تركشناسی2

در باب اتیمولوژی توپونیم تبت، حسبِ اطلاع سه نظریه رایج وجود دارد؛ اولی منشأ اسم را تبتی میداند: از stod-bod به معنای"تبت مرتفع". در تبتی pö/bod اسم اصلی منطقه تبت است. نظر دوم، تبت را مأخوذ از اسم چینی tūba یا توفا tūfa میداند. كاراكتر چینی مربوطه در چینی قدیم دارای صامت انتهایی ت/t بوده. نظریة سوم، تبت را از منشأ تركی مشتق میداند: توبه/tübä یا توپه/tüpä كه فرمهای تپه و توپبا در تركی آذربایجان، واریانتهایی از آنند، به معنای تپه، كوه و محل مرتفع بوده، با الحاق پسوند ـت/-Xt (با فونكسیون تشكیل اسامی جمع یا كلكتیو در تركی قدیم و احتمالاً زبانهای آلتاییك) به شكل توپوت(tüpüt) درآمده و این اسم در كتیبه های تركی اورخون و متون اویغوری مكرراً آمده است.

بیلگه قاغان در شرح قشون كشی های خویش جهت حفظ وحدت و امنیت قوم ترك(توروك بودون)، در جبهة جنوبی كتیبة مشهور به بیلگه قاغان مینویسد:" توپوتكه(tüpütke) كیچیگ تگمه دیم[تا اندكی مانده به تبت رفتم]". باز در شرح مراسم تدفین و عزاداری(یوغ) برادرش كول تیگین، خاقانِ ترك، از هیأت تبتی یاد میكند:" توپوت قاغانتا بؤلون(Bölün) كلتی[از(طرف) خاقانِ تبت، بؤلون آمد]".

حقیقت آنكه خود را برای اظهار نظر دربارة صحّت و سقم تئوریهای فوق صالح نمیدانم. بخصوص كه این موضوع از حدود یك و نیم قرن قبل بدین سو مورد بحث و محل اختلاف محققان سینولوژیست و مطالعات بودایی و تبتی بوده است. علی ایٍ حال، اسم توپوت/توبوت از طریق تركی به فارسی و عربی راه یافته و محتملاً به دلیل بی دقتی در قرائت و ترجمة متنی فاقد حركه و غیرمشكول عربی،  به صورت tibet وارد السنة غربی و لاتین شده و مجدداً به زبانهای تركی و فارسی و عربی بازگشته است. فی الواقع از منشأ فرم "تَبّت" بی اطلاعم. آیا تحت تاثیر عبارت قرآنی "تبّت یدا ابی لهب" بوده!!؟ زیرا در فرانسه هم كه نوعاً اسامی جدید از كانال آن وارد فارسی شده، فرم و تلفظ tibet و منسوب Tibétain دارد.

الفبای تبتی(Tibetan script) یكی از خطوطی است كه در تالیف و استنساخ متون تركی قدیم مورد استفاده بوده كه البته در قیاس با حجم عظیم ادبیات تركی اویغوری، تعداد این نوع متون قلیل است. عمدة متون تركی با الفبای تبتی، ترجمة آثار بودیسم تانتریك در دورة یوآن(حكومت قوبیلای قاآن و اخلافش در چین) است.یكی از متون جالب از این نوع، باخشی اؤگدی سی(=مدحِ استاد) نام دارد كه توسط محقق فاضل محمد اؤلمز منتشر شده است[1].

حال خواننده می پرسد، ربط آذربایجان با تبت در كجاست؟ حداقل دو تبت در آذربایجان وجود دارد؛ یكی دهستانی در شهرستان بوكان/بؤكن و دیگری تبت واقع در حوالی ارومیه. تا آنجا كه سرچِ اینترنتی امكان میداد، فقط تلفظ تَبَت را برای این این نقاط یافتم. اما  پروفسور مینورسكی كه این نواحی را گشته و از نزدیك مشاهده كرده است، تلفظ tubut(tübüt?) را ضبط كرده و اشاره كرده است كه در فرهنگ جغرافیایی(رزم آرا)، اسم مزبور را با تلفظ tabat ضبط شده است. احتمالاً از همین منبع است كه لغتنامة دهخدا و منابع متأخر اسم را با فتحة (به جای ضمّه) آورده اند. مینورسكی احتمال داده است این نقاط، محل اسكان و اقامت مهاجرین تبتی باشد[2]. تبتی ها بیشتر در هیأت روحانیون بودیسم تبتی، در امپراتوری مغول و ایلخانی خدمت می كردند. در واقع بودیسم كه از طریق اویغوران در میان مغولان اشاعه یافته بود، با مناسبات خاص امپراتوری یوآن و روحانیون تبتی، جای خود را به بودیسم تبتی و بعدها لامایسم(Lamaism) داد. در جمهوری خودمختار تووا(Tuva)، در داخل فدراسیون روسیه و همجوار با مغولستان، تنها قوم بودیست ترك، به همین مذهب بودایی معتقدند. علیرغم قلع و قمع تشكیلاتِ مذهبی بودایی در مغولستان سوسیالیستی عضو بلوك شرق، هنوز هم در این جمهوری، بودیسم مذهب اصلی است. به هرحال همین اهمیت مذهبی راهبان بودایی تبت، باعث همراهی شان با مهاجرین و قشون مغول شده(البته نیروی نظامی تبتی هم در اردوی مغول وجود داشت) و لذا حضور و سكونت شان در مناطق مزبوره استبعادی ندارد. مینورسكی در تأیید نظرش، به وجود توپونیم های قوتلو و برهان در كنار در محال ارومیه و بوكان اشاره میكند. مینورسكی از یك نقشة قرن نوزدهمی یاد میكند كه برهان را برخان byrkhanضبط كرده است. بدیهی است كه بورخان/بورهان، اسم تركی(و بعدها مغولی) بوداست. قتلو/ قوتلو هم كه در اسامی تاریخی و فعلی مناطق ترك نشین، مشاهده می شود، معنای "مبارك و مقدّس" دارد. قوتلوغ بورخان، اسم و لقب شایع بودا در متون بودیستی تركی است. یك قتلغ بالیغ(=شهر مقدس) هم در جوار ساوه، در نزهة القلوب حمدالله مستوفی مضبوط است كه ظاهراً امروزه نشانی از آن باقی نیست[3].

در سال 2006 هیأتی از باستانشناسان تركیه، بقایای معبدی بودایی را در اخلاط(Ahlat) از توابع بیتلیس در شرق آناتولی كشف كردند. این نواحی از متصرفات و مناطق تحت كنترل و نفوذ ایلخانان بود. بعید نیست كه كه اسامی قوتلو/قتلو، قتلغ و قتلوآباد در كردستان و نظایر آنها اشاره به این قبیل معابد و احیاناً مراكز مقدس و مقدسات بوداییان داشته باشد.

به عنوان نكتة آخر اشاره به مطلبی كه امروزه جزء اطلاعات عمومی تلقی میشود، خالی از فایده نخواهد بود. عالیترین مقام روحانی تبت ملقب به دالای لاما(Dalai Lama) است كه اینك در تبعید(شمال هند و البته سایر نقاط جهان) به سر میبرد. لقب دالای را خواقین و قاآنهای مغول به لامای اعظم داده اند. دالای به معنای اقیانوس و بحر محیط است و دالای لاما قابل قیاس با القابی مانند بحرالعلوم و بحر زخّار در عالم اسلام است. اما دالای در مغولی مأخوذ از تالوی(taluy) در تركی قدیم است. تالوی در كتیبه های اورخون و من جمله در كتیبةكول تیگین(Kül Tigin) آمده است:"شانتونگ یازیقا تَگی سوله دیم، تالویقا كیچیگ تَگمه دیم(تا دشت شانتونگ لشكر كشیدم، چیزی به اقیانوس نمانده بود"(جبهة جنوبی كتیبه). در تركی هم تالوی دخیل از چینی است كه چند اتیمولوژی و اتیمون چینی هم برایش ذكر كرده اند. از جمله آنه ماری فون گاباین آن را از تا-لیو ta-liu میداند[4].

 

 آذربایجان خالق ناغیلی - گؤیچك فاطما 

      بیری وار ایدی، بیری یوخ ایدی، آللاهین بنده سی چوخ ایدی، بیر كیشی‌نن بیر آرواد وار ایدی. گونلرین بیرینده ایش بئله گتیردی كی، بو كیشی‌نین آروادی آزارلانیب اؤلدو. همین آرواددان فاطما آدیندا یئتیم بیر قیزی، بیر ده اوغلو قالدی. كیشی گؤردو كی، اوشاقلارا باخا بیلمه‌یه‌جك، اودو كی، آیری بیر آرواد آلدی. كیشی‌نین بو آرواددان دا بیر قیزی اولدو، آما بو یامان كیفیر قیز ایدی. بو آرواد گلن گوندن یئتیم فاطمانی گؤزو گؤتورمه‌ دی. اؤز قیزی‌نین آدینی دا فاطما قویدو. آما بو قیزینان اونون آسیمان تفاوت وار ایدی. یئتیم فاطما گؤزل گؤیچك بیر قیز، چیركین فاطما ایسه قارا كئچل ایدی. آنالیق یئتیم فاطماینان، اوغلانا گون وئریب، ایشیق وئرمیردی. اونلاری گاه سویا، گاه اودونا گؤندریردی. ائوده قاراباش كیمی ایشله‌دیردی.

     گونلرین بیرینده آرواد ایكی آیاغین بیر باشماغا دیره‌ییب ارینه دئدی: 

  - كیشی، اگر بو اوشاقلاری آپاریب آزیتماسان، سنده اوتورمویاجام. منیم بو اوشاقلاردان زهلم گئدیر، من اونلارا داها باخا بیلمیرم. 

  كیشی نه قدر یالوار-یاپیش ائله‌دی كی، آی آرواد، اینصافین اولسون، من بو بیر پارچا طوفوللری هارا آزیدیم، یازیقدیلار، گئدرلر مئشه ده قورد-قوش یییر. آروادین هیری توتموشدو، ائله نیرخ دئییب دوردو كی، اگر آزیتماسان گونونو قارا ائلییه‌جم. كیشی چوخ گؤتور-قوی ائله دی، گؤردو كی، آیری علاجی یوخدو. فاطماینان اوغلونو گؤتوروب گئتدی مئشه‌یه. اوشاقلارینی آللادیب دئدی: 

  - بالالاریم، سیز موروق، چییلك ییغا-ییغا گئدین دره‌نین دیبینه، من ده بو بیری طرفدن بیر آز اودون قیریم، آخشام‌اوستو گلیب سیزی ده گؤتوررم، گئدریك. 

  اوشاقلار آتالاری‌نین سؤزونه ایناندیلار. موروق، چییلك ییغا-ییغا لاپ مئشه‌نین سیخ یئرینه چاتدیلار. 

  سیزه كیمنن دئییم، كیشیدن. كیشی اوشاقلاری آلدادیب بو طرفدن آغلایا-آغلایا، كور-پئشیمان قاییتدی ائوه. آخشام اولدو. قارانلیق دوشدو، مئشه ده گؤز-گؤزو گؤرموردو. آیی، جاناوار، پلنگ، شیر مئشه‌یه بیر نریلتی، گورولتو، اینیلتی سالمیشدیلار كی، وهمه‌دن آدامین باغری چاتلاییردی. اوشاقلار ها گؤزله‌دیلر، دده‌لری گلیب چیخمادی. آخیردا علاجسیز قالیب بیر آغاجین باشینا چیخیب اورادا گئجله‌دیلر. صاباح تئزدن دوروب یول باشلادیلار بیر جیغیرنان گئتمه‌یه. آز گئتدیلر، اوز گئتدیلر، دره-تپه دوز گئتدیلر، گلیب بیر بولاغین باشینا چاتدیلار. فاطمانین قارداشی یامان سوسامیشدی. اؤزونو تئز وئردی بولاغین باشینا، ایسته‌دی سودان دویونجا ایچه. فاطما قویماق ایسته‌مه‌دی، ائله بیل اورگینه داممیشدی كی، بو سودا بیر شئی وار. فاطما نه قدر ائله‌دی كی، قارداشی سودان ایچمه‌سین، اولمادی. اوغلان آغزینی بولاغین گؤزونه دیره‌ییب سودان دویونجا ایچدی. او ساعات دؤنوب اولدو قارا بیر اینك، فاطما اوز-گؤزونو جیریب شیون سالدی كی، آی قارداش، سنه دئمه‌دیم‌می ایچمه، ایندی من نئینیییم، باشیما هارانین داشینی تؤكوم. 

  قارداشی دئدی: 

  - باجی، داها ایش-ایشدن كئچیب، منیمكی ده بئلیمیش، گل گئدك. آما بو سیرری نه‌باده بیر آداما دئیه سن ها! 

  فاطما اینگی ده قاباغینا سالیب آیاق لپیریینن او قدر گئتدی كی، مئشه‌دن چیخدی. بیر داغین باشینا چیخیب گؤردو كی، ائولری اوزاقدان گؤروكور. دوز گلدی ائولرینه. آرواد گؤردو كی، قیز گلدی، آما یانیندا دا بیر قارا اینك. اولجه اوز-گؤزونو تورشوتدو، قاش-قاباغینی تؤكدو، ایسته‌دی قیزی قووالاسین. سونرا فیكیرلشدی كی، اوغلان یوخدو، یقین اؤلوب-ایتیب، مئشه‌ده قالیب. قیز دا كی، بیر یاخشی اینینن گلیب. اینگی ساغیب یئیریك. بیر آزدان سونرا قیزی گئنه آزدیراریق، او دا ایتیب جهننمه واصیل اولار. كیشی ده قیزینی گؤروب بیر طرفدن سئویندی، بیر طرفدن ده اوغلونو یادینا سالیب بیكئیف اولدو. 

  آنالیق هر گون فاطمانین الینه بیر آز یون وئریب اینگی اوتارماغا گؤندرردی. فاطما آخشاما كیمی اینگی اوتاریر، آنالیغی وئردیگی یونو دا دیدیب اَییرردی. بیر گون یئنه اینگی اوتاردیغی یئرده برك یئل اسدی، یئل فاطمانین یوماغینی گؤتوروب آپاردی. فاطما،  " آ یئل بابا، یوماغیمی آپارما "  - دئیه-دئیه یویوروردو. یئل بابا یوماغی آپاریب بیر ائوین باجاسیننان ایچری سالدی. فاطما گلیب بو ائوین قاپیسینی دؤیدو. ایچریدن بدهئیبت بیر قاری چیخیب دئدی: 

  - آ بالا، نه وار، نه ایسته‌ییرسن؟ 

  فاطما دئدی: 

  - قاری ننه، یئل بابا یوماغیمی سنین باجاننان ایچری سالدی، گلمیشم كی، اونو وئره‌سن. 

  قاری دئدی: 

  - آ قیزیم، گل منیم باشیما باخ، سونرا یوماغینی وئریم. 

  فاطما راضی اولدو، ایچری گیریب گؤردو قاری‌نین ائوی زیر-زیبیلنن دولودو. اودو كی، دئدی: 

  - قاری ننه، سوپورگه‌نی وئر، ائوینی سوپوروم. 

  قاری سوپورگه‌نی وئردی. فاطما ائوی سوپوروب تر-تمیز ائله‌دی. سونرا دا باشلادی قاری‌نین باشینا باخماغا، گؤردو كی، بونون باشی دولودو ایلان، چایاننان، باخدی كی، قاری‌نین باشیندا بیتلر وار تیسباغا بویدا، بیره لر وار قورباغا بویدا. 

  قاری دئدی: 

  - آ قیزیم، دئ گؤروم سنین آنانین باشی قشنگدی، یوخسا منیم؟ منیم بیره‌لریم قشنگدی، یوخسا اونون. 

  فاطما دئدی: 

  - آی ننه، البتته، سنین باشین قشنگدی. سنین بیت، بیره‌لرین ده لاپ سرچه، بولبول كیمی شئیلردی. 

  بو سؤزلر قاری‌نین خوشونا گلدی، اودو كی، دئدی: 

  - بالا، بوردان گئدنده قاباغینا اوچ بولاق چیخاجاق، بیری‌نین سویو دوم‌آغ، سود كیمی، او بیرینینكی قاپ‌قارا شوه كیمی، بیری‌نین ده سویو قیپ-قیرمیزی لاله كیمی. آغ سودا سویونوب چیمرسن، قارا سودان دا ساچینا، قاشینا، كیرپیگینه چكرسن. قیرمیزی سودان دا یاناقلارینا، دوداقلارینا چكرسن. سونرا گئدیب قارا اینگین بیر بوینوزوننان یاغ، بیریننن ده بال امه جكسن. 

  فاطما قاری‌نین یانیندان چیخیب گلدی، یولدا گون‌چیخان طرفده قاباغینا بیر بولاق چیخدی، سویو دوم‌اغ سود كیمی، گیریب سودا چیمدی. بیر آز گئدیب گون‌باتان طرفده ده بیر بولاغا راست اولدو. بو بولاغین سویو دا قاپ‌قارا ایدی. فاطما بو سوینان باشینی یویوب، بیر آز دا قاشینا، كیرپیگینه چكدی. قیرمیزی سودان دا بیر آز یاناقلارینا، دوداقلارینا چكدی. فاطمانین گؤزللیگی بیر ایدی، ایندی اولدو مین. فاطما ائله بیر گؤزل قیز اولدو كی، هئچ میثلی-برابری اولمادی. آیا دئدی، سن چیخما، من چیخاجام، گونه دئدی، سن چیخما، من چیخاجام. یاناقلار قیپ-قیرمیزی آلما كیمی، دوداقلاری قایماق، دیشلری اینجی، گؤزو مارال گؤزو. نه دئییم، بیر باخان دئیردی بیر ده باخایدیم. 

  فاطما دوز گلیب چیخدی قارا اینگین یانینا، اونون باشینی، گؤزونو سیغاللاییب باشلادی بوینوزلارینی اممه‌یه، گؤردو كی، دوغرودان دا، اینگین بیر بوینوزوننان یاغ، بیریننن ده بال گلیر. فاطما هر گون اینگین بوینوزلارینی امیب ائله كؤكلدی كی، لاپ بالیغا دؤندو. فاطمانین آنالیغی‌نین بو ایشه هم پاخیللیغی توتدو، هم ده مات قالدی كی، گؤرن فاطما نئیله‌ییر كی، بئله كؤكه‌لیب، قشنگلشیر. اودو كی، صاباحدان اؤز كئچل قیزینی دا قوشدو فاطمانین یانینا كی، او دا ناخیرا گئدیب قشنگلشسین. 

  ایش بئله گتیردی كی، یئنه برك بیر یئل قوپدو، بو دفعه  ده یئل كئچل فاطمانین یونونو گؤتوروب آپاردی. یون گئدیب همین قاری‌نین باجاسیننان ایچری دوشدو. كئچل فاطما یونون دالینجا قاچا-قاچا گئدیب قاری‌نین ائوینه چیخدی. قاپینی دؤیوب یونونو ایسته‌دی. قاری قیزی ایچری چاغیریب دئدی: 

  - آ قیزیم، گل باشیمی بیتله، سونرا یونونو وئریم. 

  قیز قاری‌نین باشینا باخیب گؤردو كی، بیت-بیرینن دولودو.  " تفو "  ائله‌ییب گئری چكیلدی. قاری دئدی: 

  - آ قیزیم، منیم باشیم تمیزدی، یوخسا سنین آنانین؟ 

  قیز دئدی: 

  - آللاه وورموشدو سنی، باشین ایلان قورباغاینان دولودو، هلبتده آنامین باشی یاخشیدی. 

  قاری بیر آلتدان یوخاری باخیب دئدی: 

  - آ قیزیم، سن كی، بئله دئدین، آلا یونونو وئریرم، آما بوردان گئدنده قاباغینا اوچ بولاق چیخاجاق. بیری‌نین سویو قارا، بیری‌نین سویو آغ، او بیرینینكی ده قیرمیزی. سن اولجه قارا سویا گیریب چیمرسن، سونرا آغ سوینان باشینی یویوب، بیر آز دا قاشینا، كیرپیگینه، قیرمیزی سودان دا آلنینا سورترسن. سونرا دا قارا اینگین دؤشلرینی امرسن. 

  قیز قاری‌نین یانیننان چیخیب یولدا قارا سوینان چیمدی، آغ سودان قاشینا، كیرپیگینه چكدی، قیرمیزی سودان دا آلنینا سورتدو. اولدن ده بیر شئی اولمایان كئچل فاطما دؤنوب اولدو قارا قول؛ هر یئری اولدو قاپ-قارا كؤسی كیمی. بیرجه دیشلری، گؤزلری آغاریردی. كئچل فاطمانین هئچ ندن خبری یوخ ایدی. گلیب اینگین امجگینی آغزینا سالیب باشلادی سورماغا، گؤردو كی، آغزینا ایرین گلیر، تئز باشلادی اینگین او بیری ممه‌سینی اممه‌یه، گؤردو كی، بوننان دا قان گلیر. دوروب كور-پئشیمان ائولرینه گلدی. آناسی قیزینا باخان كیمی اللرینی ایكی دیزینه ووروب دئدی: 

  - بیی، باشینا گوللر، آی قیز سنه نه اولدو كی، بو گونه دوشدون؟ 

  قیز باشینا گله‌نی آناسینا سؤیله‌دی. داها ایش ایشدن كئچمیشدی. او گوننن كئچل فاطمانی آناسی ائودن هئچ یئره بوراخمادی. آما گؤیچك فاطما هر گون اینگی آپاریب اوتاریر، اؤزو ده گونو-گوننن قشنگلشیردی. آنالیق گؤردو كی، فاطما اینگی اوتارماغا آپاردیقجا یاخشیلاشیر، اودو كی، بیر گون بیر آز قورو یوخا بیشیریب پالتاری‌نین آلتیننان كوركلرینه قویدو، اری ائوه گلنده یئره ییخیلیب آرخاسی اوسته او اوزه، بو اوزه چؤروكدو. آرواد ترپندیكجه یوخالار خیرها-خیرنان قیریلیردی. آرواد اوفولدانا-اوفولدانا دئدی: 

  - آ كیشی، گؤرورسنمی نه برك آزاررامیشام. اؤلورم، منه بیر علاج. 

  كیشی دئدی: 

  - آرواد سنین درمانین ندی، دئ تاپیم؟ 

  آرواد دئدی: 

  - منیم درمانیم قارا اینگین اتیدی. اونو كسیب اتینی منه یئدیرتسن یاخشی اولاجام. 

  كیشی اولجه اینگی كسمك ایستمه‌دی، آما آرواد ال چكمه‌دی كی، چكمه‌دی. كیشی آخیردا اینگی كسدی. گؤیچك فاطما گؤردو كی، اینگی كسدیلر. قالدی معطل كی، ایندی نه یئیه‌جك، آجیننان اؤله‌جك. دوروب گئتدی همین قوجا قاری‌نین یانینا، احوالاتی اونا سؤیله‌دی. قاری دئدی: 

  - قیزیم، عئیبی یوخدو، قوی اینگی كسسیننر، سن اونون اتیننن یئمزسن، قوی اونلار یئسیننر، سونرا خلوتجه اونون بوتون سوموكلرینی توربایا ییغیب گتیررسن منیم یانیما. قورخما، قارداشین ایندی ده خوروز جیلدینه دوشه‌جك. 

  فاطما قاری‌نین یانیننان گلیب او دئدیگی كیمی ائله‌دی. اینگین اتیننن یئمه‌دی، اونسوز دا آنالیغی هئچ اونا ات وئرمه‌دی. بلی، فاطما اینگین سوموكلرینی ایریلی-خیردالی ییغیب بیر توربایا دولدوردو، خلوتجه دوز گتیردی قاری‌نین ائوینه، قاری یئكه بیر قویو قازیب سوموكلری باسدیردی اورا. اوستونو تورپاقلاییب قیزا دئدی: - بالا، قورخما، بو سوموكلردن نه ایسته‌سن او ساعات حاضیر اولاجاق. 

  قیز دوروب ائولرینه گلدی، بیر-ایكی گوننن سونرا پادشاهین بؤیوك اوغلونون تویویدو، هامینی چاغیرمیشدیلار. فاطمانین آنالیغی دا كئچل قیزینی گئییندیریب-كئچیندیریب تویا گئدیردی. گؤیچك فاطما دا آنالیغینا یالوار-یاخار ائله‌دی كی، تویا اونو دا آپارسین. آنالیغی قویمادی كی، قویمادی، دئدی: 

  - بیرجه سنین یئرین اسكیك ایدی، قاخیل اوتور یئرینده، اونسوز دا سنین پالتارین نه گزیر كی، گئیینیب گئده‌سن. 

  آنالیق بیر چاناق دارینی یئره تؤكوب، بیر بوش جام قویدو، دئدی: 

  - من گلنه كیمی بو دارینی ییغارسان چاناغا، بو جامی دا گؤز یاشیننان دولدورارسان، اگر دئدیكلریمی ائلمه‌سن، وای سنین گونونه. 

  فاطما قالدی مات-معطل كی، نئیله‌سین. آنالیغی گئدن كیمی كور-پئشیمان دابان آلیب دوز گلدی قاری‌نین یانینا، آنالیغی‌نین تاپشیردیغی ایشلری سؤیله‌دی. 

  قاری دئدی: 

  - قیزیم، قورخما، بو ایشلر منیم الیمده سو ایچیمی كیمی بیر شئیدی. 

  قاری قیزا بیر چاناق داری وئردی، بیر جام دا دوزلو شور سو. دئدی: 

  - آپار بو دارینی تؤك آنالیغی‌نین داری چاناغینا، دوزلو سویو دا تؤك جاما، ائله بیلسین كی، آغلاییبسان، گؤزونون یاشیدی. قالدی یئره تؤكولن داریلار، تویوق-جوجه‌لری بوراق قوی دارینی دننه‌ییب قورتارسیننار. 

  قاری بو سؤزلری قیزا دئیننن سونرا اونو گؤتوروب گلدی اینگین سومویونو باسدیردیغی یئره. قویونون آغزینی آچیب دئدی: 

  - ائی قارا اینك، سننن بیر قشنگ پادشاهانه لیباس، بیر ده بیر قیزیل باشماق ایسته‌ییرم كی، فاطما گئیینیب گئتسین تویا. 

  او ساعات بیر ده گؤردولر كی، بو شئیلر حاضیر اولدو. قاری قیزا بیر توربا كیشمیش، بیر توربا دا كول وئریب دئدی: 

  - قیزیم، بو پالتاری، قیزیل باشماغی گئییب، توربالاری دا گؤتوروب گئدرسن تویا، اورادا سنی آنالیغین تانیمایاجاق، تویدا سنی ده اویناداجاقلار. سن اوینایاندا جاماعاتین اوستونه كیشمیش تؤكرسن، آنالیغی‌نین اوزونه كول، سونرا تئز قاییدیب گلرسن ائوه، پالتارینی سویونوب اوتورارسان. 

  بلی، فاطما زر-زیباینان تیكیلمیش پالتاری گئییب، قیزیل باشماغی آیاغینا تاخیب دؤندو حوری-مله‌یه. گئتدی تویا، هامی بو گؤزللیكده قیزی گؤروب مات قالدی. فاطما اوینایا-اوینایا آداملارین قاباغینا گئتدیكجه هامی‌نین قوجاغینا كیشمیش تؤكوب، آنالیغی‌نین گؤزونه كول سپدی. سونرا تویدان چیخیب تله‌سیك قاییتدی ائوه. یولدا چایدان هوپپانیب كئچنده باشماغی‌نین بیر تایی آیاغیننان چیخیب دوشدو سویا. تلسدیگیننن باشماغی قویوب قاچدی. همین گون دئمه پادشاهین اوغلو اووا چیخیبمیش. قاییدان باش یولدا آتینی چایدا سولاماغا گتیردی. آت دوداغینی سویا ووروب گئری چكیلدی. پادشاهین اوغلو اَییلیب سویا باخدی، گؤردو كی، سودا بیر تای قیزیل باشماق وار، تئز چیخاردیب اؤزوینن گتیردی. بو طرفدن ده فاطما گلیب پالتارینی سویونوب گیزلندی. آنالیغی قاش-قاباقلی گلدی ائوه. فاطما دئدی: 

  - آنا، بیر آز سؤیله گؤروم تویدا نه اولدو، نه كئچدی؟ 

  آرواد دئدی: 

  - هئچ، نه اولاجاق، بیر قاراگوننونون بیری اوینایاندا هامی‌نین قاباغینا كیشمیش تؤكدو، بیزیم قاباغیمیزا كول آتدی.  

  بونلاری بوردا قویاق، گؤرك پادشاهین اوغلو باشماغی نئیله‌دی. باشماق او قدر قشنگ ایدی كی، هئچ پادشاهین خزینه‌سینده ده بئله‌سی یوخ ایدی. پادشاهین اوغلو باشماغی اؤز له‌له‌سینه وئریب دئدی: 

  - آپار بو باشماغی شهربه‌شهر، كندبه‌كند آختار، هانسی قیزین آیاغینا اولسا، گرك اونو آلام. 

  له‌له هر یئری گزدی، بوتون كندلری، شهرلری هلك-فلك ائله‌دی، باشماق هئچ كیمین آیاغینا اولمادی. آخیردا خبر آلیرلار كی، بو باشماغی آیاغینا تاخمامیش كیم قالدی، دئدیلر كی، بیرجه فاطما آدلی بیر یئتیم قیز وار، او قالیبدی. گتیریب باشماغی فاطمانین آیاغینا گئییندیردیلر، گؤردولر كی، ائله بیل باشماقچی اؤزو الیینن تیكیب، دوز قیزین آیاغینا. او ساعات گئدیب پادشاه اوغلونا خبر آپاردیلار كی، بس بئله-بئله، باشماق فیلان قیزین آیاغینا اولدو. اوغلان توی تداروكو گؤروب فاطمانی گلین گتیرمك اوچون اؤز آداملارینی گؤندردی كی، قیزین باشینی بزه‌سیننر. بو طرفدن فاطمانین آنالیغی پاخیللیغیننان آز قالدی چاتلاسین، اودو كی، فاطمانین ال-آیاغینی كندیرنن باغلاییب سالدی تندیره، اوستونو ده اؤرتدو. اؤز قیزی كئچل فاطمانی دا بزه‌ندیریب قویدو گؤیچك فاطمانین یئرینده. یئنگه‌ لر، ساغدیشلار، سولدوشلار گلدیلر كی، قیزین باشینی بزه‌ییب گلین آپارسینلار، گؤردولر كی، قیز او قیز دئییل. 

  دئدیلر: 

  - آی بالام، بو قیز نییه بئله قارالیب؟ 

  قیزین آناسی نیرخ دئییب دوردو كی، ائله بو همن گؤیچك فاطمادی، او گونون آلتیندا دوروب، گون قارالدیب. یئنگه تئز باشماغی گتیریب قیزین آیاغینا تاخدی، گؤردو یوخ، اولمادی. اؤز-اؤزونه فیكیرلشدی كی، آخی بو قیز من گؤردویوم دئییل، بونو بزه‌ییب آپارساق پادشاهین اوغلو نه دئیر؟ ائله بو فیكیردیدی كی، گؤردو كوچه دن اوشاقلار اوخویورلار: 

  گون چیخ، گون چیخ، 

  كهر آتی مین چیخ، 

  كئچل قیزی ائوده قوی، 

  ساچلی قیزی گؤتور قاچ. 

  یئنگه قیزین تئز باشینا باخیب گؤردو قیز قارت كئچلدی. تئز دوردو كی، گئدیب احوالاتی اوغلانا سؤیله‌سین. بیردن محله‌ده بیر خوروز باشلادی بانناماغا: 

  قوققولو-قو، 

  فاطما خانیم تندیرده، 

  ال-آیاغی كندیرده. 

  یئنگه گلیب تئز تندیرین آغزینی آچدی، گؤردو دوغرودان دا فاطمانین ال-آیاغینی كندیرنن باغلاییب تندیره سالیبلار. قیزی چیخاردیب گتیردیلر ائوه، یئتمیش یئردن اونا بزه‌ك-دوزك وئریب، گئییندیریب-كئچیندیریب آپاردیلار پادشاهین اوغلونا. هامی تویدا چالیر، اویناییر، شادلیق ائله ییردی كئچل فاطماینان آناسی قان آغلاییردی. 

  آرادان بیر مودت كئچننن سونرا كئچل فاطمانین آناسی دئدی: 

  - آ قیزیم، اولان-اولوب، كئچن-كئچیب، بیر دور گئت گؤر باجین نه قاییریر؟ 

  كئچل فاطما گئیینیب-كئچینیب گئتدی باجیسی‌نین یانینا، خوش-بئش اون بئشدن سونرا دئدی: 

  - آی باجی، یامان چیممك ایسته‌ییرم، دور گئدك دریا كناریندا چیمك. 

  گؤیچك فاطما باجیسی‌نین خطیرینی سیندیرماییب اؤز قیزیل تئشتینی ده گؤتوروب گئتدی دریا كنارینا. كئچل قیز دئدی: 

  - آ باجی، اوّلجه سن سویون، من سنی چیمیزدیریم، سونرادا سن منی چیمیزدیررسن. 

  فاطما سؤزه اینانیب سویوندو، دریانین قیراغیندا چیممك ایسته‌ینده كئچل فاطما اونو ایته‌له‌ییب سویون درین یئرینه سالدی. گؤیچك فاطما سودان چیخا بیلمه‌دی. كئچل قیز فاطمانین پالتارینی گئیینیب اوغلانین ائوینه گلدی. آخشام اولدو، قیز اوز-گؤزونو گیزله‌ده-گیزله ده بیر تهر گئجه نی سالدی. یاتماق واختی گلنده اوغلان گؤردو كی، فاطمانین ساچی هئچ الینه دیمیر. اودو كی، دئدی: 

  - آی فاطما، سنین ساچین هئچ گؤزومه دیمیر. 

  قیز دئدی: 

  - باشیمی یوموشام دئیین ییغیلیب بیر یئره، صاباح قورویار، گئنه اوزانار. 

  صاباح آچیلدی، اوغلان آتینا مینیب دریانین كناریینان گئدیردی، بیر ده گؤردو كی، بیر بالیقچی تورو نه قدر چكیرسه، سودان چیخاردا بیلمیر. اوغلان آتدان دوشوب بالیقچییا كؤمك ائله‌دی. بیر تهر تورو چكیب سودان چیخاردیلار. بیر ده گؤردولر كی، تورا بیر بالیق دوشوب كی، اژداها بویدا، تئز بالیغین قارنینی یاردیلار. اوغلان گؤردو كی، بوی بودو گؤیچك فاطما بالیغین قارنیندا، تئز قیزی چیخاردیب بیر شئیه بوكوب ائوه گتیردی. فاطما باشینا گلن احوالاتی تامام باشدان-آیاغا كیمی ارینه دانیشدی. اوغلان او ساعات امر ائله‌دی كی، بیر دلی قاتیر گتیرسینلر. كئچل فاطمانی قاتیرین قویروغونا باغلادیب داغدا-داشدا سوروتده‌دیلر. كئچل فاطمانین هر تیكه‌سی بیر دره ده قالدی. سونرا گؤیچك فاطماینان پادشاهین اوغلو كئیف چكیب دؤوران كئچیردیلر. 

  گؤیدن اوچ آلما دوشدو، بیری منیم، بیری سنین، بیری ده ناغیل سؤیله‌یه‌نین 

كؤچورن: عباس ائلچین