تركشناسی2

 عباس ائلچین

    دوچئنت دوكتور قالیبه گولتكین

     بللیدیر كی، موختلیف دیللردن بیر-بیرینه قارشیلیقلی سؤز آلیب وئرمه نتیجه‌سینده هر هانسی بیر دیله كئچن سؤز همین دیلین قایدا-قانونلارینا اویغون شكیلده یا فونئتیك تركیبینه، یا آهنگ قانونونا و یا دیگر جهتلرینه گؤره كئچدیگی دیله اویغونلاشدیریلیر. لاكین تأسوفله قئید ائتمه‌لی‌‌ییك كی، بعضاً ائله لئكسیك واحیدلر اولور كی، اونلار باشقا دیله قبول اولوندوغو زامان فورماجا همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز اولكی سئمانتیك معناسیندان اوزاقلاشدیریلیب یئنی و عكس معنالی سؤزلره چئوریلیر. بو باخیمدان دیلده مؤوجود اولان جوغرافی آدلار خوصوصی لای تشكیل ائدیر. 

  بیر طرفدن هر هانسی بیر اراضینی ضبط ائدن ایشغالچی دؤولت همین اؤلكه‌لرین تاریخینی تحریف ائتمكله، خالقین تاریخی یادداشینی سیلمه‌یه چالیشیب، معنویاتینا ضربه وورور، دیگر طرفدن ایسه همین آدلارین علمی جهتدن اؤیره‌نیلمه‌سی‌نین قارشیسینی آلیر. بو باخیمدان ایران اراضیسینده اولان جوغرافی آدلارا خوصوصی دیقت یئتیرمك اولدوقجا واجیبدیر. بئله كی، بورادا علمی سویییه‌نین آشاغی اولماسیندان و تورك دیلی‌نین رسمی یازیلی دؤولت دیلی سویییه‌سینده دئییل، یالنیز دیالئكت شكلینده مؤوجود اولماسی، فارس دیلی‌نین هم رسمی دؤولت دیلی، هم ده دیالئكت فورماسیندا مجبوری شكیلده تورك دیلینه تطبیقی و تاثیری، حاكیم دؤولتین همین اراضیده یاشایان خالقین دیلینی سیخیشدیریب آرادان قالدیرماقلا اؤز دیلی‌نین تاثیرینی گوجلندیرمه‌سی اساس دیل فاكتی كیمی اؤزونو گؤستریر. بئله‌لیكله ده فارس دیلینه قبول ائدیلن جوغرافی آدلار صونعی شكیلده همین دیلین فونئتیك سیستئمینه بنزه‌دیله‌رك اؤز كؤكوندن تامامیله اوزاقلاشمیشدیر. 

      قدیم تورك توپونیمییاسی‌نین قدیم دؤوردن موعاصیر دؤوروموزه قدر اولان تاریخی كئچید مرحله‌‌لرینه نظر سالساق، ایستر روسییا، ایستر آوروپا، ایسترسه ده شرق اؤلكه‌‌لری‌نین بیر چوخ بؤلگه‌‌لرینده تحریف ائدیلیب دییشدیریلن قدیم تورك منشالی توپونیملرین اوستونلوك تشكیل ائتدیگی‌نین شاهیدی اولوروق. بو اؤلكه‌‌لر سیراسیندا موعاصیر ایران اراضیسینده دییشدیریلیب تحریف ائدیلن قدیم تورك منشالی جوغرافی آدلار داها چوخ اوستونلوگه مالیكدیر. موختلیف دؤورلره عایید بیر چوخ قدیم و موعاصیر قایناقلار رسمی سند كیمی فیكریمیزی تصدیق ائدیر. هله پهلوی سولاله‌سی‌نین حاكیمیتی دؤوروندن بو گونه‌دك بیر چوخ تورك منشالی تاریخی جوغرافی آدلارین دییشدیریلمه‌سینه خوصوصی دیقت یئتیرن ایران دؤولتی موعین معنادا اؤز ایستگینه نایل اولسا دا تاریخی گئرچكلیكلری تام شكیلده اینكار ائده بیلمه‌ییب. بئله كی، علمی آراشدیرمالار نتیجه‌‌سینده آشكار ائدیلمیش دیل فاكتلاریندان آیدین اولور كی، بو گونه‌دك دییشدیریلمیش جوغرافی آدلارین اكثریتینی تامامیله تورك منشالی آدلار تشكیل ائدیر. 

     اون دوققوزنجو عصرین اوللرینده آذربایجان ایكی‌یه بؤلوندوكدن سونرا اونون شیمال حیصه‌سی‌نین روسییایا، جنوب حیصه‌سی‌نین ایسه ایرانین تركیبینه قاتیلماسی تدقیقاتچیلارین بعضیلرینی چاشدیردیغیندان اونلار آذربایجان خالقی‌نین ائتنوگئنئزیسی حاقیندا ساختا كونسئپسییالاردان چیخیش ائده‌رك قوزئی آذربایجاندا یاشایان اجدادلاریمیزی قافقازدیللی، جنوبدا یاشایانلاری ایسه هئچ بیر اساس اولمادان ایران‌دیللی حساب ائتمیشلر. بونونلا دا ایندیكی آذربایجان توركلری‌نین تشكولو، مسكونلاشدیغی اراضی، دیلی، مدنیتی حاقیندا غرضلی فیكیرلر یورودولموش، تاریخی حقیقتلر گیزله‌‌دیلمیش، خالقیمیزین ایلكین مسكونلاشدیغی اراضی، ائتنیك منسوبیتی، قدیم مدنیتی حقیقی علمی تدقیقاتلاردان كناردا قالمیشدیر. قایناقلاردا دیلیمیزی و تاریخیمیزی تحریف ائتمه‌یه یؤنلدیلمیش فیكیرلر آذربایجانین اراضی باخیمیندان دا پارچالانماسینا، تاریخی سند اولان میللی جوغرافی آدلاریمیزین دییشیلمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. ایلك اؤنجه شیمالا و جنوبا بؤلونموش آذربایجان اراضیسی ایستر شیمالدا، ایسترسه ده جنوبدا بو گونه قدر پارچالانماقدا و قدیم یئر-یورد آدلاری دییشیلمكده داوام ائتدیریلمكده دیر. 

  ییرمینجی عصردن، پهلوی سولاله‌سی‌نین حاكیمیتی دؤوروندن باشلایاراق  " میللی بیرلیك "  آدلی فارس شووینیست سییاستی نتیجه‌‌سینده ایراندا یاشایان بوتون غئیری-فارس خالقلار و میللتلر بوتون میللی حوقوقلاردان محروم ائدیله‌رك فارسلاشدیریلماغا یؤنلدیلمیشدیر. پهلوی رئژیمی دؤورونده بیر چوخ مسله‌‌لرله یاناشی، میللی جوغرافی آدلارین دا دییشدیریلمه‌سی جیدی بیر مسله كیمی دؤولتین قارشیسیندا دایانیردی. بو باره ده ت.ا. ایبراهیموو گئنیش معلومات وئره‌رك یازیر:  " میللی بیرلیك "  شوعاری و سییاستی ایلك واختلاردان اؤلكه‌ده فئودال پراكنده‌لیگین آرادان قالدیریلماسی و سیاسی حاكیمیتین مركزلشدیریلمه‌سی كیمی گؤروندوكده ظاهیرن ضروری بیر تدبیر ساییلیردی. لاكین تئزلیكله بو سییاست ایران خالقلاری‌نین میللی حوقوقلارمی اینكار ائدیب، اونو تام كوبود و غدار شكیلده حیاتا كئچیرمه‌یه باشلادیقدا، اؤزونون ان چیركین ماهیتینی آچیق و آیدین بوروزه وئرمیش اولدو. اللی ایلدن آرتیق پهلوی حؤكومتی‌نین سیاسی ایستیقامتینی، شووینیست دایره‌‌لرین اساس هدف و مقصدینی تشكیل ائدن  " میللی بیرلیك "  سییاستی‌نین اصل ماهیتینی گؤسترمك اوچون بورادا او دؤورون مورتجع مطبوعاتیندان تكجه بیر ژورنالین ایلك نؤمره‌سینده باش مقاله‌‌‌نین قیسا مضمونونو نومونه كیمی وئریریك.  " بیزیم طلبیمیز و ایجتیماعی ایستگیمیز ایرانین میللی بیرلیگینی تكمیللشدیرمك و اونو قوروماقدان عیبارتدیر. میللی بیرلیگی تكمیللشدیرمك اوچون بوتون اؤلكه ده فارس دیلی عومومی دیل اولمالی، لیباس، اخلاق و س. جهتدن یئرلی فرقلر آرادان قالدیریلمالیدیر. كورد، لور، قاشقای، عرب، تورك (آزربایجانلی) و توركمن بیر-بیریندن فرقلنمه‌مه‌‌لیدیر. موختلیف میللی لیباس گئیمه‌یه، موختلیف دیللرده دانیشماغا سون قویولمالیدیر. ایراندا دیل، عادت-عنعنه ، لیباس و س. جهتدن میللی بیرلیك یارانمایینجا ایرانین موستقیللیگی، اونون اراضی بوتؤولوگو تهلوكه قارشیسیندا قالاجاقدیر. اگر ایراندا ساكین اولان موختلیف طایفالاری واحید شكله سالماساق، یعنی بوتون اهالینی تام معنادا ایرانلاشدیرماساق (فارسلاشدیرماساق)، قارشیمیزدا قارانلیق گله‌جك دایانیر. چینگیز، تئیمور دؤورلری‌نین یادیگاری اولان جوغرافی آدلار فارس دیلینه چئوریلمه‌لی، اؤلكه ده بو مقصده خیدمت ائدن یئنی اینضیباطی اراضی بؤلگوسو آپاریلمالیدیر. حؤكومت ایداره‌لیگینده، قوشون داخیلینده و محكمه دایره‌‌لرینده یاد دیللرین و یاد سؤزلرین ایشله‌دیلمه‌سی دؤولت طرفیندن قاداغان اولونمالیدیر "  (ت.ا. ایبراهیموو. قاشقایلار. باكی، 1988، س.96). 

      توپونیمیك تدقیقاتلار نتیجه‌سینده الده ائدیلمیش فاكتلاردان آیدین اولور كی، پهلوی سولاله‌سی‌نین حیاتا كئچیردیگی بو شووینیست سییاست دیل، تاریخ، مدنیت و باشقا ساحه‌‌لرده اولدوغو كیمی گونئی آذربایجاندا یاشایان آذربایجان توركلری‌نین دیلینده، ائلجه ده توپونیمییاسیندا دا اؤز بؤیوك تاثیرینی گؤسترمیش و گؤسترمكده دیر. توپونیمیك تدقیقاتلاردان آیدین اولور كی، شرقی آذربایجان عومومیتله، گونئی آذربایجان اراضیسینده كی  قدیم تاریخه مالیك مؤوجود توپونیملرین اكثریتی منشا اعتیباریله اساسن تورك (آزربایجان) دیلی ایله باغلیدیر. لاكین حاضیردا جنوبی آذربایجاندا توركلرین یاشادیغی قدیم یاشاییش منطقه ، ائله‌جه ده موختلیف اوبیئكتلرین آدینی بیلدیرن توپونیملرین چوخو تاریخی پروسئسلرین نتیجه‌سی كیمی دییشیكلیگه اوغرامیش، موعین فونئتیك عوضلنمه ایله سئمانتیك معناسی تحریف ائدیلمیش، ترجومه ائدیله‌رك فارسلاشدیریلمیش و یا دیل منسوبیتینه گؤره معناسی تام آیدین اولمایان توپونیملره چئوریلمیشدیر. زامان كئچدیكجه بو جوغرافی آدلارین بعضیسی كوتلوی دیلدن چیخاراق اونودولموشسا دا بیر قیسمی خالقین یادداشیندا قورونوب ساخلانمیشدیر. بو توپونیملرین آراشدیریلماسی، تركیب كومپونئنتلری‌نین آیری-آیریلیقدا تحلیلی منشاجه اونلارین هانسی دیله مخصوص اولدوغونو آشكارا چیخارماقلا، تاریخی اینكیشاف پروسئسینده اوغرادیغی فونئتیك واریانتلارین دا برپاسینا ایمكان یارادیر. بو باخیمدان گونئی آذربایجاندا دییشدیریلمیش جوغرافی آدلاری 3 قروپدا تصنیف ائتمك اولار:

 1) فونئتیك دییشمه ایله تحریف ائدیلمیش توپونیملر؛

 2) قدیم توپونیمین یئنیسی ایله عوض اولونماسی؛

 3) ترجومه ائدیله‌رك دییشدیریلمیش توپونیملر. 

     فونئتیك دییشیكلییه اوغرامیش توپونیملرده سسین عوضلنمه‌سی نتیجه‌سینده سئمانتیك معناسی دا دییشیلیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلینمیش گونبرف، گیرینج، جیرینج، بوستان‌آباد، جامیش‌آباد، احمدآباد، دمشقیییه، ساریقیییه، اخمقیییه، كوه‌دئل، سبلان، پییام، كلانكئش، داهخارقان و باشقا بو كیمی جوغرافی آدلار تورك منشالی گونبری، گیریش، بوستاناوا، جامیشاوا، اكیناوا، گوموش‌قایا، ساری‌قایا، آخماقایا، گؤیدیل، یام، ساوالان، توفارقان توپونیملری‌نین تحریف اولونموش فورمالاریدیر. 

    حاضیردا فارس دیلینده گونبرف شكلینده ایشلنن، اصلینده ایسه سس‌دوشومو نتیجه‌سینده بیزه گلیب چاتان گونبری توپونیمی احتیمال كی، واختی ایله گونبرق گونبره و یا گونبری فورمالاریندان بیرینده اولموشدور. بو توپونیمین جوغرافی مؤوقئعیی و سئمانتیك معناسی بئله بیر فیكری سؤیله‌مه‌یه ایمكان وئریر. گون و موختلیف آنلاملار ایفاده ائدن برق // بری // بره كومپونئنتلریندن بیری اساسیندا یارانمیش گونبرق // گونبری // گونبره توپونیمی‌نین سئمانتیك معناسی هر اوچ فورمادا دیلیمیزده بیر معنادا - گون توتان، گونئیده اولان، گونشلی، گونشه دوغرو اولان یئر، عومومیتله گونئی شكلینده آچیقلانیر. لاكین سؤزون سونوندا سس‌دوشومو نتیجه‌سینده بو توپونیمین ایكینجی كومپونئنتی فارسلاشدیریلمیش گونبرف (برف فارس دیلینده قار دئمكدیر) شكلینه سالینمیشدیر. ایستر جوغرافی مؤوقئعیینه، ایسترسه ده سئمانتیك معناسینا گؤره گونبرف توپونیمی‌نین كومپونئنتلری آراسیندا اویغونسوزلوق اؤزونو گؤستریر. بو ایسه همین توپونیمین ایلكین واریانتی‌نین برپاسینا ایمكان یارادیر و تصدیق ائدیر كی، بو توپونیم گونبرف یوخ، گونبره // گونبرق // گونبری شكلینده اولموشدور. حاضیردا بو توپونیمین خالق آراسیندا گونه‌ور شكلینده ایشلنمه‌سی فاكتی اونون قدیم توركجه اولدوغونو اساسلاندیریر. 

    اوسكو شهرینه یاخین مینئرال بولاغین باشلانغیجیندا یئرلشن جوغرافی مؤوقئعیینه گؤره گیریش آدلانان كندین آدی دییشدیریلیب گیرینج // جیرینج فورماسینا دوشوب. تبریزین باغمئشه محلله‌‌‌سینده گوموش‌قایا بولاغی‌نین آدی دییشدیریلیب دمشقیییه اولوب. بوستاناوا، جامیشاوا توپونیملری‌نین موعاصیر دیلیمیزده توركجه یئر، مكان بیلدیرن ایكینجی كومپونئنتی  " آوا "  سؤزو فارسجا  " آباد "  توپوفورمانتی ایله عوضله‌نه‌رك بوستان‌آباد، جامیش‌آباد شكلینده دییشیكلیگه اوغرامیشدیر. بونلارلا یاناشی،  " آوا "  تركیبلی داها بیر توپونیم - اكیناوا جوغرافی آدی احمدآبادلا عوض اولونموشدور. 

     اونو دا قئید ائتمك لازیمدیر كی، اكیناوا جوغرافی آدی‌نین پارالئلی ائكینووا فورماسیندا توركییه‌ده ده مؤوجوددور. ا.اینانین تدقیقاتلاریندا  " آوا "  سؤزونون قدیم اوغوز طایفا باشچیلاریندان بیری‌نین آدینی بیلدیردیگی قئید اولونور:  " آلتینجی چادیرا  " آوا "  اوتوردو،اونا سول تراف كورئك كئگیمینی وئردیلر... "  (عبدولقادیر اینان.  " اورون "  و  " اولوش "  مسئله‌سی. ماقاله‌لر و اینجه‌له‌مه‌لر. آنكارا 1987، س.242). تورك دیلینده ائ-ه فونئتیك عوضلنمه‌سینی نظره آلساق گؤرریك كی، ائكینووا اكیناوا توپونیمی‌نین فونئتیك واریانتیدیر. اكیناوا توركجه (اكین و آوا) سؤزلریندن عیبارت اكین یئری و اكینچیلیكله مشغول اولان طایفا آنلامیندا آچیقلانیر. بو سئمانتیك معنا عئینی ایله جامیشاوا و بوستاناوا توپونیملرینه ده عاییددیر. بو توپونیملر ایسه همین یئرلرده اكینچیلیك و حئیواندارلیغین اینكیشافمی گؤسترمكله یاناشی، همین یئرلرین قدیم تورك طایفالارینا مخصوص اولدوغونو موعین ائدیر. بونلارلا یاناشی، گونئی آذربایجانین قربینده آوا و قیزیناوا جوغرافی آدلاری قئیده آلینمیشدیر. 

     گونئی آذربایجاندا فارسلاشدیریلمیش ائله جوغرافی آدلار واردیر كی، فورماجا فارس دیلینده ایشلنن سؤز تاثیری باغیشلاسا دا، همین توپونیملرین سئمانتیك معناسی موعینلشدیكده معلوم اولور كی، بونلار فونئتیك عوضلنمه نتیجه‌سینده معنا دییشیكلیگینه اوغرامیش تورك منشالی سؤزلر اساسیندا یارانمیش جوغرافی آدلاردیر. 

     فونئتیك عوضلنمه ایله سئمانتیك معناسی دییشدیریلیب تحریف ائدیلمیش بئله توپونیملر سیراسیندا آخماقایا (اخمقییه) و ساریقایا (ساریقییه) توپونیملرینی خوصوصی قئید ائتمك لازیمدیر. 

  آخماقایا توپونیمی‌نین  " آخما "  كومپونئنتی  " آخ "  فعلی و  " -ما "  شكیلچیسیندن عیبارت آتریبوتیو فعلی آددیر كی، (آخما) معناسی  " یوخاریدان آشاغییا دوغرو ایستیقامتی اولان "  یعنی  " آخیجی "  دئمكدیر. بو سؤزون ایكینجی كومپونئنتی  " قایا "  سؤزو ده عئینی ایله تورك منشالی سؤز اولوب ایری، بؤیوك داش آنلامیندادیر. گؤروندویو كیمی، آخماقایا  " آشاغییا دوغرو ایستیقامتله‌نن قایا "  معناسینی بیلدیریر و بو سئمانتیك معنا همین توپونیمین جوغرافی وضعیتینه ده اویغون گلیر. 

     بللیدیر كی، رنگ بیلدیرن سؤزلر توپونیملرده آیری-آیری معنا چالارلارینا مالیكدیر. موعاصیر دیلیمیزده رنگ بیلدیرن  " ساری "  سؤزو ده جوغرافی آدلارین تركیبینده موختلیف معنالاردا ایشله نیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلدیغیمیز ساری‌قایا توپونیمی‌نین تركیبینده كی   " ساری "  سؤزو  " بؤیوك، گئنیش، اوجا "  آنلامیندا آچیقلانیر. 

     گؤروندویو كیمی، آخماقایا و ساری‌قایا توپونیملری‌نین هر ایكیسی تورك منشالی سؤزلر اساسیندا یارانمیش، جوغرافی مؤوقئعیینه اویغون سئمانتیك معنا ایفاده ائدن جوغرافی آدلاردیر. لاكین تأسوفله قئید ائتمك لازیمدیر كی، ظاهیری اوخشارلیغینا گؤره هر ایكی توپونیم تحریف ائدیله‌رك اخمقیییه (اخمق // آخماق - سفئه، عاغیلسیز سؤزو اساسیندا یارانمیش آخماقخانا معناسینی وئریر) و ساریقییه (ساریق - فارسجا اوغرو سؤزوندن اولوب اوغروخانا دئمكدیر) فورماسینا سالیناراق تامامیله یئنی سئمانتیك معنا كسب ائتمیشدیر (موختصر فارسجا-روسجا-آذربایجانجا لوغت. آذرب.س‌س‌ر ائا نشریاتی، باكی، 1945، س. 183). بو شكیلده تحریف ائدیلمیش توپونیملر سیراسینا گلنكئش، گوجووار // كوجووار، كؤیدیل و بورانلی توپونیملرینی ده عایید ائتمك اولار. 

    گلنكئش توپونیمی تحریف ائدیله‌رك كلانكئش (كلان-گلن فعلی صیفت، كئش ایسه كئچ (كئچمك) فعلی‌نین دیالئكت واریانتی و چ-ش سس عوضلنمه‌سی ایله گلیب گئده‌‌‌نین كئچدیگی یئری گؤستریر)، گوجووار (گونئی آذربایجان دیالئكتلرینده كوج سؤزو توخونموش كیچیك كیلیم آنلامیندا ایشله‌نیر) كوجااباد (كوجا - هارا، آباد-یئر-مكان)، كؤیدیل كوهدئل (فارسجا كوه - داغ، دئل - اورك دئمكدیر)، بورانلی ایسه دییشدیریلیب بارانلو (فارس دیلینده باران یاغمور دئمكدیر) شكلینه سالینمیشدیر. 

    حاضیردا جنوبی آذربایجاندا مؤوجود توپونیملرین تركیبینده آذربایجان دیلی‌نین قدیم سؤزلرینه تصادوف اولونور كی، بونلارین بیر قیسمی دیلیمیزده ایشلنمیر، بیر قیسمی ایسه اؤز معناسینی دییشمیش شكیلده ایشله‌نیر. بئله سؤزلردن بیری  " دوشرگه " ،  " شهر "  آنلامی ایفاده ائدن تورك منشالی قان // كان سؤزودور. ت.حاجییئو ده  " قان "  سؤزونون فونئتیك واریانتی  " كئن " این قدیم تورك دیللرینده كند، یئر، مكان آنلاملاریندا ایشلندیگینی گؤسترمیشدیر (ت.حاجییئو. آذربایجان دیلی‌نین یازییا قدركی ایزلری حاقیندا، آف‌م، باكی، 1984، س. 30). تركیبینده قان سؤزو ایشلنن توپونیملردن بیری ده توفارقان جوغرافی آدیدیر. بو توپونیم اولجه آذرشهر، سونرالار ایسه دئهخارقان (فارسجا دِه - كند، خار // خاردن یئمك معناسیندا آچیقلانیر) ایله عوض اولونوب. توفارقان توفار (دیوار سؤزونون دیالئكت فورماسیدیر // دیوار و قان تركیبلریندن عیبارت (دیوارلی شهر) قدیم تورك منشالی توپونیمدیر. قان توپوفورمانت كیمی موعاصیر دؤورده ده بیر چوخ قدیم تورك منشالی توپونیملرین تركیبینده داشلاشیب قالاراق عئینی سئمانتیك معنانی بیلدیریر. قان // كان تركیبلی جوغرافی آدلارا افقانیستاندا (سمنقان)، ائرمنیستاندا (آغ مانقان داغ سیلسیله‌سی)، اویغورستاندا (قانسو)، شیمالی آذربایجاندا (بئیلقان)، چین قایناقلاریندا قدیم تورك اؤلكه‌سی كانقوی آدینا راست گلینسه ده، بو سؤزله باغلی یارانمیش توپونیملر داها چوخ گونئی آذربایجاندا (كولقان، بئلوكان، ازقان، آریكان، ابرغان، قولپایقان - شرقی آذربایجاندا، سوپورقان، سوركان، گیركان // كورقان، قیزیلكان، سقركان، كانیسسوت - قربی آذربایجاندا، كانیزقوزغون داغلاری - اورمییادا - توسركان و س.) قئیده آلینمیشدیر. یئر، مكان بیلدیرن قان سؤزونون دیالئكت و شیوه‌‌لریمیزده عئینی آنلامدا قورونوب ساخلانماسی فاكتی ماراقلی جهت كیمی اؤزونو گؤستریر. مثلا، خفقان-خفه - هاواسیز، قارانلیق قان ایسه یئر آنلامیندا آچیقلانیر. 

      بونلارلا یاناشی، ساوالان (سوو - سو و آلان كومپونئنتلریندن یارانیب). یام (پوچت، چاپار، مركزی)، آغ‌تؤوله و بَی‌قالا كیمی تورك منشالی جوغرافی آدلار دا تحریف ائدیله‌رك دیل منسوبیتینه گؤره معناسی آیدین اولمایان سبلان، پیام، آغتویله، پییقله فورماسینا دوشموشدور. جنوبی آذربایجاندا قدیم تورك ائتنوسلاری‌نین آدینی عكس ائتدیرن بعضی ائتنوتوپونیملر ده دییشدیریله‌رك تامامیله یئنیلری ایله عوض اولونموشدور. بئله ائتنوتوپونیملردن اولان موغان توپونیمی پارس‌آبادلا، ائ.ا. دؤورلرده قدیم تورك طایفالاری‌نین آدیندان آد آلمیش تاور داغی اوللر عئینالی // آینالی، سونرالار ایسه سورخابلا، سولدوز نغدئیله، زارباش چهاربخچله، جیغاتی چایی‌نین آدی زررین‌رودلا عوض اولونموشدور. 

     حاضیردا جنوبی آذربایجاندا مؤوجود فارس‌دیللی جوغرافی آدلارین اكثریتی تورك (ازربایجان) دیلیندن فارس دیلینه ترجومه ائدیله‌رك دییشدیریلمیش توپونیملردیر. گونئی آذربایجاندا قئیده آلینمیش بئله توپونیملر چوخلوق تشكیل ائدیر. ای.مردانوو و او.میرزیئوین یازدیغی كیمی ترجومه‌چیلییه آلوده‌لیك بعضاً ائله بیر وضعیته گتیریب چیخاریر كی، باشقا جوغرافی اوبیئكتین آدی ایتتیفاق و دونیا خریته‌‌لرینه دوشور، سونرالار بو آدین حقیقی آدی‌نین برپا ائدیلمه‌سی چتینلشیر و یا غئیری-مومكون اولور (ی.مردانوو. او.میرزیئو. جوغرافییا خریطه‌‌لرینده توپونیملرین تحریف و ترجومه اولونماسی حاقیندا. AOP حصر اولونموش ایكی علمی نظری كونفرانسین ماتئریاللاری. باكی، 1988، س.189). 

  تبریزده قوروچای اوزرینده سالینمیش قدیم تاریخه مالیك داش كؤرپو فارسلاشدیریلیب پولئسنگ، داها سونرالار ایسه پورسنگ اولوب. داش كؤرپو ایسه آرتیق كوتلوی دیلدن چیخاراق اونودولوب. قزوین-رشت یولو اوزرینده یئرلشن شیرین‌سو-آب‌شیرین-سویوق‌بولاق، ماهاباد، آجی‌چای-تلخ‌رود، قیزیل‌اوزن چایی-سئفیدرود، اهرده یئرلشن گؤی‌داغ-كوه‌سبز، تبریزین دوه‌چی محلله‌سی شُتربان، اورمییادا قویون كؤرپوسو پولئ گوسفند، اوچ‌گؤزلو كؤرپو-پل‌سه‌دهنه، اورمییادا گؤل‌اوستو محلله‌سی سراستخر، اوشنویییه ده ایكی‌چای-دورود، اورمییادا آجی‌سو-تلخاب، شرقی آذربایجاندا آغ‌سو-سفیدرود، اورمییانین قوشچو انزه‌‌‌لی رایونوندا ایستی‌سو-آبگرم، توپونیملری بو كیمی ترجومه‌‌لرله فارسلاشدیریلیب. مییانا یول اوستونده یئرلشن كوسالار كندی‌نین آدی دییشدیریلیب كوسسالار فورماسینا دوشوب. هشتریده قدیمدن دمیردؤین كندی‌نین آدی سونرادان دییشدیریلیب تئیموردون فورماسینا سالینیب. دون عربجه آلچاق، لیاقتسیز، یعنی تحقیر آنلامیندا ایشله نیر كی، بو دا واختی ایله بؤیوك تورك خاقانی اولان امیر تئیمورا فارسلارین موناسیبتی كیمی آلچاق تئیمور معناسینی ایفاده ائدیر. توركلره قارشی منفی موناسیبتلرینی ایفاده ائتمك واسیطه‌‌لریندن بیرینه چئوریلمیش جوغرافی آدلار سیراسیندا قدیم تورك طایفالاریندان بیری اوزلارین آدینی قورویوب ساخلایان تاریخی مینیللیكلرله اؤلچولن آروس كندی‌نین آدی فارسجا عوفونتلی، موردار یئر آنلامی ایفاده ائدن آبریز سؤزو ایله عوض ائدیلیب. 

     بیر سیرا جوغرافی آدلارین تركیبینده اولان قدیم سؤزلر بعضاً همین اراضی‌نین ساكینلری اوچون آنلاشیلماز اولور. بونا گؤره ده همین توپونیم یا بوتؤولوكده، یا دا كومپونئنتلریندن بیری موعاصیر دیله اویغونلاشدیریلیر و فونئتیك فورماسی دییشدیریلیر. بئله فونئتیك دییشیكلیگه اوغرامیش توپونیمین كومپونئنتلری آیری-آیریلیقدا موستقیل معنالی سؤزلر اولسا دا، عومومی تركیبده اونلارین معناسی بیر-بیرینه اویغون گلمیر، یعنی بو سؤزلر بیرلیكده جوغرافی آدین مضمونونو عكس ائتدیرمیر. مثلا، مرندین یاخینلیغیندا یئرلشن كوللی // كوللو Külli // Küllü كندی‌نین آدی دییشدیریلیب سونرادان كوندلج/ Kondləc اولوب. فارس دیلینده كوند - آغیر، یاواش، لج ایسه كوسمك، آجیق ائتمك آنلاملارینی وئریر. بو جوغرافی آدلارین سئمانتیك اساسی و فاكتلارین تحلیلی گؤستریر كی، همین آدلاری آلینما و غئیری-تورك منشالی حساب ائتمك اولماز. ب. بوداقووون قئید ائتدیگی كیمی، جوغرافی آدلارین دییشیلمه‌سی خالقین اؤز تاریخی كؤكلری‌نین آیری-آیری شاخه‌‌لرینی دوغراماق، اونو یاشادیغی تورپاقدان تدریجن آییرماق دئمكدیر (ب.ه. بوداقوو. آذربایجان توپونیملری تدقیقی‌نین پروبلئملری. AOP حصر اولونموش كونفرانس ماتئریاللاری. باكی، 1986، س. 101-105). 

      بو قبیل جوغرافی آدلارین یارانماسی ایران دؤولتی‌نین فارسلاشدیرما سییاستی آپارماسی ایله باغلیدیر. كؤچورمه ‌سییاستی نتیجه‌سینده باشقا میللتلرین، غئیری-توركلرین آذربایجانا یئرلشدیریلمه‌سی ده بیر چوخ توپونیملریمیزین دییشدیریلمه‌سینه اؤز تاثیرینی گؤسترمیشدیر. بو تاثیر آذربایجانین شرق حیصه‌سینه نیسبتن، داها چوخ آذربایجانین جنوب-قربینده، خوصوصیله اورمییا طرفده اؤز عكسینی گؤستریر. شرقی آذربایجاندا اولدوغو كیمی، بوراداكی بیر چوخ جوغرافی آدلار چوخ موختلیف فورمالاردا دییشدیریله‌رك فارس دیلی ایله یاناشی، باشقا آز سایلی كیچیك ائتنیك قروپلارین دا دیللرینه اویغونلاشدیریلماغا جهد ائدیلمیشدیر. لاكین بونا باخمایاراق بو ائتنیك قروپلارین دیلی‌نین لوغت تركیبی‌نین آذربایجان توركجه‌سی قدر زنگین اولماماسی بو توپونیملرین یالنیز قرامماتیك قورولوشوندا كیچیك دییشیكلیگله نتیجه‌لنمیش، سؤزون ایلكین سئمانتیك معناسی ایسه قورونوب ساخلانمیشدیر. قدیم سول // چول  sul // çul طایفالاری‌نین آدلارینی عكس ائتدیرن اشیك (ترگیورد)، خانیك (باردوستدا)، قصریك (زولاچاییندا) و باشقا بو كیمی سؤزلر آراسیندا یارانمیش قدیم تورك منشالی توپونیملر كوردجه اویغونلاشدیریلاراق سونونا - ایك شكیلچیسی آرتیریلماقلا دییشدیریلسه ده، قدیم تورك منشالی سؤز كیمی ایلكین سئمانتیك معناسینی قورویوب ساخلامیشدیر. 

     گؤروندویو كیمی، گونئی آذربایجانداكی جوغرافی آدلارین چوخو موعین سببلردن و بعضی دیل فاكتورلاریندان آسیلی اولاراق دییشمیش، نئوتوپونیملرله عوض اولونموشدور. بو توپونیملرین لئكسیك-سئمانتیك جهتدن آراشدیریلماسی دیلیمیزین تاریخی دورومونو اورتایا چیخارماقلا یاناشی، عئینی زاماندا خالقیمیزین میفیك، ایجتیماعی-فلسفی گؤروشلری‌نین آیدینلاشدیریلماسی دیالئكت و شیوه‌‌لریمیزین اؤیره‌نیلمه‌سی و بیر چوخ دیگر پروبلئملرین حلی اوچون بؤیوك ایمكانلار یارادیر و بئله بیر فاكتی اساسلاندیرماغا ایمكان وئریر كی، توركلر بو اراضی‌نین ایلكین مسكونلاشان ساكینلری اولاراق اؤز تاریخینی جوغرافی آدلاردا موعین ائده‌رك گلمه طایفالاری دا آسسیمیللییاسییایا اوغراتمیشلار. 

قایناق: «قاراپاپاقلار».-2012.- نمره:6(58).-س.36-41. 

كؤچورن: عباس ائلچین