تصاویری از آثار تاریخی شهر خوارزم (خیوه) ازبكستان یادگار خوارزمشاهیان و تركان ازبكستان
+0 به یه ن
منبع :وبلاگ زبان وادبیات تركان خراسان
قازاخ ادبیاتی‌نین تاریخی كؤكلری
+0 به یه ن
قازاخ ادبیاتی‌نین تاریخی كؤكلری
پروفئسور نیظامی تاغی‌سوی
قازاخ ادبیاتی‌نین تاریخی كؤكلری قدیمدیر. اونون ان باشلیجا خوصوصیتی شیفاهی خالق یارادیجیلیغی عنعنه‌لرینه باغلی اولماسیندادیر. بو ادبیاتین تشككول و اینكیشافیندا موهوم رولو خالق نغمه‌كارلاری – آكینلار(akın)، ژیرشی(jirşı) و ژیراولار(jırau) اویناییردیلار. قازاخلارین شیفاهی یارادیجیلیغیندا خالقین اورك چیرپینتیلاری، میللی موستقیللیك اوغروندا موباریزه، عادت-عنعنه‌لری، دوشونجه طرزی، نغمه‌لری، روایتلری، افسانه‌لری، ناغیللاری، قهرمانلیق و ائپیك پوئمالاری، آتالار سؤزو، ضرب‌المثللری عكسینی تاپیب. قازاخ فولكلوروندا سؤزون حقیقی معناسیندا نسیلدن-نسله اؤتورولن اینجیلر وار. قازاخ خالقی‌نین معنوی زنگینلیگی ایچینده «آلپامیش»، «قوبلاندی-باتیر»، «یئر-تورقین»، «قمبر» و س. كیمی یاد ائللی‌لری لعنتله‌‌ین ائپیك پوئمالار، سئوگی، دوستلوق، صادیقلیك و س. كیمی كئیفیتلری آشیلایان لیرو-ائپیك «كوزی-كورپئش» و «بایان-سلو»، «قیز-ژیبئك»، «ایمان-شولپان» و باشقا پوئمالار، «بئكئت حاقیندا داستان»، «ایساتای و مهمبت»، «اوتئگئن» و س. كیمی تاریخی پوئمالار وار.
توكنمز بولاق اولان قازاخ فولكلورو یوز ایللر عرضینده خالقین معنوی احتییاجلارینی اؤده‌مكده داوام ائدیب. اونون زنگین نؤوع و ژانرلاریندا خالق حیاتی‌نین موختلیف طرفلری عكس اولونوردو.
دؤوروموزه قازاخلارین اجدادلاری طرفیندن یارادیلمیش چوخسایلی آتالار سؤزو، ضرب‌المثللری، عیباره‌لی دئییم و دویوملاری گلیب چاتیب. قازاخ فولكلوروندا آتالار سؤزو و ضرب‌المثللر خالق حیكمتی‌نین ان موهوم ژانرلاریندان بیری كیمی مؤحكمله‌نیب. قازاخ فولكلوروندا، اونون مراسیم-معیشت پوئزییاسیندا، نغمه‌لرینده و دئییملرینده، ناغیللاریندا، تاپماجالاریندا و س. نؤوع و ژانرلاریندا قدیم دؤورون ایزلری قالیب. شیفاهی پوئتیك عنعنه‌لر قدیم دؤورون تانینمیش نغمكارلاری‌نین آدینی تاریخه حك ائدیب. مثلا، بوتون تورك خالقلاری‌نین مؤحتشم یارادیجیلیغی اولان «كیتابی-دده قورقود» ائپوسوندا قورقود نغمه‌كار و موسیقیچی، ایلك افسونچو مئلودییا و نغمه‌لرین یارادیجیسی كیمی تقدیم اولونور. باشقا سؤزله دئسك، قازاخ تورپاقلاری‌نین جوغرافی حدلرینده یارانمیش قورقود نغمه‌لری آذربایجان تورپاغیندا «كیتابی-دده قورقود»ون فورمالاشماسی ایله باشا چاتیر. شیفاهی پوئتیك یارادیجیلیق یادداشیندا بیر سیرا نغمكارلارین آتالیق، سیپار-ژیراو، نوغای فیلوسوفو حسن-قایغی و ب. آدینی ساخلاییب.
سونراكی عصرلرده، خوصوصن اون آلتی، اون یئددی، اون سككیزینجی عصرلرده قازاخ خالق یارادیجیلیغیندا پاتریارخال عنعنه‌لرین گوجو اولدوقجا بؤیوكدور. فولكلور گوندهلیك معیشت و مراسیمین دایمی ایشتیراكچیسی‌ایدی. اونون موختلیف ژانرلاری عاییله و ایجتیماعی حیاتین بوتون ساحه‌لرینه نوفوذ ائدیردی. معیشت فولكلورسوز، پوئتیك عنعنه‌لرسیز درك ائدیلمیردی. كوتلوی فولكلور، اونون گوندهلیك وضعیتی گئرچكلیكله علاقه ده ایدی: هامی پوئزییایا رغبتله یاناشیر، بعضاً نغمه قوشور، بعضاً آتالار سؤزو، آفوریزملر ایشله‌‌دیردی. ایمپروویزاسییالی متن و ایمپروویزاتورلارین سایی بیلینمیردی. اون یئددی-اون‌‌سككیزینجی عصرلر ایمپروویزاتورلاری سیراسیندا قازاخ صحراسیندا خوصوصن آكین و ژیراولار سئچیلیردی. اونلار اؤزلرینی گئنیش رئپئرتوارلی ایمپروویزاتور-نغمكارلار كیمی تصدیقله‌‌ییردیلر. دؤورون آكینلاری فولكلورلا یاخیندان تانیش اولماقلا یاناشی، هم ده نسلین، شجره‌‌نین بیلیجیسی ساییلیردیلار. اون سككیزینجی عصرده قازاخ صحراسیندا قازاخلارین منشایی ایله باغلی چوخسایلی روایت و افسانه‌لر پوپولیار ایدی. اون دوققوزنجو عصر، ییرمینجی عصرین اوللری قازاخ شیفاهی پوئزییاسیندا یئنی دؤور باشلامیشدی. شیفاهی پوئزییا ایجتیماعی حیات و معیشتده گئدن یئنی حادیثه‌لرین شاهیدینه چئوریلیردی. قازاخیستان روسییا ایمپئرییاسی طرفیندن ایستیثمار اولوندوقدان سونرا (اون دوققوزونجو عصرین 60-جی ایللری) فولكلورون مضمونو، ژانرلارین تركیبی، اونلار آراسیندا مؤوجود اولان موناسیبت و فورمالار دا دییشیكلییه معروض قالدی. اودور كی، اون دوققوزنجو عصرین اورتالاری قازاخ ادبیاتیندا هم ده یئنی بیر اینكیشاف دؤورونون باشلانغیجی كیمی نظردن كئچیریلمه‌‌لیدیر.
اون دوققوزنجو عصرین ایكینجی یاریسینا قدر قازاخلارین یازیلی ادبیاتی مؤوجود دئییلدی. بو دؤوره قدر اونلارین پوئتیك صنعتی یالنیز شیفاهی شكیلده اینكیشاف ائتمیشدی. ساوادسیزلیغین تام حاكیم اولدوغو بیر شراییطده قازاخلارین شیفاهی یارادیجیلیغی خوصوصی اهمیته مالیك اولماقلا خالق اوچون بدیعی ادبیاتی عوض ائدیردی.
قازاخ فولكلورو اؤز یارانیش و تشككولونده شیفاهی-پوئتیك یارادیجیلیق و تورك یازیلی آبیده‌لری‌نین عنعنه‌لرینه سؤیكه‌نیب. بئله مؤحتشم آبیده ماحمود كاشغاری‌نین اوچ جیلدلیك «دیوان لغات تورك» اثریدیر. بو لوغتده كاشغار تورك-اویغورلارین موكممل قرامماتیكاسی عكسینی تاپیر. بوندان باشقا قدیم تورك قبیله‌لری‌نین، قازاخلارین سلفلری‌نین فولكلور نومونه‌لری هم ده قیپچاق (كومان) آبیده‌‌سی اولان «كودئكس كومانیكوس» دا یاشاماقدادیر. بوتون بونلارلا یاناشی قازاخ ادبیاتی تاریخی‌نین ان مؤحتشم دؤورو اون دوققوزنجو عصر حئساب اولونور. محض بو دؤورده قازاخ فولكلورو ان موكممل سویییه‌سینه گلیب چاتیر. بو دؤورده فورمالاشان یازیلی ادبیات هم ده آكین پوئزییاسی‌نین اینكیشافینا گوجلو تكان وئردی. قازاخ خالقی‌نین معنوی حیاتیندا آكینلار موهوم رول اویناییردیلار. ویرتووز صنعتكارلیق، حاضیرجاوابلیق، بیلیك و باجاریق نوماییش ائتدیرمكله، ایفا ائتدیكلری نغمه-آیتیسلارلا یوكسك نومونه‌لی موسیقی اثرلری یارادیردیلار. اون دوققوزنجو عصرده دؤولت باباتایئو (1802-1872)، شورتانبای كانایئو (1818-1881)، بیرژان-سالا (1834-1897)، آخان-جئرئ (1843-1906) و بو كیمی تانینمیش آكینلار یازیب-یارادیبلار. اونلارین ایفا ائتدیكلری اثرلرده قازاخ جمعیتینده گئدن پروسئسلر عكس اولونور، داها قلوبال پروبلئملرین كؤكونه نظر سالینیر، اكثر حاللاردا كئچمیش ترننوم اولونور، یاشادیقلاری چاغا بیرمعنالی موناسیبت ایفاده اولونموردو.
آكین یارادیجیلیغیندان صؤحبت دوشموشكن، بؤیوك قازاخ آكینی جامبول جابایئودن (1846-1945) دانیشماغا احتییاج وار. جامبول جابایئو آبای كونانبایئوین همیاشیدیدیر. دئمك اولار، دوز بیر عصر عؤمور سوروب. كاسیب قازاخ عاییله‌سینده، كؤچ زامانی جامبول داغی‌نین اتكلرینده دونیایا گلیب. اونون آدی دا بو داغین شرفینه بئله آدلاندیریلیب. بو حاقدا جامبول «منیم حیاتیم» پوئماسیندا معلومات وئریر. ائركن یاشلاریندان شعئیر قوشماغا باشلاییب. ائركن شعئیرلرینده او، گئنیش سوسیال عومومیلشدیرمه‌لر ائده بیلمه‌یه مووففق اولوب. اثرلرینده تاریخی شخصیتلرین فعالیتینه قییمتینی پراكنده خالق رئالیزمی مؤوقئعییندن وئرمه‌‌یه چالیشیب، خالقی اونا ظولم ائدنلره قارشی موباریزه‌یه سسله‌ییب. بونونلا بئله دوشونمك اولماز كی، جامبول سوسیال-فلسفی روحلو شعئیرلرینی لاپ ائله اولجه‌دن یوكسك سویییه ده یازیب. اؤز دؤورونون آكینلاری ایله پوئتیك یاریشا گیرن جامبول رقیبلری كیمی طایفا تصوورلریندن چیخیش ائدیب. یاریشما، دئییشمه تیپلی شعئیرلرینده او، اؤز طایفاسی‌نین وار-دؤولتینی و گوجونو ترننوم ائدیر، اونون وار-دؤولتینی دیگر دوشمن طایفالاردان 1902-جی ایلده دوسمهمبت آدلی آكین-موللا ایله دئییشمه‌ده جامبول اونون كیمیلرین ایستیثمارچی قوووه‌لره خیدمت ائتدیگینی قئید ائدیر و بیلدیریر كی، خالق یومروق كیمی بیرلشدیكده دوسمهمبت كیمیلرین اونو ایستیثمار ائتمه‌سینه سون قویولاجاق. او دؤورون فئودال طایفا باشچیلاری‌نین طرفداری اولان مشهور گولممبتله دئییشمه‌سینده ده جامبول اصیل دئموكرات كیمی موباریزه آپاریر. گولممبتله آیتیسلاردا بؤیوك آكین اؤزونون حقیقتن ده خالق نغمكاری اولدوغونو بیلدیریر. جامبول بوتون یارادیجیلیغی ایله چاریزمه قارشی چیخیش ائدیردی. 1913-جو ایلده بوتون قزا حاكیمیتلرینده وئرنی شهرینه (ایندیكی آلما-آتا) تانینمیش آكینلاری رومانوولار عاییله‌سی‌نین 300 ایللیك تاریخی شرفینه نغمه قوشماغا دعوت ائدركن جامبول ایمتیناع ائتمیش، عوضینده 1916-جی ایلده قازاخلارین آرخا جبهه‌ده عذابلی ایشلره جلب ائدیلمه‌سی ایله باغلی عوصیاندا ایشتیراك ائده‌رك «قارا فرمان» نغمه‌سینی یازمیشدی. بو نغمه‌ده آكین چار فرمانی‌نین غدارلیغینی، بَیلرین فورصتدن ایستیفاده ائتمه داورانیشلارینی تنقید ائتمیشدی. گؤروندویو كیمی، جامبول یارادیجیلیغی خالق حیاتی ایله سیخ باغلی ایدی. خالق اونو اوركدن سئویردی. جامبول یارادیجیلیغی دایم اؤلكه نین ایجتیماعی و معنوی دیقتی مركزینده دوروردو. 1938-جی ایلده جامبولون یارادیجی فعالیتی‌نین 75-جی ایلدؤنومونه دایر یوبیلئی شنلیكلری كئچیریلدی. اونا دونیانین موختلیف گوشه‌لریندن تبریك تئلئقراملاری گلیردی. اونلارین سیراسیندا فرانسیز یازیچیسی رومئن روللان، بئلوروس یازیچیسی یانكا كوپالا و باشقالاری‌نین آكین حاقیندا سؤزلری داها آلوولو ایدی. ییرمینجی عصرین 30-40-جی ایللرینده شاعیرین یارادیجیلیغی داها دا اینكیشاف ائدیر، پوخته‌لشیردی. بو دؤورلرده قلمه آلدیغی «منیم وطنیم»، «سئوینج نغمه‌سی»، «اوتئگئن-باتیر»، «سورانشی-باتیر» و دیگر اثرلری لیریك-ائپیك پلاندا قلمه آلینماقلا میفولوژی، افسانوی و رئالیست پلاندا اوبرازلی شكیلده تصویرلره اوستونلوك وئریله‌رك اولانلارا قارشی قویور. جامبول یارادیجیلیغینا او دؤورون بؤیوك آكینی سویوم بَیین تاثیری بؤیوك اولوب. جامبول سویومبی آكی‌نین شاگیردی اولدوقدان سونرا اونون شؤهرتی بوتون قازاخ صحرالارینا یاییلیر. تئزلیكله بؤیوك آد-سان صاحیبی اولان جامبول سویومبیله گؤروشور و اونا اوغورلاری حاقیندا دانیشیر. سویومبی ایسه اونا آشاغیداكیلاری بیلدیریر: «سن دیگرلری‌نین مئلودییاسینا اویورسان. بو، پیسدیر. بؤیوك آكین اؤز سسینه مالیك اولمالی، یئری اؤز آرشینی ایله اؤلچمه‌لیدیر. هر بیر سؤزون خنجر كیمی كسمه‌لیدیر. هئچ واخت ریاكارلیق ائتمه. سؤزو سویو كهریزدن چیخاران كیمی اؤز اورگیندن چیخار». تدقیقاتچیلارین فیكرینجه، جامبول موعلیمی‌نین دئدیكلریندن لازیمی نتیجه چیخارمیش و اونو بو موهوم مصلحتلرینه دایم عمل ائتمه‌یه چالیشمیشدی. 30 یاشلارینا یاخین جامبول اؤز ایدئیا مؤوقئعیینه مالیك اولموشدو. بو دؤورده قلمه آلدیغی اثرلرینده كؤهنه مئتودلو موسلمان مكتبلرینده مؤوجود تعلیم سیستئمینی («شیكایت»)، كاسیبلیغی («كاسیبین پایی»)، صحرا اوصولی-ایداره سینی («شالتابی»، «مانكی») تنقید آتشینه توتور. جامبول اؤز سرت و آیدین ایجتیماعی مؤوقئعیینی بؤیوك ساتیریك قوووه یه مالیك اولان اوبرازلاردا ایفاده ائتمه‌یه چالیشمیشدی. ییرمینجی عصرده جامبول شاعیر كیمی سانكی یئنیدن دوغولدو و او، بؤیوك بدیعی مووففقیتلر، هم ده خالق محبتی الده ائتدی.
خالق جبهه سی.- 2013.- 10 یانوار.- س.14.
كؤچورن: عباس ائلچین