، ازقان، آریكان، ابرغان، قولپایقان - شرقی آذربایجاندا، سوپورقان، سوركان، گیركان // كورقان، قیزیلكان، سقركان، كانیسسوت - قربی آذربایجاندا، كانیزقوزغون داغلاری - اورمییادا - توسركان و س.) قئیده آلینمیشدیر. یئر، مكان بیلدیرن قان سؤزونون دیالئكت و شیوه‌‌لریمیزده عئینی آنلامدا قورونوب ساخلانماسی فاكتی ماراقلی جهت كیمی اؤزونو گؤستریر. مثلا، خفقان-خفه - هاواسیز، قارانلیق قان ایسه یئر آنلامیندا آچیقلانیر. 

      بونلارلا یاناشی، ساوالان (سوو - سو و آلان كومپونئنتلریندن یارانیب). یام (پوچت، چاپار، مركزی)، آغ‌تؤوله و بَی‌قالا كیمی تورك منشالی جوغرافی آدلار دا تحریف ائدیله‌رك دیل منسوبیتینه گؤره معناسی آیدین اولمایان سبلان، پیام، آغتویله، پییقله فورماسینا دوشموشدور. جنوبی آذربایجاندا قدیم تورك ائتنوسلاری‌نین آدینی عكس ائتدیرن بعضی ائتنوتوپونیملر ده دییشدیریله‌رك تامامیله یئنیلری ایله عوض اولونموشدور. بئله ائتنوتوپونیملردن اولان موغان توپونیمی پارس‌آبادلا، ائ.ا. دؤورلرده قدیم تورك طایفالاری‌نین آدیندان آد آلمیش تاور داغی اوللر عئینالی // آینالی، سونرالار ایسه سورخابلا، سولدوز نغدئیله، زارباش چهاربخچله، جیغاتی چایی‌نین آدی زررین‌رودلا عوض اولونموشدور. 

     حاضیردا جنوبی آذربایجاندا مؤوجود فارس‌دیللی جوغرافی آدلارین اكثریتی تورك (ازربایجان) دیلیندن فارس دیلینه ترجومه ائدیله‌رك دییشدیریلمیش توپونیملردیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلینمیش بئله توپونیملر چوخلوق تشكیل ائدیر. ای.مردانوو و او.میرزیئوین یازدیغی كیمی ترجومه‌چیلییه آلوده‌لیك بعضاً ائله بیر وضعیته گتیریب چیخاریر كی، باشقا جوغرافی اوبیئكتین آدی ایتتیفاق و دونیا خریته‌‌لرینه دوشور، سونرالار بو آدین حقیقی آدی‌نین برپا ائدیلمه‌سی چتینلشیر و یا غئیری-مومكون اولور (ی.مردانوو. او.میرزیئو. جوغرافییا خریطه‌‌لرینده توپونیملرین تحریف و ترجومه اولونماسی حاقیندا. AOP حصر اولونموش ایكی علمی نظری كونفرانسین ماتئریاللاری. باكی، 1988، س.189). 

  تبریزده قوروچای اوزرینده سالینمیش قدیم تاریخه مالیك داش كؤرپو فارسلاشدیریلیب پولئسنگ، داها سونرالار ایسه پورسنگ اولوب. داش كؤرپو ایسه آرتیق كوتلوی دیلدن چیخاراق اونودولوب. قزوین-رشت یولو اوزرینده یئرلشن شیرین‌سو-آب‌شیرین-سویوق‌بولاق، ماهاباد، آجی‌چای-تلخ‌رود، قیزیل‌اوزن چایی-سئفیدرود، اهرده یئرلشن گؤی‌داغ-كوه‌سبز، تبریزین دوه‌چی محلله‌سی شُتربان، اورمییادا قویون كؤرپوسو پولئ گوسفند، اوچ‌گؤزلو كؤرپو-پل‌سه‌دهنه، اورمییادا گؤل‌اوستو محلله‌سی سراستخر، اوشنویییه ده ایكی‌چای-دورود، اورمییادا آجی‌سو-تلخاب، شرقی آذربایجاندا آغ‌سو-سفیدرود، اورمییانین قوشچو انزه‌‌‌لی رایونوندا ایستی‌سو-آبگرم، توپونیملری بو كیمی ترجومه‌‌لرله فارسلاشدیریلیب. مییانا یول اوستونده یئرلشن كوسالار كندی‌نین آدی دییشدیریلیب كوسسالار فورماسینا دوشوب. هشتریده قدیمدن دمیردؤین كندی‌نین آدی سونرادان دییشدیریلیب تئیموردون فورماسینا سالینیب. دون عربجه آلچاق، لیاقتسیز، یعنی تحقیر آنلامیندا ایشله نیر كی، بو دا واختی ایله بؤیوك تورك خاقانی اولان امیر تئیمورا فارسلارین موناسیبتی كیمی آلچاق تئیمور معناسینی ایفاده ائدیر. توركلره قارشی منفی موناسیبتلرینی ایفاده ائتمك واسیطه‌‌لریندن بیرینه چئوریلمیش جوغرافی آدلار سیراسیندا قدیم تورك طایفالاریندان بیری اوزلارین آدینی قورویوب ساخلایان تاریخی مینیللیكلرله اؤلچولن آروس كندی‌نین آدی فارسجا عوفونتلی، موردار یئر آنلامی ایفاده ائدن آبریز سؤزو ایله عوض ائدیلیب. 

     بیر سیرا جوغرافی آدلارین تركیبینده اولان قدیم سؤزلر بعضاً همین اراضی‌نین ساكینلری اوچون آنلاشیلماز اولور. بونا گؤره ده همین توپونیم یا بوتؤولوكده، یا دا كومپونئنتلریندن بیری موعاصیر دیله اویغونلاشدیریلیر و فونئتیك فورماسی دییشدیریلیر. بئله فونئتیك دییشیكلیگه اوغرامیش توپونیمین كومپونئنتلری آیری-آیریلیقدا موستقیل معنالی سؤزلر اولسا دا، عومومی تركیبده اونلارین معناسی بیر-بیرینه اویغون گلمیر، یعنی بو سؤزلر بیرلیكده جوغرافی آدین مضمونونو عكس ائتدیرمیر. مثلا، مرندین یاخینلیغیندا یئرلشن كوللی // كوللو Külli // Küllü كندی‌نین آدی دییشدیریلیب سونرادان كوندلج/ Kondləc اولوب. فارس دیلینده كوند - آغیر، یاواش، لج ایسه كوسمك، آجیق ائتمك آنلاملارینی وئریر. بو جوغرافی آدلارین سئمانتیك اساسی و فاكتلارین تحلیلی گؤستریر كی، همین آدلاری آلینما و غئیری-تورك منشالی حساب ائتمك اولماز. ب. بوداقووون قئید ائتدیگی كیمی، جوغرافی آدلارین دییشیلمه‌سی خالقین اؤز تاریخی كؤكلری‌نین آیری-آیری شاخه‌‌لرینی دوغراماق، اونو یاشادیغی تورپاقدان تدریجن آییرماق دئمكدیر (ب.ه. بوداقوو. آذربایجان توپونیملری تدقیقی‌نین پروبلئملری. AOP حصر اولونموش كونفرانس ماتئریاللاری. باكی، 1986، س. 101-105). 

      بو قبیل جوغرافی آدلارین یارانماسی ایران دؤولتی‌نین فارسلاشدیرما سییاستی آپارماسی ایله باغلیدیر. كؤچورمه ‌سییاستی نتیجه‌سینده باشقا میللتلرین، غئیری-توركلرین آذربایجانا یئرلشدیریلمه‌سی ده بیر چوخ توپونیملریمیزین دییشدیریلمه‌سینه اؤز تاثیرینی گؤسترمیشدیر. بو تاثیر آذربایجانین شرق حیصه‌سینه نیسبتن، داها چوخ آذربایجانین جنوب-قربینده، خوصوصیله اورمییا طرفده اؤز عكسینی گؤستریر. شرقی آذربایجاندا اولدوغو كیمی، بوراداكی بیر چوخ جوغرافی آدلار چوخ موختلیف فورمالاردا دییشدیریله‌رك فارس دیلی ایله یاناشی، باشقا آز سایلی كیچیك ائتنیك قروپلارین دا دیللرینه اویغونلاشدیریلماغا جهد ائدیلمیشدیر. لاكین بونا باخمایاراق بو ائتنیك قروپلارین دیلی‌نین لوغت تركیبی‌نین آذربایجان توركجه‌سی قدر زنگین اولماماسی بو توپونیملرین یالنیز قرامماتیك قورولوشوندا كیچیك دییشیكلیگله نتیجه‌لنمیش، سؤزون ایلكین سئمانتیك معناسی ایسه قورونوب ساخلانمیشدیر. قدیم سول // چول  sul // çul طایفالاری‌نین آدلارینی عكس ائتدیرن اشیك (ترگیورد)، خانیك (باردوستدا)، قصریك (زولاچاییندا) و باشقا بو كیمی سؤزلر آراسیندا یارانمیش قدیم تورك منشالی توپونیملر كوردجه اویغونلاشدیریلاراق سونونا - ایك شكیلچیسی آرتیریلماقلا دییشدیریلسه ده، قدیم تورك منشالی سؤز كیمی ایلكین سئمانتیك معناسینی قورویوب ساخلامیشدیر. 

     گؤروندویو كیمی، گونئی آذربایجانداكی جوغرافی آدلارین چوخو موعین سببلردن و بعضی دیل فاكتورلاریندان آسیلی اولاراق دییشمیش، نئوتوپونیملرله عوض اولونموشدور. بو توپونیملرین لئكسیك-سئمانتیك جهتدن آراشدیریلماسی دیلیمیزین تاریخی دورومونو اورتایا چیخارماقلا یاناشی، عئینی زاماندا خالقیمیزین میفیك، ایجتیماعی-فلسفی گؤروشلری‌نین آیدینلاشدیریلماسی دیالئكت و شیوه‌‌لریمیزین اؤیره‌نیلمه‌سی و بیر چوخ دیگر پروبلئملرین حلی اوچون بؤیوك ایمكانلار یارادیر و بئله بیر فاكتی اساسلاندیرماغا ایمكان وئریر كی، توركلر بو اراضی‌نین ایلكین مسكونلاشان ساكینلری اولاراق اؤز تاریخینی جوغرافی آدلاردا موعین ائده‌رك گلمه طایفالاری دا آسسیمیللییاسییایا اوغراتمیشلار. 

قایناق: «قاراپاپاقلار».-2012.- نمره:6(58).-س.36-41. 

كؤچورن: عباس ائلچین

بنام خدا

پژوهش: پرویز شاهمرسی

سرزمین‌های شمال باختری ایران در زمان پیش از تشكیل دولت‌های نیرومند، (سده‌ی پنجم پیش از میلاد) ماد نام داشته است. نخستین تمدن بزرگی كه در این سرزمین شناخته شده، تمدن مانناست. اقوام ساكن این سرزمین و به ویژه مادها كه بعدها به اینجا وارد شدند، وارث تمدن ماننا بودند. با تمدن ماننا بود كه این سرزمین و مردمش، نخستین پایه‌های زندگی اجتماعی و سیاسی را بنا نهادند. وقتی مادها تقریباً در آغاز هزاره‌ی نخست پیش از میلاد به شمال باختری ایران رسیدند، با مردمان آنجا آمیخته و از میراث فرهنگ و تمدن آنان بهره بردند. بدین ترتیب مادها تأثیری عمیق بر فرهنگ و هستی اینجا نهادند؛ به گونه‌ای كه حتی نام آنان بر این مرز و بوم قرار گرفت. [1]

مادها هنگامی كه در این سرزمین جای گرفتند، هنوز نیمه صحرا گرد بودند. [2] در نقش‌های آشوری، آنان را با موهای كوتاه (كه آن را با نوار سرخی بسته‌اند) و با ریش پیچیده و تابدار كوتاه نقش كرده‌اند. روی پیراهن‌شان یك نیم تنه پوست گوسفند بود كه برای ره سپردن در زمستان دشوار فلات به آن نیاز داشتند. آن‌ها هم چنین پای افزارهای بلند برای گذشتن از برف داشتند. سلاح آن‌ها تنها نیزه‌ی بلند و سر پناه‌شان سپرهای سبد بافته‌ی چهار گوش بود. [3] نام مادها نخستین بار در سالنامه‌های آشوری به میان آمده است و آن زمانی بود كه در سال 836 پ.م شلمانصر سوم از پادشاهان پارسوا (غرب دریاچه‌ی اورمیه) باج گرفته و به سرزمین ماد رسید.

به هر حال نام مادها بر این سرزمین سایه افكند. سرزمین ماد از ارس در شمال تا كوه الوند در جنوب امتداد داشته است. از شرق تا قزل اوزن و از غرب تا نواحی پست دریاچه‌ی اورمیه گسترده بود. [4] ماد در بزرگ‌ترین گستردگی‌اش شامل سه بخش می‌شد:

1.  ماد اول (هگمتانه) 2. ماد دوم (ری)

3. ماد سوم (جلگه‌های گود دریاچه‌ی اورمیه).

بخش شمال باختری ماد یا همان ماد سوم، آتورپاتگان نام داشت. این نام از كلمه‌ی مادی آتروپاتنون گرفته شده است. این كه معنای آتورپاتگان چیست و از كجا این واژه بر این سرزمین قرار گرفته، مورد مناقشه است. به طور كلی بیشتر نظر صاحب نظران بر محور سه نظریه است:

1-    برخی بر آنند كه نام آتورپاتگان دارای منشاء تركی است. [5]  محمد حسین بن خلف تبریزی در كتاب برهان قاطع بر این نكته تأكید دارد. [6]  این نظر بیشتر از طرف نویسندگان آذربایجانی به ویژه جمهوری آذربایجان مورد پشتیبانی بوده و برای اثبات این مسأله دلایل مختلف ذكر كرده‌اند.

2-    عده‌ی بیش‌تری از نویسندگان به ویژه دانشمندان ایرانی- یونانی، رومی و اروپایی بر آن‌اند كه نام آتورپاتگان از نام آتورپات یا آتروپات حاكم این سرزمین در زمان حمله‌ی اسكندر مقدونی گرفته شده است. [7] آتورپات در زمان پادشاهی داریوش سوم آخرین پادشاه هخامنشی، ساتراپ یا خشترپاون ماد بود. [8] در قدیمی‌ترین منابع یونانی، نام آذربایجان به گونه‌ی «آتروپاتنون» آمده است.

3-     عده‌ای از نویسندگان برآنند كه این نام با آتش ارتباط دارد.[9]

نام آذربایجان در زبان‌های مختلف به صورت‌های زیر آمده است:

در زبان پارسی باستان: آذرباداكان- آذربادكان- آذرپادكان- آدربایدژان- آذربایقان- آذربادگان- آدذربایژان.

در زبان پهلوی: آتون پادكان.

در زبان ارمنی باستان: آته پاتاقان- آتاراپاتاقان- آتر پایجان- آتربادژاتس اركیر.

در زبان یونانی باستان: آتروپاتن- آتروپاتنه.

در زبان یونانی بیزانس: آذربیگانون- آذربایگانون.

در زبان گرجی: آدار باداقان.

در زبان سریانی: آذربایغان.

در زبان عربی: آذربیجان- اذربیجان.[10]

هنگامی كه اسكندر مقدونی در آسیا ظاهر شد، با امپراتوری سست پیكر هخامنشی رو به رو شد. داریوش سوم قصد داشت تا از قلمرو خود پاسداری كند. او فرماندهی سواران پیش قراول اكتشافی را به آتورپات سپرد. در جنگ بزرگ گوئوگامل (نزدیك موصل كنونی- اول اكتبر 331 پ.م) آتورپات فرمانده هنگ مادی‌ها بود. آلبان‌ها، ساكئین‌ها و كادوسیان یعنی اقوام ساكن آن سوی رود ارس نیز زیر فرمان آتورپات بودند. با شكست داریوش سوم، آتورپات به حضور اسكندر رسید ولی از مقامش بر كنار شد. اسكندر كسی به نام اكسودات را (كه داریوش او را زندانی كرده بود) ساتراپ ماد كرد.

آتورپات كه فرمانروایی خود را از دست داده بود، تصمیم گرفت به فاتحان نزدیك شود. او دخترش را به عقد پردیكاس فرمانده سواران اسكندر درآورد و از این راه جایگاه خود را محكم كرد. اكسودات نیز انتظارات اسكندر را برآورده نكرد و در سال 328پ.م بركنار و آتورپات دوباره بر ماد حاكم شد. او تا 324پ.م كه اسكندر از لشكركشی بزرگ با هند باز می‌گشت، فرصت داشت تا موقعیت گذشته را باز یابد. به زودی اسكندر به ماد رفت و از دشت‌های مشهور نیسه كه چراگاه 50 هزار اسبان پادشاهی ایران بودند، بازدید كرد. این نشانه‌ی موفقیت آتورپات بود. اسكندر مراسم بزرگ ازدواج مقدونیان را با پارسیان در شوش برگزار كرد. او خود با دو شاهزاده‌ خانم پارسی ازدواج كرد. آتورپات در این مراسم شركت داشت. او در ردیف اشراف حاكم بر آسیا پذیرفته شد و در اولین ردیف نمایندگان نظام جدید قرار گرفت. حتی زمانی كه اسكندر به اكباتان رفت تا  خوش بگذراند، آتورپات، گروهی متشكل از صد سواركار زن را در پیشگاه او به نمایش گذارد. به گفته‌ی آریان مورخ جنگ‌های اسكندر، این زنان به لباس سواركاران مرد پوشیده بودند، اما به جای نیزه تبرزین و به جای سپر سنگین، سپر سبك داشتند. [11]

در تابستان 324پ.م كسی به نام بریاكس بر ضد مقدونیان شورید و خود را پادشاه پارس و ماد نامید. آتورپات با استفاده از نیروهای مادی، او را شكست داده و به اسارت  تحویل مقدونیان داد. آنان نیز او را در پاسارگاد كشتند. در 323پ.م اسكندر در بابل در گذشت. او قبل از مرگ، پردیكاس را به عنوان نایب السلطنه تعیین كرده و انگشتری خود را به وی سپرد. [12] مجلس مشاوره‌ای از سرداران تشكیل شد و تمامی ساتراپ‌ها به استثنای آتورپات و اكسیارت (پدر زن اسكندر) از حكمرانی بر كنار شدند.[13] تصمیم گرفته شد كه ماد بزرگ یا سفلی به مردی از تبار یونانی واگذار شود لذا پیتونی مقدونی پسر كراتوس، ساتراپ ماد بزرگ شد و ماد كوچك همچنان در دست آتورپات باقی ماند.

در سال 331 پ.م پردیكاس كه با بطلمیوس حاكم مصر اختلاف پیدا كرده بود، طی یك لشكركشی به دست سربازانش كشته شد. سرداران دوباره در تری پارادیس گرد آمده و به تقسیم مجدد استان‌ها پرداختند. سیطره‌ی پیتونی بر ماد تا دروازه‌های خزر تأیید شد ولی در عمل كسی به قلمرو آتورپات دست دراز نكرد. ماد كوچك نخستین كشور شرقی بود كه استقلال خویش را باز یافت. درایت شخصی آتورپات، موقعیت جغرافیایی و هم چنین نیروی نظامی قدرتمند قفقازی از عوامل این مسأله بود. [14]

از پایان كار آتورپات آگاهی نداریم ولی در زمان سلوكیان پولیبی مورخ یونانی، در سال‌های 20 سده‌ی پ.م از «ارتابزن» شاه آتورپاتگان نام می‌برد كه سرزمین‌های زیادی را نه تنها در جنوب بلكه شمال ارس نیز در دست داشت. برابر گزارش پولیبی، قلمرو او از دریای خزر تا ارمنستان و ایبریا گسترده بود. بدین ترتیب نام آتورپات ماندگار شد و جانشینان او به گسترش قلمرو پرداختند. پایتخت تابستانی آتورپاتگان شهر كازاكا (كانزاك) و پایتخت زمستانی آن فراسپ (تخت سلیمان كنونی) بود.

[1] . برای آگاهی از تمدن ماننا ن.ك:

- علیف، اقرار. تاریخ آتورپاتگان. ترجمه‌ی شادمان یوسف. نشر بلخ. تهران. 1378

- رواسانی، شاپور. جامعه‌ی بزرگ شرق. تهران. نشر شمع. 1370

- مشكور، جواد. نظری به تاریخ آذربایجان و آثار باستانی و جمعیت شناسی آن. تهران انجمن آثار ملی. 1349

[2] . درباره‌ی هویت نژادی مادها و آریایی‌ یا غیر آریایی بودن آن‌ها ن.ك:

- اعتماد السلطنه، محمدحسن خان. مرأت البلدان. به تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران. دانشگاه تهران. 1367. جلد 4

- كسگین، رضا. مقدمه‌ای بر تاریخ تحولات زبان تركی آذری. امیدزنجان.21 تیر 74

- آزاد، ابوالكلام. كوروش كبیر (ذوالقرنین). ترجمه‌ی ابراهیم باستانی پاریزی. تهران. نشركوروش.1371

- ضیاء‌پور، جلیل. مادها و بنیان گذاری نخستین شاهنشاهی در غرب فلات ایران. تهران. انجمن آثار ملی. 1352

[3] . اومستد، ا.ت. تاریخ شاهنشاهی هخامنشیان. ترجمه‌ی محمد مقدم. تهران. نشر امیركبیر. 2537. ص42

[4] . دیاكونف، ایگور. تاریخ ماد. ترجمه‌ی كریم كشاورز. تهران. انتشارات پیام. 2537. ص2

[5] . میرعلی سیدوف در مقاله‌ی «تشریح نام آذربایجان» می‌گوید: آذ+ ار+ بای+گان (پدر توانگر مبارك). اقرار علیف منشاء تركی كلمه‌ی آتورپاتگان را رد می‌كند. به گفته‌ی علیف، چون ما بر كنه مسأله واقف نیستیم، می‌توانیم با پیش فرض‌های خود واژه‌هایی را تجزیه و تركیب نموده و نتایج خاص از آن‌ها بگیریم در حالی كه دلایل تاریخی شاید بر علیه این نتیجه باشد. ن.ك:  علیف، اقرار. همان. ص121

[6] . در كتاب برهان قاطع، ذیل واژه‌ی آذربایجان آمده است:

«گویند وقتی كه آغوز (اغوز) آن ولایت را گرفت، صحرا و مرغزار اوجان كه یكی از محله‌های ولایت آذربایجان است، او را خوش آمد و فرمود كه هر یك از مردم او یك دامن خاك بیاورند و بریختند، پشته‌ی عظیمی به هم رسید، نام آن پشته را آذربایگان كرده و آن گاه آذربایگان را معنا می‌كند چه آذر به لغت تركی به معنی بلند است و بایگان به معنی بزرگان و محتشمان» ن.ك:

- تبریزی، محمدحسین بن خلف. برهان قاطع. مؤسسه‌ی مطبوعاتی فریدون علمی. تهران. 1344

[7] . یكی از دانشمندان شوروی به نام یامپولسكی عقیده دارد كه آتورپات لقب كاهنی بود كه بر ماد فرمان می‌راند. ولی ایگور دیاكونف نویسنده‌ی كتاب تاریخ ماد با این عقیده مخالف است.

[8] . خشتر پاون یعنی حافظ قدرت پادشاهی. ن.ك:

بریان، پیر. امپراتوری هخامنشیان. ترجمه‌ی ناهید فروغان. تهران. نشر قطره‌ و نشر فروزان.1380. ص99

- محمدحسن خان اعتمادالسلطنه درباره‌ی نام آذربایجان می‌گوید:

«آتروپاتنا: اسم قدیم مملكت آذربایجان است و آذربایجان ابتدا از مدی یعنی از بلاد جبال بود بعد جدا شد. وجه تسمیة این ولایت به این اسم آن كه در زمان دارا آخرین پادشاه كیانی شخصی آذربادنام از جانب آن پادشاه در این ولایت حكومت داشت و آذرباد را یونانیها «آتورپات» می‌گفتند و ولایت منسوب به او را آتروپاتنا ضبط كرده بعد به زبان پهلوی آن را آذربادكان گفته و اعراب آن را معرب نموده آذربایجان كرده‌اند.»

- اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران. به تصحیح میرهاشم محدث. امیركبیر. تهران. 1376. ص 48

- لازم به توضیح است كه آذربایجان جایگاه بزرگ‌ترین و مقدس‌ترین آتش ایزد افروخته به نام «‌آذرگشنسب» بود كه یكی در باكو و دیگری در شیزمراغه (تخت سلیمان امروزی) قرار داشت.

استاد ابراهیم پور داوود چنین عقیده دارد:

«نام آتروپات، نامی است كه به گستردگی در ایران باستان به كار گرفته می شد، از دو بخش در آمیخته آتر (آذر) و پات كه اسم مفعول از مصدر پا كه در اوستا و پارسی باستان به معنی نگاه داشتن و پاس داشتن و پناه دادن، بسیار به كار رفته و همین واژه است كه در پارسی، پاییدن شده است. جزء كان  كه در آتروپاتكان و آذرپادگان افزوده شده، همان است كه در بسیاری از نام های دیگر سرزمین ایران هم دیده می شود مانند گلپایگان (گلبادگان)».

[9] . یاقوت حموی در معجم البلدان می‌گوید:

«قال ابن مقفع اذربیجان مسماة بآذرباد بن ایران بن الاسود بن سام بن نوح عم و قیل آذرباذ بن بیوراسف و قیل بل اذر اسم النار بالفهلویه و بایكان معناه الحافظ و الخازن فكان معناه بیت النار او خازن النار و هذا اشبه بالحق و اجری به لان بیوت النار فی هذه الناحیة كانت كثیراً جداً»

- حموی، یاقوت. معجم البلدان. انتشارات اسدی. تهران. 1965. ص 172

شمس الدین سامی در كتاب قاموس الاعلام در ذیل واژه‌ی «آذری» می‌نویسد:

«آتش و آتش پرستلكه منسوب» ن.ك:

- سامی، شمس الدین. قاموس تركی. استانبول.  1377 ق. جلد 1

محمد طوسی در كتاب عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات می‌نویسد:

«آذربایجان – منسوب است با ملك آذرباد بن ایران بن الاسود بن سام و اردبیل برین جهت است.»

- طوسی، محمد بن محمود بن احمد. عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات. به اهتمام دكتر منوچهر ستوده. بنگاه ترجمه و نشر كتاب. 1345. تهران.

اوژن فلاندن جهانگرد اروپایی در سفرنامة خود دربارة نام آذربایجان می‌نویسد:

«آذربایجان یا زمین آتش درون. به مناسبت زلزله‌های پیاپی». ن.ك:

- سفرنامة اوژن فلاندن. ترجمة حسین نور صادقی. نشر اشراقی. تهران. 1356. ص67

سید محمد امین الخانجی در كتاب منجم العمران فی المستدرك علی معجم البلدان می‌گوید:

«كانت أی اذربیجان تسمی عندالاقدمیین اطروباطینه ...و معنی اذربیجان أو اطروباطینه أرض النار»

- الخانجی،سیدمحمدامین.كتاب منجم العمران فی المستدرك علی معجم البلدان. مصر.1907. ص148

- حاجی زین العابدین شیروانی در كتاب ریاض السیاحه (1237 ه.ق) می‌گوید:

«قدیم الزمان آنمكانرا آذرپیگان میگفتند چه آذر در لغت فرس آتش را گویند و پیگان بكاف پارسی محل و مكان را نامند یعنی آتشگاه و آتشكده چون در بدایت آتش پرستی در آنجا آتشكده چند احداث نمودند لاجرم مسمی بآذرپیگان گردید.»

- شیروانی، حاجی زین العابدین. ریاض السیاحه. به تصحیح اصغر حامد (ربانی). كتابفروشی سعدی. تهران. 1339. ص 25.

- احمدكسروی تبریزی ضمن اینكه اظهار می دارد «معنی درست این كلمه را نمی‌دانیم..»، دربررسی نام آتورپات، واژه‌ی «اتور» را همان آذر یا آتش و واژه‌ی پات را كه بعدها به صورت پاد و باد درآمد، به معنای نگهبان می‌داند. ن.ك:

- كسروی، احمد. كاروند. به كوشش یحیی ذكاء. تهران، 1356، ص 315

همچنین برای آگاهی بیشتر ن.ك:

- طالعی، محبوب. پیدایش و تحول تاریخی نام آذربایجان. مجلة وطن. تبریز. شمارة اول. 1382. ص 48

- نام این منطقه در كتاب بن دهش (خلاصه اوستا) ایـران ویچ ذكر گردیده است. در آن كتاب می خوانیم. «ایـران ویچ ناحیت آذربایجان است. ایـران ویچ (آذربایجان) بهترین سرزمین آفریده شده است. زرتشت چون دین آورد، نخست در ایـران ویچ (آذربایجان) فراز یشت، پرشیتوت و مدیوما (مدیا – ماد) از او پذیرفتند ایرانویچ یعنی آذربایجان». ن.ك:

- فرتیغ دادگی: بن دهش (خلاصه اوستا). گزارنده: مهرداد بهار. صص 28 و 152.

1.  Esmailov, Rashidbaig. Azarbaijan Tarikhi. Azarbaijan. Baku. 1993. se26

[11] . آریان معتقد است كه این زنان همان آمازون‌ها هستند كه پستان راست خود را می‌سوزاندند تا راحت‌تر تیراندازی كنند ولی دیاكونف بر آن است كه این زنان از اقوام ساورومات‌ها (سرمت‌ها) هستند كه قومی زن سالار هستند. ساورومات‌ها در ناحیه‌ی سفلای ولگا و منطقه‌ی مجاور اورال می‌زیستند. اسارت آنان به دست آتورپات نشان دهنده‌ی تسلط او بر مناطقی از قفقاز شرقی است و البته خود نشانه‌ی قدرت نمایی او پیش فاتحان مقدونی نیز تواند بود.

[12] . گریمبرگ، كارل. تاریخ بزرگ جهان. ترجمه‌ی دكتر اسماعیل دولتشاهی. جلد دوم. تهران. انتشارات یزدان. 1369.ص246

[13] . آلفرد فن گوتشمید معتقد است كه آتورپات در مجلس سرداران شركت داشته ولی اقرار علیف با نظر او مخالف است. ن.ك:

- فن گوتشمید، آلفرد. تاریخ ایران و ممالك هم جوار آن از زمان اسكندر تا انقراض اشكانیان. ترجمه‌ی كیكاوس جهانداری. تهران. انتشارات علی اكبر علمی. ص33.

مقایسه كنید با: علیف، اقرار. همان.ص 104 و همچنین ن.ك:

- كاویان پور،احمد. تاریخ عمومی آذربایجان. نشرآسیا. 1346. تهران. صص 88 و 89

[14] . استرابون (19 میلادی-63پ.م) در توضیح خود درباره‌ی ماد كوچك می‌نویسد:

«بخش دیگر ماد را آتروپتنه (atropatene) خوانند. نام این بخش از ماد به نام ساتراپ آتروپاتس atropates باز خوانده می‌شود. اوست كه نگذاشت این سرزمین هم پاره‌ای از ماد بزرگ گشته، به زیر فرمان شهریاری مقدونی‌ها درآید. این او با پادشاهان ارمنستان و سلوكوس و پس از آن‌ها پارت‌ها، با زناشویی پیوند و یگانگی به هم رسانیدند.