تركشناسی2

[i] Volker Adam, Jens Peter Laut und Andreas Weiss, Bibliographie alttürkische Studien, Wiesbaden: Harrassowitz, 2000.

دوزلتمه لر

1.      ماغیل(mağıl): هادی به ی كلمه نین آنلام آچیقلاماسینی چتین دئییب، اونو شاسَوَن(ساوا) آغزیندا "چوخ" آنلامینا گلدیینی (ماغیل پول) یازاراق، ناغیل كلمه سیندن گله بیله جه یینی ادعا ائدیر(ص 757). ماغیل دیلیمیزده، بیری نین گئچمیشده كی فیكرینی ده ییشدیرییی و قارشی چیخدیغی بیر زادی سونرادان به ینمه سی دوروموندا سؤیله نیر:"ماغیل اوندا چیركین ایدی! دئییردین". ناغیل دان گلمه سی مومكون دئییلدیر. كلمه باشیندا ن/n سسی نین م/m اولماسی نین باشقا اؤرنه یی یوخدور. منجه ماغیل، عربجه معقول دان گلمه لی دیر. معقول قاجار فارسجاسیندا دا بو دوروملاردا گؤزه چارپیر. جمالزاده نین " فرهنگ لغات عامیانه "سینده بو آنلامی وئرمیش معقول'ا. قاجار دؤنمی متین لرینده ده معقول بو معناسی ایله گؤرولور.

2.      بوین(böyen): هادی به ی بونو"پیه/پییه" كلمه سی ایله توتوشدوروب(ص246) اونو دا فارسجا "پِهِن"دن گلدیینی ادعا ائدیر(ص273). حال بوكی كلمه آچیقجا توركجه دیر. كلمه داها چوخ بؤوه‌ن، بؤگن(böven/bögen) بیچیملری ایله آنادولو و آذربایجان آغیزلاریندا گؤرونور(یئنی درلمه سؤزلویو، ص762). اورالاردا "ایچینه یاغ قویولان ایشكمبه" و "(حیوان) ایسهالی" اولاراق گئچیر. آذربایجانین بعضی بؤلگه لرینده، مثلا ماراغا دا، "كود/گوبره" آنلامی یایقین دیر. بو سؤزجویون bök، یعنی boq كلمه سینی نین اؤن سیرایا گئچمیش بیچیمی نین، بنزتمه-كیچیلتمه –An اكی آلمیشی دیر. توركمنجه ده كلمه واردیر.

3.      چابا(çaba): هادی به ی "چابا" كلمه سینی ماده باشی اولاراق وئریب، چابالاماق فعلینی بورادان گلدیینی دوشونور. بو یانلیش دیر. چابا یئنی تؤرتمه اولوب و چابالاماق فعلیندن گئری یاپیم(back formation) یولو ایله تؤرتیلمیشدیر. هادی به یین دئدییی كیمی، كلمه نین كؤكونده چاپماق فعلی واردیر. بو فعله –آلاماق/-اَلَمك اكی گتیریلرك چابالاماق اورتایا چیخمیشدیر. هادی به ی بو اكی "صیغۀ مبالغه" اولاراق آدلاندیرسادا و بو بیر اؤلچو ده دوغرو اولسادا، اَك داها چوخ بیر فعله دقتسیزلیك و تكرار معناسی قاتار(اكین حاققیندا موستقیل بیر یازیمیز اولاجاق). بئله قوندارما كلمه نی ماده باشی اولاراق وئریب، تاسیم(=تخمین) كیمی كؤكلو حتا اسكیمیش بیر كلمه نی اویدورما-قوندارما گؤسترمك دوغرو اولابیلمز.

4.      مؤهره(möhre): هادی "مؤهره دووار(=دیوار گلی)"آنلامینداكی كلمه نین كؤكنی حاققیندا بیر نئچه گؤروش سرگی لر؛ بیلینمه ین بیر قایناقدان و مؤحتملن آذربایجانین یئرلی دیللریندن گله بیلیر؛ "بورنه"نین باشقا بیچیمی  اولما احتمالی دا وار(ص766). منجه ده كلمه نین آلینتی اولما احتمالی یوخ دئییلدیر. آذریچیلیك ادبیاتیندا بو كلمه یه چوخ ده یینیلمیش، اما قونشو دیللرده بونا بنزر بیر سؤزجوك یوخ. بو بابدا ان گوجلو احتمال فارسجاداكی "مهره"دیر. بلكه ده تسبئح كیمی پالچیق دووارین مؤهره لری بیربیری نین اوستونه قویولدوقدان بئله بیر آنلام اورتایا چیخمیش. اما بئله اولسا داهی، بو آنلام گلیشمه سی توركجه ده اولموشدور. بونون یانیندا منجه چوخ جیددییه آلیناجاق بیر توركجه آچیقلاما دا وار؛ مؤهره، كؤچوشمه(قلب/متاتز) یولو ایله، هؤرمه كلمه سیندن تؤره میش اولابیلیر. هؤرمك فعلی نین بیر معناسی دا "دووار قویماق، دووار ایشله مك/تیكمك"دیر؛ "دووار هؤرولدو گئتدی چیخدی باشا". آنادولو آغیزلاریندا "اؤرمه" كلمه سی بو آنلام دا اولماسا دا "هؤرمك، دووار ایشله مك" معنالاریندا وار. ایكی ده "اؤرمه تاش" آدلی كند وار بیر غازی آنتئپ ده بیری ده زونقولداق دا. بیر نئچه ده "اؤرمه لی" آدلی كند وار. ماراغا و چئوره سی بؤلگه لرده، بو آنلام دا "قورسا دووار(qursa duvar)" دئییمی ایشلك دیر.

5.      پییاوا(piyava): هادی به ی "پیازچة صحرایی" دییه چئوردییی بو كلمه سؤزلویون دیلیمیزه اؤنملی قاتقی لاریندان ساییلیر(ص273). یازار بورادا فارسجا "پیاز"ی گؤرور سانكی. بلكه ده پیاز و یا اونون یئرلی بیر سؤیله ییشی بورادا گؤروله بیلیر. اما منجه بورادا اورتاتوركجه یه قدر یاشایان سونرالاری یئرینی آلینتی سؤزلره بیراخان "یاوا" كلمه سی وار. فرقلی لهجه لریمیزده، سووزو(sovzu)، كاوار/كَوَر (kavar/kever) و آنادولو دا پیراسا(pırasa) اولاراق بیلینن بیتگی نین اؤزتوركجه سی دیر یاوا[1]. بلكه ده ایكیلمه اولاراق *پیاز-یاوا بیچیمینه دوشوب و گئدرك پییاوا بیچیمی نی آلمیشدیر.

6.       قیرنا(qırna):كلمه "شیر آب" اولاراق چئویریلیب، قیرناق/قیزناق ایله توتوشدورولوب،‌قیرماق(=پاره كردن) فعلینه باغلاماغا چالیشیلمیش دیر(ص629). بو آچیق سهودیر. قیرنا'نین عربجه دن گلدییینی اللی بئش ایل اؤنجه آندرئاس تیئتسه یازمیشدیر.[2] آنلاشیلان ایكی قیرنا وار دیلمیزده. سئوان نیشانیان'ا گؤره، توركجه kurna یونانجا kruniá/κρουνιά دان گلمه لی دیر. بو گؤروشه قاتیلیرساق، او زامان تیئتسه نین بحث ائتدییی كلمه باشقا كلمه اولاجاق. چونكو آنادولو دا قورنا،"حاماملاردا موسلوق/شیر آلتینا قویولان، ایچینده آز سو بیریكدیریلن مرمر داش یا پلاستیك قاب" آنلامیندا دادیر. آذربایجان "شیر" یانیندا، بیر ده "دامین قیراغی" معناسیندا قیرنا وار؛ "دامین قیرناسیندا دورما!". نیشانیان'ا گؤره یونانجا كلمه gūrnā بیچیمینده آرامیجه یه، اورادان دا عربجه یه جُرْن بیچیمینده گئچمیشدیر. جرن، عربجه ده "داش حووض، هاوان" معنالاریندادیر[3]. اما عربجه ده بیر ده قُرنه وار؛ (معمارلیق دا)بوجاق، دووارلارین قوووشدوغو یئر دئمكدیر[4]. بونون یونانجادان گلدیینی سؤیلمك اولماز. عربجه قَرَن كؤكوندن گله بیلیر. دئمك آذربایجان توركجه سینده ایكی قیرنا وار. بیری نین كؤكو یونانجایا گئدیر. یعنی شیر قارشیلیغی قیرنا، دوغرودان آنادولو/ایستانبول توركجه سینه، اورادان دا توركجه یه گئچمه لی دیر. اما بوجاق، دام قیراغی معنالاری داشییان قیرنا، عربجه دن آنادولو توركجه سینه، اورادان دا آذربایجان توركجه سینه گئچمیشدیر. كلمه فارسجا یولو ایله گله بیلمز چونكو فارسجا قایناقلاردا یوخدور.

7.      بایراق: هادی به‌ی، كلاوزون'ا دایاناراق كلمه نین سوغدجا/سانسكریتجه كیمی دیللردن آلینتی اولما احتمالی اوزریده دورور(ص222). بلكه ده ایندییه جن حسن ارن'ین سؤزلویونده یازاجاغیم آچیقلامانی گؤرموشدور هادی به ی. ارن'ه گؤره- منجه دوغرو ساییلیر بو گؤروش- توركجه ده سانجاق(سانجماق فعلیندن)، اورونگو/اورونغو(اورماق/وورماق فعلیندن) بایراق آنلامیندا باشقا كلمه لری گؤز اؤنونده توتارساق، بایراق دا بنزر گلیشمه دن اورتایا چیخمیش اولابیلیر: بایراق<بادراق<*باتراق. او زامان باتماق كؤكونه دایاندیریلابیلیر.