نظامی گنجوی نین تورکجه دیوانی
+0 به یه ن
حکیم نظامی گنجوی ایران ادبیاتی نـین ان گؤرکملی شاعـرلریندن بیری، فارس ادبیاتی نـین اساسلاریندان اولاراق، آذربایجان تورک ادبیاتی نـین دا بـانی لرینـدن سایـیلیر.
حکیم نظامی “خمسه ” آدلی اثرلری ایله دنیادا شهرت قازانمیش و یوز ایللـر بویو شاعـرلرین الهـام قاینـاغی اولاراق، چـوخلاری نظـامی نـی یانسـیلاماغا چالیشمیشلار و هر زمان نظامی ادیبلرین و شاعـرلرین دقَت مرکزینـده اولـوب، بو گون ده تازا تاپینتیلار اساسـیندا بوتـون دنیـا دقتـی نـی اؤزونـه چکمیشـدیر.
نظامی نین تورکجه دیوانینـین الیازما نسخه سی اله گلدیکده بو گون بـو الیازمـا نسخه نین یایـیلماسی، دیوانین تدقیقی ـ تنقیدی متنین چاپ اولماسی آذربایجـان تورک ادبیاتیندا بیر دؤنوش نقطه سینه چئوریلیر.
۰۲ـ جی یوز ایلین اوّللریندن، نظامی نین تورکجه دیوانی نـین وارلیغـی ادعـا اولونوردو. آمما الده بیر فاکت یوخ ایدی، الیمیزده اولان فاکتلار یـالنیز شاعــرین فارسجا اثرلرینده سپیلن بیتلر ایدی کی، اونـون تورکجـه یازیـب ـ یاراتماسـینا ایشاره لر اولونوردو. روس مستشرقلری، “برتلس” کیمی آذربایجان فولکلورونـون و کولتورونون، هابئله خلق دیلی نین ائتگیلرینـی نظـامی اثرلرینـده گؤسـترمه یـه چالیشیردیلار. بو آرادا پروفسور حمید آراسلی نین نظـامی دیوانینـدا آراشـدیردیغی آتالار سؤزلری و اونلارین تورک ـ آذربایجان کولتوروندن آلیـب فـارس ادبیاتینـا اتحاف ائتدییینی اورتایا چیخاریر و آیری ادیبلر اوچون فاکتلار الده ائـدیر.
یئنـی آچـیلان بحـثلـرده بـو ملمع لـرین و دئییملـرین نظـامیدن اؤنجـه هـئچ فـارس شاعـری نین دیلینده اولمـادیغی و سـونراکی شاعــرلرین نظـامی دن آلـدیقلاری نظریه لر طرح اولونور.
آراسلی نین بو آراشدیرمالاری بوتون یازیچیلاردا نظامی نین تورکجه دیوانی اولدوغو بیر گوجلو اینام یاراتـدی و اونـدان سـونراکی ادیـب لـر و آراشدیریجیلار بو آراشدیرمالاری داوام وئره رک، نظامی نین تورکجه دیـوانی نـین دالیجا گزمه یه باشلادیلار. بو آراشدیرمالار آراسـیندا نظـامی نـین خمسـه سـینده یـازیلان کیچیـک حــکایه لـره یـول آچیلـدی.
بـونلارین خلـق آراسـیندا اولان حـکایه لره اوخشارلیغی یئنی بیر مرحله یه دؤندو، سونرا دده قورقود بـویالاری ایلـه خمسه ده گلن حکایه لرین بنـزرلییی آراشـدیرما موضـوعلارینـا چئوریلـدی و بـو داستانلارین دده قورقود کـتابیندان آلیندیغی فـکرلر ایرَلی سورولدو و تدقیقلر بـو اینامی گوجلندیریر و دده قورقود کـتابی نظامی نـین الهـام قایناقلارینـدان بیـری اولدوغو فـکر اورتایا چیخدی. بورادا ایکی ایره لیلمه بیرگه قاباغا سـورولدو: بیـری نظامیدن اؤنجه دده قورقود داستانلاری نین یازیلیش مسئله سی و نظامی چاغینـدا بو داستانلارین خلق ایچینده یایغین صورت تاپماسی؛ ایکینجی بو کی نظامی بیر تورک دیللی شاعـر اولاراق فارسلارین استفاده ائـده جه یینـی نظـره آلیبـان بـو داستانلاری اؤز خلقیندن آلیب فارسلارا اتحاف ائتمه سیدیر.
ایراندا کئچن جریان بوتون احتیاط ایله بو موضوعا توخونوردو. صمد بهرنگـی بو مسئله نی دقیق دوشونَرک قـیسا و داغینیق مقاله لرینده اونـا اشـاره لر ائتـدی، دکتــر صــدیق، بــرتلسین کتابینی فارسـجایا چئویردیکــده بئلــه موضــو عا توخونموشدور.
بیز نظامینین تورکجه دیوانینین اولدوغونو، ایلک اؤنجه فارسجا دیوانینـدان دوشونوروک. نظامی بیر تورک دیللی عایله ده دنیایا گلیب بوی آتـیب، یاشاییب و شاعـر اولموشدور. فارس ادیبلری ده بونو انکار ائـده بیلمـه ییـب لـر. نظـامی فخـر ائده رک اؤزونو تورک بیلیر و سسینی اوجالداراق دئییر:
پدر بـر پـدر مـر مـرا تـرک بـود
که هریک به نیرو یکی گرگ بود
خسمه ده اؤزونون “اکدش” اولدوغونا اشاره ائدیر:
نظامی اکدشی خلـوت نشـین اسـت
که نیمی سرکه نیمش انگبین است
نظامی نین اکدش اولدوغونا، آتاسینـین تـورک اولـدوغو یئتـر، نظـامی نـین قادینی و حیات یولداشی دا تورکدور. آفاق یا آپباق. شاعـرین حیـات یولداشـی دربند حاکمی طرفیندن بیر کنیز کیمی اونا گؤندریلمیشدیر، آنجـاق نظـامی آفاقـا کنیز گؤزو ایله باخمامیش، بلکه اوره یین اونا تاپشیرمیش، نه یـازیق کـی تئـز ده الدن وئرمیشدیر. نظامی اؤز سئوگیلیسینی بئله تانیتدیریر:
سبک رو چون بت قبچـاق مـن بـود
گمـان افتـاد خـود کافـاق مـن بـود
همـــایون پیکـــر نغـــز خردمنـــد
فرســـتاده بـــه مـــن دارای دربنـــد
پرنـــدش درع وز درع آهنـــین تـــر
قبــاش از پیــرهن تنــگ آســتین تــر
ســران را گــوش بــر مــالش نهــاده
مـــرا در همســـری بـــالش نهـــاده
چو ترکان گشته سوی کـوچ محتـاج
بــه ترکــی داده رخــتم را بــه تــاراج
اگــر شــد تــرکم از خرگــه نهــانی
خـــدایا تـــرکزاده ام را تـــو دانـــی
نظامی نین فارسجا یازیلان خمسه سـینده “تـورک ” سـؤزو و اونـدان یارانـان یوزلرجه ترکیبلر و دئییملر ایشلنمیش، تـرک، ترکـی، ترکانـه، ترکـان، ترکتـاز، ترکوش و… یوزلرجه ایشه آپاریلمیش و هامیسیندا شاعــرین هـدفی تـورکدن متانت، شجاعت، گؤزه للیک، یاخشیلیق، قورخمازلیق، اوره کلیلیـک و… اولموشـدور .
شاعـر حتّا مدح ائتدییی شاهلاری تورک اولدوقلارینا گؤره اؤیور و پیسـلیک لـری اونلاردان اوزاق بیلیر:
دولت ترکان که بلندی گرفـت
مملکت از داد پسـندی گرفـت
چونکه تـو بیـدادگری پـروری
ترک نه ای، هنـدوی غـارتگری
عدالت قورماغی تورکلرین خصوصیتی ساییر. بو نظامی نین تورکلره آرتـ ـیق سئوگیسینی گؤسترمکده دیر. نظامی حتّی پیغمبرین مدحینده بئله سؤیله ییر:
“زهی ترکی که میر هفت خیل است”
پیغمبرین معراجا گئتمه سینی “ترکتازی” آدی ایله یاد ائـدیر. نظـامی نـین بوتون قهرمانلاری تورکانه گئدیشلری ایلـه تعریفلـه نیـر، حتّی فرهـاد، اسـکندر، شیرین، لیلی، فارس، عرب، مقدونیه لی اولورسالار دا یاخشـی اولـدوقلاری زمـان شاعـر اونلاردان تورک عنوانی ایله آد آپاریر.
اما، تاسف یئری دیر کی بیر سیرا فارس ادیبلری آشاغیداکی نئچه بیتی الده توتوب، نظامی نین تورک دیلینه قارشی اولدوغونو؟! ادعّا ائدیرلر:
ترکی صفتی وفای مـا نیسـت
ترکانه سخن سزای ما نیسـت.
اما گلین بیر دفعه بو بیتلری اؤزوموز اوخویاق. بو بیتلر، لیلی و مجنون اثری نین “سبب نظم کتاب” باشلیغی ایله قلمه آلمیشدیر. بورانی بیرگه اوخویالیم:
روزی به مبارکی و شادی، بودم به نشاط کیقبادی.
ابروی هلالی ام گشاده دیوان نظامیم نهاده.
آیینه بخت پیش رویم اقبال بشانه کرده مویم….
در خاطرم اینکه وقت کار است کاقبال رفیق و بخت یار است.
تا کی نفس تهی گزینم وز شغل جهان تهی نشینم؟
دوران که نشاط فربهی کرد پهلو ز تهی روان تهی کرد…
در حال رسید قاصد از راه آورد مثال حضرت شاه.
بنوشته به خط خوب خویشم ده پانزده سطر نغز بیشم.
کای محرم حلقه ی غلامی جادو سخن جهان نظامی.
از چاشنی دم سحرخیز سحری دگر از سخن برانگیز.
خواهم که بیاد عشق مجنون رانی سخنی چو درّ مکنون.
چون لیلی بکر اگر توانی بکری دو سه در سخن نشانی.
تا خوانم و گویم این شکر بین جنبانم سر که تاج سر بین…
در زیور پارسی و تازی این تازه عروس را طرازی….
ترکی صفتی وفای ما نیست ترکانه سخن سزای ما نیست.
چون حلقه شـاه یافـت گوشـم از دل بـه دمـاغ رفـت هوشـم…
آیدینجا گؤرونور کی حکیم نظامی بیر گون اوتورموش و بیر ده یرلی اثر یازماغا همّت قورموشدور کی شاه قاصدی گلیب و نظامی دان لیلی و مجنون اثرینی فارسیجا یا عربجه یازماغینی دیله ییر. یئنه آینیجاسینا گؤرونور کی اوستده گتیردیگیمیز بیت، نظامی دیلیندن یوخ، بلکه آخستان دیلینـدن دئییلمیشدیر.
شاه شاعـردن ایسته میشدیر بو اثری فارسجا و عربجـه قو شسون و تورکجه اولماسین. فارس ادیبلری بو اثری اؤزلری تصحیح و تدوین ائتدیگی حالدا بونو دوشونمورلر؟ یوخسا ریاکارلیقدان بئله دانیشیرلار؟! بیر سیرا تورک ادیب لری ده بئله دئییرلر کی، نظامی بو اثـری تورکجـه یاراتماغـا جان آتـیرمیش آمما شاه بو ایشین قارشیسینی آلیر. اودور کی ناراحت اولور:
چون حلقه شاه یافت گوشـم
از دل به دماغ رفـت هوشـم.
آنجاق بیز نه بونو اینانیریق و نه اونو. بو، افراط تفریطدن باشقا بیر سؤز دئییلدیر؛ امّا بونو دا دئمه لی یم کی فارس ادیبلری نین ایشی ریاکارلیقدان دا بیر آز او یانا، خیانت ساییلیر.
نظامی هفت پیکر “یئددی گؤزل” اثرینده ده تورکلری تعریف ائدرک “ترکانه اله قلم آلماق” دان اؤزونه اؤیونور. بو اثرده و “در ستایش سخن” عنوانی آلتـ ـیندا بئله یازیر:
ترکی ام را در این حـبش نخرنـد
لاجرم دوغبـای خـوش نخورنـد
همین بیت گؤسته ریر کـی ، نظـامی نـین تورکجـه اثرلـری ده اولمـوش و اؤز دئدیگینه گؤره اونون، دوغبای خوشو تورکجه اثرلرینده دیر آمما نه یـازیق کـی ،سارایلاردا بئله اثرلری خوشالمیرلار.
آمما نظامی نین الیمیزه چاتان تورکجه اثری میصرین خدیویه کـتابخاناسیندا ساخلانیلیر کی، خانیم دکتر فخر واعظی، نسـخه نـین اوزونـو دوسـتوم ائـل اوغلـو جنابلارینا گؤندرمیش و ائل اوغلو دا دایانمـادان آیـلار بویـو گئجـه نـی گوندوزه، گوندوزو گئجه یه باغلاییب بو الیازمـانی اوخویـوب، آراشـدیریب و نهایـت چـاپ اوچون حاضیرلاییبدیر. شبهه سیز بو اثرین یاییلماسی آذربایجان تـورک ادبیاتینـدا مهم بیرحادثه و بلکه ده دؤنوش نقطه سی اولدو.
بیلیریـک کـی، هلـه ده چوخلـو دَیرلی اثرلریمیز تانینمامیش، آمما یاخین گله جکده بو اثرلر گون اوزو گؤره جکدیر. بیز بو ایلی نظامی نین تورکجه دیوانینین تاپیلما خبریله باشلادیق و همین ایلده قارا مجموعه، تورکجه “گلشن راز” و نئچه ـ نئچه آیری الیازمالارین تاپیلماسـی ایله اوز ـ اوزه گلمیشیک؛ شبهه سیز بو تـاپینتی لار اساسـیندا آذربایجـان ادبیـاتی بؤیوک گلیشمه لر ایله اوز ـ اوزه گلیب و زنگین بیر ادبیات اوزه چیخاجاقـدیر.
بـو اینامداییق کی، آنـادیلمیزین وادبیـاتیمیزین قـارانلیق بوجـاقلاری ایشـیقلانیب و خلقیمیز آلنی آچیقلیقلا گلهج هیه ساری گئده جکدیر. نظامی نین بـو اثـری ایلـک آددیمدیر کی، آردینجا یوزلر آددیم آتمالیییق.
یازار: دوکتور محمدرضا کریمی